Język wigierski
Verñelma Verñelma | |
---|---|
Utworzenie: | Toivo w 2008 |
Sposoby zapisu: | alfabet łaciński |
Klasyfikacja: | języki uralskie
|
Kody | |
Conlanger–1 | vne |
Przykład | |
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka Velgi elvi arveavi e voigeisievi laisvi e tasavi synnuvi. Eisi jarges e omatunne eadaneis e eisi muvaidasu yisvereñda xengen toimeni taudu. | |
Lista conlangów |
Vêrñélma ([ˌʋer˥˨ˈɲel˦˥ma], dosł. 'język krwi', czyli rodu, narodu, rasy), to sztuczny język ugrofiński stworzony przez Toivo z myślą o uzyskaniu jak najestetyczniejszego brzmienia. Przypomina języki fińskie, ale zawiera wiele obcych tej rodzinie innowacji (m. in. akcent toniczny, rodzaj gramatyczny), wynikających przede wszystkim z silnego wpływu języków bałtyckich (głównie litewski).
Fonologia
Samogłoski
Język posiada 6 fonemów samogłoskowych i 11 dyftongów. Na samogłoskach mogą występować znaki diakrytyczne: ´, `, ^ oznaczające ton oraz znak tremy (¨), rozdzielający samogłoski tak, by nie tworzyły dyftongu.
Przednie | Centralne | Tylne | |||
Przymknięte | |||||
Prawie przymknięte | |||||
Półprzymknięte | |||||
Środkowe | |||||
Półotwarte | |||||
Prawie otwarte | |||||
Otwarte |
Następujące sekwencje są dyftongami:
i | u | a | e | o | |
---|---|---|---|---|---|
a | ai /ai̯/ | au /au̯/ | |||
e | ei /ei̯/ | eu /eu̯/ | ea /ea̯/ | ||
i | iu /iu̯/ | ie /ie̯/ | |||
o | oi /ɔi̯/ | ||||
u | ui /ui̯/ | uo /uɔ̯/ | |||
y | yi /yi̯/ |
Spółgłoski
Język posiada 15 fonemów spółgłoskowych. Dźwięczność nie jest rozróżniana.
Wargowe | Zębowe | Dziąs- łowe |
Podnie- bienne |
Welarne | |
---|---|---|---|---|---|
Nosowe | m /m/ | n /n̪/ | ñ /ɲ/ | ||
Zwarte | p /p/ | t /t̪/ | c /c~k/ | ||
Afrykaty | ç /t͡s/ | ||||
Szczelinowe | s /s/ | x /ʃ~ɧ/ | |||
Półotwarte | v /ʋ/ | d /ð̞/ | j /j/ | g /ɣ/ | |
Płynne | l /l̪/ | r /ɾ~r/ |
Przed samogłoskami przednimi (e, i, y, ale nie a) spółgłoski mogą być lekko spalatalizowane. W szczególności, c jest realizowane jako /c/.
Struktura sylaby
Struktura sylaby jest bardzo ważnym aspektem w Vêrñélma. Jest bardzo restrykcyjna i dążenie do niej powodowało większość zmian fonetycznych, jakie zaszły w języku. Sylaba ma następującą budowę:
(C) V (N) (S)
gdzie:
C - dowolna spółgłoska
V - dowolna samogłoska
N - sonant (r, l, m, n, ñ) lub niezgłoskotwórczy składnik dyftongu
S - spółgłoska s
W akcentowanych sylabach, które nie posiadają elementu N, samogłoska jest długa.
Ton i akcent
Vêrñélma posiada akcent toniczny. Są trzy typy akcentu (tony), które występują na akcentowanych sylabach. Ton jest realizowany na dwóch elementach sylaby: V i N ze schematu powyżej. Miejsce padania akcentu i ton oznacza się znakami diakrytycznymi na samogłosce w następujący sposób:
á - ton wysoki - na V lekko rosnący, na N stały
à - ton niski - na V lekko opadający, na N stały, z możliwym załamaniem głosu (creaky voice)
â - ton przeciągły - na V stały i wysoki, na N mocno opada
Słowa złożone z wielu rdzeni mogą posiadać wiele sylab akcentowanych (przykładem jest sama nazwa języka: Vêrñélma). W przypadku braku oznaczenia domyślny jest akcent wysoki na pierwszej sylabie.
Gramatyka
Deklinacja
Rzeczowniki i przymiotniki odmieniają się przez 5 przypadków: nominativus (mianownik), akkusativus (biernik), dativus (celownik), locativus (miejscownik), ablativus, illativus (docelownik), elativus (odcelownik). W stosunku do systemu prauralskiego utracony został dopełniacz, natomiast 2 nowe przypadki (illativus i elativus) zostały wytworzone z połączeń innych przypadków (odpowiednio locativu i ablativu) z przyimkami. Istnieją 3 deklinacje rzeczownikowe i 1 przymiotnikowa.
I deklinacja
Do I deklinacji należą rzeczowniki, których rdzeń kończy się na samogłoskę. W przypadku rodzaju męskiego jest to najczęściej -a, rzadziej -u, zaś w przypadku rodzaju żeńskiego - -e.
ìça "ojciec" (r. m.) | sŷlme "serce" (r. ż.) | sùvu "ród" (r. m.) | ||||
---|---|---|---|---|---|---|
l. poj. | l. mn. | l. poj. | l. mn. | l. poj. | l. mn. | |
Nom | ìça | ìçai | sŷlme | sŷlmei | sùvu | sùvui |
Akk | ìças | ìçais | sŷlmes | sŷlmeis | sùvus | sùvuis |
Dat | içé | içajén | sylmí | sylmején | suví | suvujén |
Loc | ìçan | ìçaina | sŷlmen | sŷlmeina | sùvun | sùvuina |
Abl | ìçea | ìçaida | sŷlmea | sŷlmeida | sùvuo | sùvuida |
Ill | ìçanne | ìçaine | sŷlmenne | sŷlmeine | sùvunne | sùvuine |
Ela | içâis | içàidis | sylmêis | sylmèidis | suvôis | suvùidis |
II deklinacja
II deklinacja zawiera rzeczowniki kończące się na -es (rodz. męski) lub -is, -us (rodz. żeński).
uines "ogień" (r. m.) | vàlgis "światło" (r. ż.) | vàngus "starość" (r. ż.) | ||||
---|---|---|---|---|---|---|
l. poj. | l. mn. | l. poj. | l. mn. | l. poj. | l. mn. | |
Nom | uines | uinàis | vàlgis | valgèis | vàngus | vangàus |
Akk | uineas | uinàisis | vàlgies | valgèisis | vànguos | vangàusis |
Dat | uinài | uinàisi | valgèi | valgèisi | vangòi | vangàusi |
Loc | uinèana | uinàisin | valgìena | valgèisin | vangùona | vangàusin |
Abl | uinèata | uinàisie | valgìeta | valgèisie | vangùota | vangàusie |
Ill | uinèane | uinàisinne | valgìene | valgèisinne | vangùone | vangàusinne |
Ela | uinèatis | uinàistis | valgìetis | valgèistis | vangùotis | vangàustis |
III deklinacja
Do III deklinacji należą rzeczowniki, których rdzeń kończy się na ciężką sylabę (dyftong lub samogłoska+sonant). Nie ma ogólnych reguł co do ich rodzaju.
vêr "krew" (r. ż.) | èdel "południe" (r. m.) | syveñ "głębia" (r. ż.) | yi "noc" (r. ż.) | |||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
l. poj. | l. mn. | l. poj. | l. mn. | l. poj. | l. mn. | l. poj. | l. mn. | |
Nom | vêr | vêrje | èdel | èdelje | syveñ | syveñje | yi | yije |
Akk | vêrs | vêrjes | èdels | èdeljes | syveñs | syveñjes | yis | yijes |
Dat | vêrén | vêrìn | edelén | edelìn | syveñén | syveñìn | yijén | yijìn |
Loc | vêrna | vêrjen | èdelna | èdeljen | syveñna | syveñjen | yina | yijen |
Abl | vêrda | vêrja | èdella | èdelja | syveñda | syveñja | yida | yija |
Ill | vêrne | vêrjenne | èdelne | èdeljenne | syveñne | syveñjenne | yine | yijenne |
Ela | vêrdis | verjâis | èdellis | edeljâis | syveñdis | syveñjâis | yidis | yijâis |
Deklinacja przymiotnikowa
Przymiotniki posiadają zawsze końcówkę -a (rodz. męski) lub -e (rodz. żeński) i odmieniają się podobnie do rzeczowników I deklinacji. W liczbie mnogiej odmiana jest wspólna dla obu rodzajów.
virla/e "zielony/a" | |||
---|---|---|---|
r. m. | r. ż. | l. mn. | |
Nom | virla | virle | virli |
Akk | virlas | virles | virlis |
Dat | virlé | virlí | virlí |
Loc | virlan | virlen | virlin |
Abl | virla | virle | virli |
Ill | virlan | virlen | virlin |
Ela | virla | virle | virli |
Koniugacja
Czasownik w Verñelmie odmienia się przez osobę (I, II, III), liczbę (pojedyncza, mnoga) i czas (teraźniejszy, przeszły). Występują trzy typy odmiany: tematów zakończonych na samogłoskę, na spółgłoskę i na dyftong, jednak odmiana we wszystkich przypadkach jest podobna.
Za formę podstawową czasownika uznaje się 3 os. l. poj. cz. ter., która składa się z samego tematu. Czasowniki dyftongowe posiadają jeszcze drugi rdzeń, od którego tworzy się niektóre formy (np. lùi ~ lùven), dlatego w ich przypadku w słowniku jest podawana też forma 1 os. l. poj. cz. ter.
Rozróżnienie czasu w Verñelmie jest w zasadzie bardziej rozróżnieniem aspektu - czas teraźniejszy wyraża czynność jeszcze nie ukończoną, a przeszły - ukończoną. Dodatkowe określenia (przysłówki) pozwalają na nieintuicyjne umiejscowienie czynności w czasie - niedokonanej w przeszłości (wyrażanej w dalszym ciągu "czasem teraźniejszym"), a dokonanej w przyszłości (wyrażanej "czasem przeszłym").
Czas teraźniejszy
leuda "znajdować" |
èada "dawać" |
mên "iść" |
êl "żyć" |
lùi "czytać" |
nài "widzieć" |
ûi "pływać" |
sêu "jeść" | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1sg | leudan | èadan | menen | elan | lùven | nàgen | ujen | seven |
2sg | leudas | èadas | menes | elas | lùves | nàges | ujes | seves |
3sg | leuda | èada | mên | êl | lùi | nài | ûi | sêu |
1pl | leudami | èadami | mênmi | êlmi | lùimi | nàimi | ûimi | sêumi |
2pl | leudati | èadati | mênti | êlti | lùiti | nàiti | ûiti | sêuti |
3pl[1] | leuda(vi) | èada(vi) | mên(vi) | êl(vi) | lùi(vi) | nài(vi) | ûi(vi) | sêu(vi) |
- ↑ Końcówka 3. os. l. mn. jest opcjonalna, powszechnie stosuje się w tym znaczeniu formę 3 os. l. poj., czyli bez końcówki.
Czasownik vol "być" ma nieregularne formy 1. i 2. osoby: odpowiednio von i vos.
Czas przeszły
Czas przeszły tworzy się od tematu 1 os. l. poj., poprzez zaakcentowanie i alternację wygłosowej samogłoski (a > ê, e/u > î).
leuda "znajdować" |
èada "dawać" |
mên "iść" |
êl "żyć" |
lùi "czytać" |
nài "widzieć" |
ûi "pływać" |
sêu "jeść" | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1sg | leudên | eadên | menîn | elên | luvîn | nagîn | ujîn | sevîn |
2sg | leudês | eadês | menîs | elês | luvîs | nagîs | ujîs | sevîn |
3sg | leudê | eadê | menî | elê | luvî | nagî | ujî | sevî |
1pl | leudêmi | eadêmi | menîmi | elêmi | luvîmi | nagîmi | ujîmi | sevîmi |
2pl | leudêti | eadêti | menîti | elêti | luvîti | nagîti | ujîti | sevî |
3pl | leudê(vi) | eadê(vi) | menî(vi) | elê(vi) | luvî(vi) | nagî(vi) | ujî(vi) | sevî(vi) |
Czasownik vol "być" ma nieregularne formy czasu przeszłego w liczbie pojedynczej: odpowiednio vîn, vîs, vîl. Formy liczby mnogiej tworzy się regularnie od 3 os. l. poj.
Przeczenie
Przeczenie tworzy się, podobnie jak w innych językach fińskich, za pomocą czasownika przeczącego ei, który przejmuje końcówkę zaprzeczanego czasownika. Poniżej podano przykład przeczenia na podstawie czasownika lùi "czytać".
cz.ter. | cz.prz. | |
---|---|---|
1sg | en lùi | en luvî |
2sg | es lùi | es luvî |
3sg | ei lùi | ei luvî |
1pl | eimi lùi | eimi luvî |
2pl | eiti lùi | eiti luvî |
3pl | ei(vi) lùi | ei(vi) luvî |
Tryb rozkazujący
Tryb rozkazujący tworzy się:
- dodając końcówkę -i do rdzeni zakończonych na samogłoskę
- w przypadku czasowników dyftongowych z niskim tonem - dodając końcówkę -i do rdzenia 1. os. l. poj.
- w pozostałych przypadkach - dodając do rdzenia końcówkę -je
Domyślnie tryb rozkazujący ma formę 2 os. l. poj. Formy 1. i 2. os. l. mn. można utworzyć dodając końcówki osobowe -mi, -ti.
leuda "znajdować" |
èada "dawać" |
mên "iść" |
êl "żyć" |
lùi "czytać" |
nài "widzieć" |
ûi "pływać" |
sêu "jeść" | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Imp | leudai | èadai | mênje | êlje | lùvei | nàgei | ûije | sêuje |
Tryb przypuszczający
Tryb przypuszczający tworzy się za pomocą wrostka -ñçe-, dodanego do rdzenia 1 os. l. poj. cz. ter.
leuda "znajdować" |
èada "dawać" |
mên "iść" |
êl "żyć" |
lùi "czytać" |
nài "widzieć" |
ûi "pływać" |
sêu "jeść" | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1sg | leudañçen | èadañçen | meneñçen | elañçen | lùveñçen | nàgeñçen | ujeñçen | seveñçen |
2sg | leudañçes | èadañçes | meneñçes | elañçes | lùveñçes | nàgeñçes | ujeñçes | seveñçes |
3sg | leudañçe | èadañçe | meneñçe | eleñçe | lùveñçe | nàgeñçe | ujeñçe | seveñçe |
1pl | leudañçemi | èadañçemi | meneñçemi | elañçemi | lùveñçemi | nàgeñçemi | ujeñçemi | seveñçemi |
2pl | leudañçeti | èadañçeti | meneñçeti | elañçeti | lùveñçeti | nàgeñçeti | ujeñçeti | seveñçeti |
3pl | leudañçe(vi) | èadañçe(vi) | meneñçe(vi) | eleñçe(vi) | lùveñçe(vi) | nàgeñçe(vi) | ujeñçe(vi) | seveñçe(vi) |
Bezokolicznik
W Verñelmie istnieje zarówno bezokolicznik czasu teraźniejszego, jak i przeszłego. W istocie są to rzeczowniki odczasownikowe. Bezokoliczniki tworzy się za pomocą końcówki -ne i odmienia się przez przypadki według I deklinacji rzeczownikowej, za wyjątkiem biernika, którego nie używa się ze względu na homofonię z imiesłowami biernymi.
leuda "znajdować" |
èada "dawać" |
mên "iść" |
êl "żyć" |
lùi "czytać" |
nài "widzieć" |
ûi "pływać" |
sêu "jeść" | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
bezok.ter. | leudane | èadane | mênne | êlne | lùine | nàine | ûine | sêune |
bezok.prz. | leudêne | eadêne | menîne | elîne | luvîne | nagîne | ujîne | sevîne |
Imiesłowy
W Verñelmie istnieją imiesłowy czynne i bierne w obu czasach. Imiesłowy czynne tworzy się końcówką -va/-ve, zaś bierne końcówką -nes/-nis (w zależności od rodzaju). Końcówki dodaje się do formy 3. os. l. poj. czasu teraźniejszego lub przeszłego. Imiesłowy bierne odmieniają się według II deklinacji rzeczownikowej.
leuda "znajdować" |
èada "dawać" |
mên "iść" |
êl "żyć" |
lùi "czytać" |
nài "widzieć" |
ûi "pływać" |
sêu "jeść" | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
czyn.ter. | leudava | èadava | mênva | êlva | lùiva | nàiva | ûiva | sêuva |
czyn.prz. | leudêva | eadêva | menîva | elêva | luvîva | nagîva | ujîva | sevîva |
brn.ter. | leudanes | èadanes | êlnes | lùines | nàines | sêunes | ||
brn.prz. | leudênes | eadênes | elênes | luvînes | nagînes | sevînes |
Strona bierna
Formy strony biernej są podobne do imiesłowu biernego, z dodaną końcówką osobową.
èada "dawać" |
êl "żyć" |
lùi "czytać" |
sêu "jeść" | |||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
r.m. | r.ż. | r.m. | r.ż. | r.m. | r.ż. | r.m. | r.ż. | |
1sg | eadanèama | eadanìeme | elnèama | elnìeme | luinèama | luinìeme | seunèama | seunìeme |
2sg | eadanèasa | eadanìese | elnèasa | elnìese | luinèasa | luinìese | seunèasa | seunìese |
3sg | èadanes | èadanis | êlnes | êlnis | lùines | lùinis | sêunes | sêunis |
1pl | eadanèimi | elnèimi | luinèimi | seunèimi | ||||
2pl | eadanèiti | elnèiti | luinèiti | seunèiti | ||||
3pl | eadanèis | elnèis | luinèis | seunèis |
Analogicznie można utworzyć stronę bierną czasu przeszłego od przeszłego imiesłowu biernego:
èada "dawać" |
êl "żyć" |
lùi "czytać" |
sêu "jeść" | |||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
r.m. | r.ż. | r.m. | r.ż. | r.m. | r.ż. | r.m. | r.ż. | |
1sg | eadenèama | eadenìeme | elinèama | elinìeme | luvinèama | luvinìeme | sevinèama | sevinìeme |
2sg | eadenèasa | eadenìese | elinèasa | elinìese | luvinèasa | luvinìese | sevinèasa | sevinìese |
3sg | èadenes | èadenis | elines | elinis | lùvines | lùvinis | sevines | sevinis |
1pl | eadenèimi | elinèimi | luvinèimi | sevinèimi | ||||
2pl | eadenèiti | elinèiti | luvinèiti | sevinèiti | ||||
3pl | eadenèis | elinèis | luvinèis | sevinèis |
Składnia
Szyk wyrazów
Słowotwórstwo
Przypisy