Język wigierski/Gramatyka historyczna

Ten artykuł opisuje rozwój języka wigierskiego.

Pochodzenie i prajęzyk

Język wigierski należy do uralskiej rodziny językowej, której wspólnym przodkiem był język prauralski. W obrębie tej rodziny wigierski wykazuje najwięcej podobieństw do języków bałtyckofińskich, jednak nie może być zaliczony do tej grupy ze względu na brak wielu typowych bałtyckofińskich cech (gradacja spółgłosek, rozróżnianie iloczasu itd.). Można więc powiedzieć, że rozwijał się on obok języków bałtyckofińskich i pozostawał pod ich ciągłym wpływem.

Najbliższymi krewnymi wigierskiego są języki: fiński, estoński i liwoński.

W rozwoju wigierskiego bardzo dużą rolę odgrywają wpływy bałtyckie. Zauważalne jest też oddziaływanie języków słowiańskich, natomiast w przeciwieństwie do swych krewnych z północy, wigierski pozostawał jedynie pod niewielkim wpływem germańskim.

Zmiany fonetyczne

I etap

W I etapie następuje oddzielenie się wigierskiego od języków bałtyckofińskich. Występują zarówno zmiany wspólne z językami bałtyckofińskimi, jak i własne innowacje. Wpływy bałtosłowiańskie na razie ograniczają się do nasalizacji samogłosek.

Utrata harmonii samogłoskowej

• /ä/ > /a/
• /ï/ > /i/

Labializacja /i/

• /i/ > /y/ przed spółgłoskami wargowymi i welarnymi

Redukcja /o/

• nieakcentowane /o/ > /ɤ/ > /e/

Nasalizacja samogłosek

• Vm, Vŋ w kodzie sylaby > V~

Spłaszczenie dyftongów

• w nieakcentowanych (niepierwszych) sylabach:
  • /aj/ > /ǣ/ (IPA: /ɛː/)
  • /ej/, /oj/ > /ī/

Ściągnięcia - powstanie iloczasu

• między nieakcentowanymi sylabami:
  • /ada/, /eda/ > /ā/
  • /odo/, /udo/ > /ō/
  • itd. (również -g- i -v- między nieakcentowanymi samogł.)

Palatalizacja /k/

• /k/ > /ć/ przed /i/

Depalatalizacja /ć/, /ś/

• /ć/, /ś/ > /c/, /s/

Zmiany /č/ i /š/

• /č/ > /š/
• /š/ > /h/ między samogłoskami i sonantami
• /š/ > /s/ w wygłosie wyrazu

II etap

W II etapie wigierski zostaje ostatecznie oddzielony od spokrewnionych języków bałtyckofińskich. Od tej pory jest otoczony przez języki bałtyckie i słowiańskie. Następują radykalne zmiany w prozodii: akcent inicjalny zostaje zastąpiony swobodnym, pojawia się glottalizacja, która da początek akcentowi tonicznemu.

Lenicja i glottalizacja

• samogłoski i grupy samogłoska+sonant poprzedzające jedną ze spółgłosek: /p/, /t/, /k/, /h/ (bezdźwięczne za wyjątkiem sybilantów), ulegają glottalizacji - są wymawiane z załamaniem głosu (creaky voice), np. vete "woda" > veˤde
• jednocześnie spółgłoski powodujące glottalizację ulegają lenicji:
  • /pp/, /tt/, /kk/ > /p/, /t/, /k/ (uproszczenie geminat)
  • /p/, /t/, /k/ > /v/, /d/, /g/ (udźwięcznienie, spirantyzacja)
  • /p/, /t/ > /m/, /n/ (nasalizacja) - po samogłoskach nosowych i /n/
  • /h/ > /ɦ/ (zapisywane nadal "h")

Przesunięcie akcentu

• akcent zostaje przesunięty na ostatnią stopę rytmiczną (zazwyczaj ostatnią długą samogłoskę)

Denasalizacja

• nosowe samogłoski zamieniają się w zwykłe długie

III etap

Zmiany w III etapie są kontynuacją tych z II etapu i mają głównie charakter stabilizujący. Wykształca się współczesna postać języka.

Tonogeneza

• samogłoski akcentowane otrzymują akcent toniczny:
  • krótkie nieglotalizowane - akcent wysoki (akut)
  • długie nieglottalizowane - akcent przeciągły (cyrkumfleks)
  • glottalizowane (krótkie i długie) - akcent niski (grawis)
• glottalizacja zostaje usunięta

Utrata iloczasu

• w sylabach zamkniętych długie samogłoski zostają skrócone
• w sylabach otwartych:
  • /ā/ > /ea/
  • /ǣ/ > /e/
  • /ē/ > /ie/
  • /ī/ > /i/
  • /ō/ > /uo/
  • /ū/ > /u/
  • /ȳ/ > /iu/

Wokalizacja spirantów w kodzie sylaby

• /v/, /g/ > /u̯/, /i̯/
• /d/ > /l/, ale często bywa tracone

Spirantyzacja /t/

• /t/ > /s/ w wygłosie sylaby

Powstanie /š/ i /č/

• /s/ > /š/ między dyftongiem kończącym się na /i̯/, a samogłoską
• /ńc/ > /č/

Przykłady

uralski	I etap	II etap	III etap	(fiński)	znaczenie
*amta-	ąta	āˤda	èada	antaa	dawać
*eduimpä	edįpa	edȳˤma	elìuma	(ensimmäinen?)	pierwszy
*ićä	ica	ica	íca	isä	ojciec
*ikte	ykte	yˤgt(e)	ỳis	yksi	jeden
*kimme	cįme	cȳme	cîume	kymmenen	dziesięć
*läkte-	lakte	laˤgte	làite	lähteä	wyruszać
*śikse	sykse	syˤgse	sỳis, sỳixe-	syksy	jesień
*yje	yje	yje	ŷi	yö	noc

Fleksja nominalna

Stan w prajęzyku

Uwaga! Czerpanie informacji nt. historii języków ugrofińskich z tej sekcji nie jest zalecane. Lepiej zajrzeć przynajmniej do źródeł podanych na końcu artykułu.

Język praugrofiński nie rozróżniał rodzaju gramatycznego ani klas deklinacyjnych. Według większości rekonstrukcji posiadał 6 przypadków z następującymi końcówkami:^{[potrzebne źródło]}

• mianownik: -
• dopełniacz: -n
• biernik: -m
• latyw: -n, -j, -ń?
• miejscownik: -nA
• ablatyw: -dA

Samogłoski w końcówkach podlegały harmonii samogłoskowej.

Dla liczby mnogiej rekonstruuje się co najmniej dwa znaczniki: -t dla mianownika i biernika i -i- dla pozostałych przypadków^{[potrzebne źródło]}, oba obecne w fińskim. Węgierska końcówka liczby mnogiej -k jest natomiast łączona z fińskim sufiksem derywacyjnym -kkO, oznaczającym m. in. zbiorowość^{[potrzebne źródło]}.

Rozwój końcówek fleksyjnych

W stosunku do prajęzyka, rozwój przypadków w wigierskim odbył się następująco:

1. Mianownik, miejscownik i ablatyw pozostały mniej więcej bez zmian.
2. Dopełniacz został utracony.
3. Biernik przyjął końcówkę -t, o niepewnym pochodzeniu, spokrewnioną z węgierskim -t i być może związaną z zaimkiem wskazującym ta. Wskutek zmian fonetycznych przeszła ona w -s.
4. Końcówką celownika było -j.
5. Za wyznacznik liczby mnogiej została przyjęta końcówka -ko, spokrewniona z wyżej wspomnianym fińskim -kkO. Wskutek zmian fonetycznych przeszła ona w -ge (z glottalizacją), następnie po samogłosce w -g > -j z wydłużeniem poprzedzającej samogłoski i nadaniem jej niskiego tonu, a po spółgłosce nieregularnie w -je.

Powstały również dwa nowe przypadki: illatyw i elatyw. Illatyw powstał z połączenia miejscownika (końcówka -n(a)) z poimkiem de "do", niepewnego pochodzenia. Możliwe jest pochodzenie słowiańskie, jako że zmiana o > e była regularna. Elatyw natomiast powstał z połączenia ablatywu (-da) z poimkiem is "z", zapożyczonym z litewskiego "iš".

Rodzaj gramatyczny

Na etapie proto-wigierskim (I) zarówno rzeczowniki, jak i przymiotniki kończyły się samogłoską. W wyniku zmian fonetycznych wygłosowe /o/ i /i/ zmieniły się w /e/, przez co jedynie trzy samogłoski: /a/, /e/, /u/ mogły występować w wygłosie. Ponieważ wygłosowe samogłoski były słabo artykułowane i nie były istotne dla zrozumienia słowa, zaczęło występować zjawisko uzgadniania wygłosowych samogłosek przymiotników i zaimków wskazujących z określanym rzeczownikiem:

• ta vanha ica "ten stary ojciec"
• te vanhe laine "ta stara kobieta"
• tu vanhu suvu "ten stary ród"

Na podstawie znaczenia niektórych często występujących rzeczowników (np. naime "kobieta") i poprzez analogię do otaczających języków europejskich wysnuty został związek pomiędzy wygłosową samogłoską a płcią, co następnie doprowadziło do dopasowywania wygłosowej samogłoski również w zaimkach osobowych (np. *minä "ja" > mina (m.), mine (ż.) > ma, mie). Ponieważ rodzaj nijaki występował stosunkowo rzadko, jego deklinacje szybko zostały utracone.

Rozwój klas deklinacyjnych

I deklinacja

I deklinacja kontynuuje pierwotnie jedyny typ rzeczownika: zakończony krótką samogłoską. Z ważniejszych zmian fonetycznych warto tu wymienić powstałą z dyftongizacji końcówkę celownika (np. /e:/ < /ai̯/), a także znacznik liczby mnogiej, który został ściągnięty do dyftongowego /i̯/. Oto pełny rozwój form:

	íca "ojciec" (r. m.)
	l. poj.	l. mn.
Nom	*ićä > íca	*ićäkö > icage > icaje > ícai
Akk	*ićät > icas	*ićäköt > icaget > icajes > ícais
Dat	*ićäi > icǣ > icê	*ićäköi > icagī > icajî
Loc	*ićänä > icana > ícan	*ićäkönä > icagena > icàina
Abl	*ićädä > icā > ícea	*ićäködä > icajeda > icàida
Ill	*ićänädö > icanade > ícanne	*ićäkönädö > icàinade > icàine
Ela	*ićädäis > icāis > icâis	*ićäködäis > icaidais > icàidis

II deklinacja

Ten typ rozwinął się z dołączania do rzeczowników lub przymiotników sufiksu -ta, -te, -tu, który był tożsamy z zaimkiem wskazującym. Ponieważ na etapie proto-uralskim i proto-wigierskim rzeczowniki i przymiotniki nie były rozróżniane, sufiksu tego używano często, by doprecyzować, że chodzi o znaczenie rzeczownikowe, np. wälkä "jasny" - wälke-te "jasność, światło (dosł. jasna-ta)". W wyniku zmian fonetycznych ta grupa rzeczowników wyodrębniła się jako osobna kategoria fleksyjna. Z czasem dołączyły do niej również rzeczowniki z innych źródeł, np. te pierwotnie zakończone na -eš: veneš > venes "łódź".

Początkowo znacznik liczby mnogiej -ko występował podwójnie: zarówno w sufiksowanym zaimku, jak i w słowie bazowym. W procesie zlewania się tychże w jedno słowo znacznik liczby mnogiej w zaimku szybko został utracony.

Zmiana w mianowniku liczby pojedynczej - skrócenie długiej samogłoski wraz z jej podwyższeniem - jest nieregularna i wystąpiła przed właściwą utratą iloczasu. Nieregularna jest również fortycja: /d/ > /t/ w formach ablatywu, prawdopodobnie zachodząca pod wpływem bałtyckofińskiej gradacji spółgłoskowej i mająca na celu wyrazistszą wymowę końcówki. Wreszcie, w niektórych formach zachodzi nieregularna zmiana /d/ > /s/ przez analogię do innych form.

	vàlgis "światło" (r. ż.)
	l. poj.	l. mn.
Nom	*wälkete > valgēs > vàlgis	*wälkekötekö > valgèjetei > valgèis
Akk	*wälketet > valgedes > valgēs > vàlgies	*wälkeköteköt > valgejedeit > valgèisis
Dat	*wälketei > valgedī > valgèi	*wälkeköteköi > valgejedejei > valgèidejī > valgèisi
Loc	*wälketenä > valgedena > valgēna > valgìena	*wälkekötekönä > valgejedejena > valgèidina > valgèisin
Abl	*wälketedä > valgededa > valgēta > valgìeta	*wälkeköteködä > valgejedejeda > valgèidida > valgèisie
Ill	*wälketenädö > valgedenade > valgēnade > valgìene	*wälkekötekönädö > valgejedejenade > valgèidinade > valgèisinne
Ela	*wälketedäis > valgededais > valgētais > valgìetis	*wälkeköteködäis > valgejedejedais > valgèididais > valgèistis

III deklinacja

III deklinacja jest dosyć podobna do I i powstała w wyniku utraty wygłosowej samogłoski w niektórych rzeczownikach (np. po sonancie). Prowadziło to w wielu przypadkach do innego rozwoju ściągnięć, niż w I deklinacji. Nieregularny jest brak przesunięcia akcentu w Dat. l. poj., mający na celu lepsze rozróżnienie tej formy od Dat. l. mn.

	vêr "krew" (r. ż.)
	l. poj.	l. mn.
Nom	*were > vêr	*werekö > verege > vêrje
Akk	*weret > vêrs	*wereköt > vereget > vêrjes
Dat	*werei > verī > véri	*wereköi > veregī > verjî
Loc	*werenä > vêrna	*werekönä > veregena > vêrjen
Abl	*weredä > vêrda	*wereködä > veregeda > vêrjā > vêrja
Ill	*werenädö > vernade > vêrne	*werekönädö > veregenade > vêrjenne
Ela	*weredäis > verdais > vêrdis	*wereködäis > veregedais > verjāis > verjâis