Język wigierski/Restart: Różnice pomiędzy wersjami
(→Akcent) |
|||
| Linia 8: | Linia 8: | ||
= Klasyfikacja = | = Klasyfikacja = | ||
| + | |||
| + | Wigierski jest językiem bałtyckofińskim. Z tej rodziny wydzielił się stosunkowo wcześnie, ale później niż grupa południowoestońska (Võro i pokrewne). Podobnie jak liwoński, przebywał przez długi czas pod silnym wpływem języków bałtyckich - szczególnie litewskiego (wcześniej być może też pruskiego). Geograficzne oddalenie od reszty języków bałtyckofińskich spowodowało, że stracił wiele charakterystycznych dla tej rodziny cech, jak np. harmonia samogłoskowa, czy duża ilość przypadków. | ||
==== Wczesne własne innowacje ==== | ==== Wczesne własne innowacje ==== | ||
Wersja z 23:09, 25 lut 2020
Ta strona opisuje restart języka wigierskiego rozwijany od stycznia 2020. Rozwijany tu projekt całkowicie odbiega od wcześniejszych opisów wigierskiego, choć kontynuuje ten sam ogólny zamysł.
Rozwój języka jest tutaj pokazywany "od kuchni" - ostateczne decyzje mogą podlegać częstym zmianom. Artykuł może nawet zawierać wewnętrzne sprzeczności.
Gdy projekt będzie "w miarę gotowy", zastąpi wcześniejsze opisy wigierskiego. Chyba że w międzyczasie zostanie porzucony.
Cele, zamysły i powody restartu
Klasyfikacja
Wigierski jest językiem bałtyckofińskim. Z tej rodziny wydzielił się stosunkowo wcześnie, ale później niż grupa południowoestońska (Võro i pokrewne). Podobnie jak liwoński, przebywał przez długi czas pod silnym wpływem języków bałtyckich - szczególnie litewskiego (wcześniej być może też pruskiego). Geograficzne oddalenie od reszty języków bałtyckofińskich spowodowało, że stracił wiele charakterystycznych dla tej rodziny cech, jak np. harmonia samogłoskowa, czy duża ilość przypadków.
Wczesne własne innowacje
- zamiana harmonii samogłoskowej na palatalizację (ä, ü > ʲa, ʲu)
Późniejsze własne innowacje
- rozwój akcentu swobodnego i tonicznego
- całkowita reorganizacja systemu przypadków
- ks > š
Własne archaizmy
- brak spirantyzacji c > s
- zachowanie /ɣ/ jako spirantu
- brak asymilacji nd, ld, rd > nn, ll, rr
Cechy wspólne z liwońskim
- zmiana /h/ w zwarcie krtaniowe i dalej w "złamany ton"
- rozwój niektórych długich samogłosek (öö > ie, aa > ō)
- lenicja prowadząca do utraty gradacji spółgłoskowej
Cechy peryferyjne (współdzielone z północno-BF)
- brak samogłoski tylnej niezaokrąglonej /ɤ/
- dyftongizacja długich średnich i niskich (ee > ie itd.) - to raczej nie jest cecha peryferyjna, ale innowacja współdzielona z litewskim
- zachowanie wygłosowych samogłosek
Fonologia
Samogłoski
Wigierski posiada standardowy, 5-samogłoskowy system z rozróżnieniem iloczasu. Krótkie nieśrednie samogłoski (a, i, u) są wyraźnie zredukowane (podobnie jak w litewskim).
| przednie | centralne | tylne | |
|---|---|---|---|
| przymknięte | i /ɪ/, ī /iː/ | u /ʊ/, ū /uː/ | |
| średnie | e /e/, ē /eː/ | o /ɔ/, ō /ɔː/ | |
| otwarte | a /ɐ/, ā /aː/ |
Następujące sekwencje są dyftongami:
| i | u | a | e | o | |
|---|---|---|---|---|---|
| a | ai /ai̯/ | au /au̯/ | |||
| e | ei /ei̯/ | eu /eu̯/ | ea /ea̯/ | ||
| i | iu /iu̯/ | ie /ie̯/ | |||
| o | oi /ɔi̯/ | ou /ɔu̯/ | |||
| u | ui /ui̯/ | uo /uɔ̯/ |
Rozwój krótkich samogłosek
| PBF | wig. | Przykłady, uwagi |
|---|---|---|
| *a | a | *kala > kala "ryba" |
| *e | e | *emä > ema "matka" |
| *i | i | *icä > ica "ojciec" |
| *o | o | *toci > toci "prawda" |
| *u | u | *tupa > tuba "pokój" |
| *ä | e | po wargowych: *märkä > merga "mokry", *väki > vegi "osoba" |
| ʲa | *käci > čaci "ręka", *tähti > caʔdi "gwiazda | |
| *ü | i | po wargowych: *pühä > piʔva "święty", |
| ʲu | *külma > čulma "zimny", *hüvä > juva "dobry" |
Rozwój długich samogłosek
| PBF | wig. | Przykłady, uwagi |
|---|---|---|
| *aa | ō | *saari > sōri "wyspa" |
| *ee | ie | *keeli > kieli "język" |
| *ii | ī | *viici > vīci "pięć"; *viisas > vīsas "mądry" |
| *oo | uo | *joodak > juoda "pić" |
| *uu | ū | *kuuci > kūci "sześć"; *suuri > sūri "duży" |
| *ää | ea | *pää > pea "głowa", *väärä > veara "zły, fałszywy" |
| *öö | ie | *söödäk > sieda "jeść"; *öö > ie "noc" |
| *üü | iu | *müüdäk > miuda "sprzedawać"; *tüüni > ciuni "spokój" |
Rozwój dyftongów
| PBF | wig. | Przykłady, uwagi |
|---|---|---|
| *ai | ? | TODO |
| *ei | ? | TODO |
| *oi | ? | TODO |
| *ui | ? | TODO |
| *äi | ? | TODO |
| *üi | ? | TODO |
| *au | ? | TODO |
| *ou | ? | TODO |
| *iu | ? | TODO |
| *äü | ? | TODO |
| *eü | ? | TODO |
| *iü | ? | TODO |
Rozwój nosówek
Spółgłoski
| Wargowe | Koronalne | Palatalne | Welarne | ||
|---|---|---|---|---|---|
| Nosowe | m /m/ | n /n/ | ṅ /ɲ/ | ||
| Zwarte | bezdźw. | p /p/ | t /t/ | k /k/ | |
| dźw. | b /b/ | d /d/ | |||
| Afrykaty | c /t͡s/ | č /t͡ʃ/ | |||
| Sybilanty | s /s/ | š /ʃ/ | |||
| Spiranty | v /ʋ/ | j /j/ | g /ɣ/ | ||
| Boczne | l /l̪/ | ľ /ʎ/ | |||
| Drżące | r /r/ | ||||
Gradacja i lenicja
Palatalizacja
Rozwój zbitek
| PBF | wig. | Przykłady, uwagi |
|---|---|---|
| *-čk- | ? | TODO |
| *-tk- | ? | TODO |
| *-kt- | ? | TODO |
| *-pt- | ? | TODO |
| *-kc- | ? | TODO |
| *-pc- | ? | TODO |
| *-ks- | ? | TODO |
| *-sk- | ? | TODO |
Akcent
Początkowo wigierski posiadał akcent inicjalny, jak inne języki bałtyckofińskie. Powstanie zwarcia krtaniowego, a także prawa rytmiczne wywołane przez powstanie iloczasu w sylabach nieinicjalnych, spowodowały wykształcenie ruchomego i tonicznego akcentu, który może mieć jeden z aż czterech różnych typów:
1. Akcent ostry (akut)
Wymawiany krótko i wysoko. To domyślny typ akcentu dla lekkich sylab: kála (< *kala) "ryba", íca (< *ica) "ojciec"
2. Akcent ciężki (grawis)
Wymawiany długo i nisko, z opadającym konturem. W wygłosie krótko i nisko. Gdy pada na dyftong, akcentowany jest pierwszy element. Jest to jedyny typ akcentu występujący w wygłosie wielosylabowych słów. Może mieć następujące źródła:
- sekwencje typu L-H (lekka-ciężka sylaba) - ciężka sylaba przejmuje akcent: kunìgas "król" (< kunįgas < *kuningas), sesrà "siostra" (< *sesär), cutrà "córka" (< tʲutar < *tüt'ar), rusgè "brązowy" (< rusgē < *ruskeda)
- ? sekwencje typu H-H: vòigē "prawy, właściwy" (< voigē < *oikeda), pàimē "pasterz" (< paimę < *paimen), ľàmī "ciepły" (< lʲąmį < *lämbin) (+skrócenie następnej sylaby?)
- wygłosowy akcent złamany przechodzi w grawis: icà "ojcowie" (< icaʔ < *icä-t)
3. Akcent przeciągły (cyrkumfleks)
Wymawiany długo, z rosnącym konturem. Gdy pada na dyftong, akcentowany jest drugi element. Jest to domyślny typ akcentu dla ciężkich sylab: sõri "wyspa" (< sōri < *saari), veãra "zły, nieprawidłowy" (< veara < *väärä).
4. Akcent złamany
Wymawiany półdługo, z załamaniem głosu lub nawet lekkim zwarciem krtaniowym na końcu. W słowach jednosylabowych długo, z glottalizacją w połowie. Gdy pada na dyftong, akcentowany jest drugi element. Powstaje, gdy po akcentowanej sylabie następowałoby zwarcie krtaniowe: kêva "biedny" (< kehva < *keühä), rô "pieniądze" (< rōʔ < *raha), rôgas "bogaty" (< *raha-kas), pô "zły" (< pōʔ < *paha), vaîdā "zmieniać" (< vaiʔdā < *vaihta-dak).