Język Tolów

Język Tolów, język talski (nazwa własna: Tola-yánah /tola'janah/) - mowa Tolów) - język sztuczny apriori, którego morfologia w dużym stopniu opiera się na alternacji. Wymyślony i rozwijany hobbistycznie w drugiej dekadzie 21. wieku.

Głoski i ortografia w alfabecie łacińskim

Stosuje się zapis fonemiczny.

Samogłoski

• A - [a], przy /q/, /r/, /ɦ/ - [ɑ];
• E - [æ~ε], w sylabie nieakcentowanej, szczególnie przed akcentem - [ə], nie występuje przy /q/, /r/, /ɦ/;
• I - [i], przy /q/, /r/, /ɦ/ - [e~ɘ];
• O - [ʊ~o], przy /q/, /r/, /ɦ/ jest zawsze obniżona do /o~ɔ/;

Samogłoski nie kontrastują ze względu na długość, z wyjątkiem, o którym poniżej. Sylabę akcentowaną zaznacza się akutem nad samogłoską i tylko wtedy, gdy nie jest pierwszą w wyrazie. Jeśli w wyrazie występuje samogłoska z cyrkumfleksem, a jednocześnie brak innej z akutem, cyrkumfleks oznacza też wtedy sylabę akcentowaną.

Istnieje sposób odczytu, w którym <iy ou ih oh ah> są pojedynczymi, długimi samogłoskami, odpowiednio [iː uː eː ɔː ɑː], natomiast <iu oy au ay> dyftongami.

SAMOGŁOSKI (WERSJA ROZSZERZONA)
	KRÓTKIE			DŁUGIE
	PRZEDNIE	ŚRODKOWE	TYLNE	PRZEDNIE	ŚRODKOWE	TYLNE
WYSOKIE	[i] <i>		[ʊ~o] <o>	[iː] <iy>		[uː] <ou>
WYSOKO-ŚREDNIE	[e~ɘ] <i>			[eː~ɘː] <ih>
ŚREDNIE	[ɛ~æ] <e>		[ɔ] <o>			[ɔː] <oh>
NISKO-ŚREDNIE
NISKIE		[ä] <a>	[ɑ] <a>			[ɑː] <ah>

Spółgłoski

	WARGOWE		ZĘBOWE		BOCZNE	TWARDOPODNIEBIENNE		MIĘKKOPODNIEBIENNE	JĘZYCZKOWE	KRTANIOWE
NOSOWE	/m/ m		/n/ n			/ŋ~ɲ/ ŋ
ZWARTE	/p~ʙ̥/ p	/b/ b	/t/ t	/d/ d		/c~t͡ʃ/ c	/ɟ~d͡ʒ/ g	/kʲ/ k	/q/ q	/ʔ/ '
ZWARTO-SZCZELINOWE					/ɬ~t͡ɬ/ ł/tł
SZCZELINOWE	/φ~f/ f		/θ~s/ s			/ʃ/ ş		/x/ x		/ɦ~ʕ/ h
PŁYNNE I PÓŁSAMOGŁOSKI	/w/ u/v				/l/ l	/j/ y			/ʀ~r/ r

- <p> w nagłosie może być wymawiana jako głoska bezdźwięczna, wargowa, drżąca [ʙ̥];

- <v> i <u> oznaczają tę samą głoskę, pierwszą zapisuje się w nagłosie sylaby, a drugą w wygłosie;

- <s> standardowo ma wymowę pośrednią między [θ] a [s], „s sepleniące”, możliwa również wymowa [θ] albo [s̪];

- [tɬ] zapisuje się <tł>, [ɬ] - <ł> - występuje tylko przed spółgłoską;

- <c> i <ş> mogą mieć brzmienie zadziąsłowe lub twardopodniebienne;

- <ŋ> wymawia się [ɲ] przy /i/, /j/, /tʃ/ oraz /ʃ/, a [ɴ] przy /q/;

- <r> może przyjmować artykulację języczkową, jak i dziąsłową;

- < ' > nie pisze się na początku wyrazu, między samogłoskami pisze się tylko wtedy, gdy jest podwojony (toe - [toʔε], to'iy - [toʔʔəj]);

- <h> dźwięczne, przed spółgłoską bezdźwięczną staje się bezdźwięczne, jeśli znajduje się po samogłosce przed spółgłoską lub w wygłosie, może być nieme, a poprzedzająca samogłoska ulega wtedy wzdłużeniu (ah - [ʔɑː]);

Wzór sylaby

Sylaba ma postać CV(C). Każda sylaba zaczyna się pojedynczą spółgłoską. Wewnątrz wyrazów możliwe są dowolne zbitki dwóch spółgłosek, choć mogą pojawić się asymilacje w przypadku trudno wymawialnych zbitek.

Rdzeń wyrazowy

Rdzeń stanowi jedna, dwie, trzy bądź cztery spółgłoski. Rdzenie czwórspółgłoskowe są rzadkie, najczęściej w słowach zapożyczonych albo powstałych ze złożeń, zrostów lub reduplikacji rdzeni dwuspółgłoskowych. W wyrazach zapożyczonych możliwe są rdzenie liczące więcej niż cztery spółgłoski. Spółgłoski /j/, /w/ i /ɦ/ występują niekiedy jako samogłoski, odpowiednio /i/, /o/, /a/, zapisuje się je wtedy z cyrkumfleksem. Akcent wyrazowy pada na sylabę z samogłoską po pierwszej spółgłosce rdzenia (pierwsza sylaba w rzeczownikach, druga lub w pewnych trybach trzecia w czasownikach), w gerundiach - po drugiej.

Morfologia

Czasownik

Odmienia się przez tryby, statyczność-dynamiczność, aspekty, strony, jak również może mieć znaczenie osłabione bądź wzmocnione. Nie zawiera informacji o podmiocie, dopełnieniach ani o czasie, wynikają one z kontekstu lub obecności słów pomocniczych (zaimków, przysłówków itp.). W odmianie czasownika wyróżnia się rdzenie krótkie (jedno- i dwuspółgłoskowe), przy których pojawiają się spółgłoski epentetyczne, oraz długie (trój-, czterospółgłoskowe). Czasowniki dzielą się na "statyczne" - oznaczające stany (gdy czasownik jest nieprzechodni) lub czynności niekauzatywne, oraz "dynamiczne" - wskazujące na zmianę stanu lub opisujące ruch (nieprzechodni) lub czynności kauzatywne (przechodni).

• Tryb i modalność

Czasownik odmienia się przez 4 tryby:

1. tryb oznajmujący, z układem spółgłosek rdzenia: -CCV-, -CKV-, -CKVQ-, -CKVQL- (gdzie C, K, Q, L to spółgłoski rdzenne, a V to samogłoska akcentowana) oraz przedrostkiem i- (czasowniki statyczne) lub o- (czasowniki dynamiczne); jeśli pierwszą rdzenną spółgłoską jest zwarcie krtaniowe - również odpowiednio yi- oraz uo-;

2. tryb rozkazujący, pełniący też funkcję trybu łączącego, z układem spółgłosek rdzenia jak w trybie oznajmjącym oraz przedrostkiem ya- (czasowniki statyczne) lub ua- (czasowniki dynamiczne);

3. tryb warunkowy, z układem spółgłosek rdzenia: -CeCCV-, -CeKKV-, -CeKKVQ-, -CeKKVQL- (przy czym e może być zastąpiona przez a, jeśli C lub K jest jedną ze spółgłosek języczkowych lub /ɦ/) oraz przedrostkiem, jak w trybie oznajmującym;

4. tryb życzeniowo-łączący, będącym połączeniem trybu rozkazującego z warunkowym;

• Aspekt

1. dokonany - czynności jednokrotne lub kilkukrotne, skończone, punktowe lub trwające przez jakiś czas, domyślnie w czasie przeszłym, choć może odnosić się także do przyszłości, w zależności od kontekstu lub użycia dodatkowych słów;

oznaczany przez /o/ (strona czynna), /i/ (strona bierna) i /a/ (czasownik nieprzechodni) w sylabie akcentowanej (oqnóta - zabić, oqníta - zostać zabitym, oqnáta - umrzeć).

2. niedokonany - stany lub czynnoścu ciągłe lub postępujące (w czasownikach dynamicznych), bez informacji o zakończeniu, także zwyczajowe; oznaczany przez /aw/ (strona czynna), /aj/ (strona bierna) i /aɦ/ (czasownik nieprzechodni) w sylabie akcentowanej (oqnáuta - zabijać, oqnáyta - być zabijanym, oqnáhta - umierać).

3. wielokrotny - oznacza stany lub czynności powtarzające się, cykliczne, podkreślający wielokrotne rozpoczęcie i zakończenie stanu lub czynności, także zwyczajowe; oznaczany przez podwojenie trzeciej rdzennej spółgłoski (oqnótta - zabijać, zabijać wiele razy, oqnítta - zostać zabitym wiele razy, oqnátta - umrzeć wiele razy).

Stany i czynności zwyczajowe opisuje aspekt niedokonany jak i wielokrotny. Użycie któregoś z nich zależy od charakteru stanu lub czynności.

Adam şíkmoqtou orsá'a. - Adam chodzi do szkoły. - aspekt wielokrotny;

Tifto' Cebraha otróh. / Tifto' Cebraha otráu. - Ziemia okrąża Słońce. (dosł. Słońce sprawia, że Ziemia krąży.) - aspekt wielokrotny i niedokonany;

Teetł ihyáhmot. - Licho nie śpi. - aspekt niedokonany;

• Strona

Stronę czasownika (i rzeczownika odczasownikowego) określa barwa samogłoski akcentowanej.

1. strona czynna - o lub au (oŋyóma - "postawić", oŋyáuma - "stawiać");

2 strona bierna - i lub ay (oŋyíma - "zostać postawionym", oŋyáyma - "być stawianym");

3 czasownik nieprzechodni - a lub ah (oŋyáma - "wstać, stanąć", oŋyáhma - "wstawać, stawać");

Na zwrotność czynności wskazuje użycie zaimka tej samej osoby, klasy i liczby zarówno jako podmiotu, jak i dopełnienia bliższego, albo biernika zaimka trzeciej osoby bliższej zgodnego z klasą i liczbą podmiotu, jeśli podmiotem jest rzeczownik lub grupa nominalna.

• Wzmocnienie-osłabienie

Czasowniki i gerundia występują w trzech stopniach intensywności:

1. stopień domyślny - oznaczany przez -a po ostatniej spółgłosce rdzenia lub przez brak samogłoski (R-N: irnáha, irná, R-N-T: irnáta, irnát);

2. wzmocnienie - oznaczany przez -o (R-N: irnáho, R-N-T: irnáto);

3. osłabienie - oznaczany przez -i (R-N: irnáhi, R-N-T: irnáti);

Rzeczownik

Rzeczowniki odmieniają się przez przypadki. Każdy rzeczownik jest przypisany do jednej z trzech klas nominalnych oraz jednej z trzech liczb. Rzeczowniki nie odmieniają się przez liczby, zmiana liczby powoduje też zmianę znaczenia.

• Klasy nominalne

Każdy rzeczownik należy do jednej z trzech klas nominalnych:

1. żywotne - wszystko, co związane z życiem, nazwy roślin, zwierząt, grzybów, mikrobów, grup istot żywych, żywych struktur, osób, niektórych żywiołów i zjawisk przyrodniczych;

2. nieżywotne, rzeczowe - wszystkie rzeczy odbierane zmysłami, namacalne, odczuwalne, widzialne, nie należące do organizmów żywych (a więc również np. martwe ciało), miejsca, kraje, struktury świata materialnego, nazwy cząstek elementarnych (ale nie oddziaływań), nazwy zjawisk widzialnych;

3. pozostałe - rzeczowniki abstrakcyjne, nazwy pojęć, zjawisk, procesów, rzeczowniki odczasownikowe i wszystko to, czego nie da się przyporządkować do dwóch pierwszych klas;

Przynależność do jednej z klas może być oznaczone barwą samogłoski akcentowanej. Dla żywotnych jest to o: moyau - kot. Dla nieżywotnych jest to i: pixat - włos. Dla rzeczowników z klasy ogólnej jest to a: raqla - praca. Część rzeczowników nie ma oznaczonej klasy (gdy wewnątrz rdzenia pojawia się samogłoska e lub a, np.: marven - smok, nesel - potok, pelme - wola) albo samogłoska akcentowana nie odpowiada klasie, do której dany wyraz należy (szczególnie w wyrazach zapożyczonych). Również imiona i nazwy przynależą do tej klasy rzeczowników, do których się odnoszą.

• Rodzaj

Rzeczowniki i zaimki nie mają określonego rodzaju. Można określić płeć dodając przyrostek -(e)l dla rzeczownika żeńskiego albo -(a)r dla męskiego.

• Liczby

Rzeczowniki i zaimki przyjmują pewną liczbę, która określa ich zakres znaczeniowy. Zmiana liczby powoduje, jak w przypadku zmiany przynależności do klasy nominalnej, zmianę znaczenia.

1. prosta policzalna - oznacza przedmioty, osoby, organizmy, zjawiska, wydarzenia, stany itp. dające się policzyć i uszeregować za pomocą liczb naturalnych, odbierane jako stanowiące spójną całość i autonomiczne w stosunku do innych osób, przedmiotów, zjawisk itd., wyraz w l.p.p. kończy się spółgłoską (haqal - głos, pilaq - kość, ŋotar - dąb);

2. zbiorcza policzalna - oznacza grupę osób, przedmiotów, zjawisk policzalnych, której poszczególne rozróżnialne elementy tworzą pewną spójną całość, a te całości również można policzyć i uszeregować za pomocą liczb naturalnych, l.z.p. tworzy się reduplikując ostatnią spółgłoskę rdzenia, kończy się spółgłoską (haqlil - harmider, pilqaq - szkielet, ŋotrar - dąbrowa);

3. niepoliczalna - oznacza przedmioty, zjawiska itd. niedające się policzyć ani uszeregować za pomocą liczb naturalnych, również rzeczowniki odczasownikowe, rzeczownik i zaimek w l.np. kończy się samogłoską (laxşi - pokrewieństwo, girda - step, preria, poro - zarośla);

• Przypadki

• Określenie posesywności i wyrazy złożone

W języku talskim występują dwa rodzaje posesywności: zbywalna i niezbywalna. Granica między nimi jest rozmazana, niektóre zależności mogą być rozpatrywane jako należące do jednej grupy albo drugiej, w zależności od stosunku mówiącego do omawianego przedmiotu.

Gerundium

Należy do ogólnej klasy nomnalnej i liczby niepoliczalnej. Odmienia się przez przypadki i wszystkie kategorie odmiany czasownika oprócz trybu. Końcówki przypadka są takie same jak dla rzeczowników policzalnych:

1.Mianownik: brak

2. Biernik: -h bez przyrostka lub -ah z przyrostkiem;

3 Allatyw: -u lub -ou;

4 Ablatyw: -y lub -iy;

5 Essyw: -n lub -en;

Tworzy się z czasownika przez przestawienie pierwszej samogłoski i pierwszej spółgłoski rdzennej (ipqáhva - falować -> piqáhva - falowanie, uo'móra - pobrązowić -> omóra - pobrązowienie); Budowa w zależności od liczby spółgłosek:

jednospółgłoskowe C: C-V1-C-V2-(h,v,y)-V3 (şişáha - zaszumienie, poszumienie, şişáhha - szumienie)

dwuspółgłoskowe CK: C-V1-K-V2-(h,v,y)-V3 (ŋicóva - pokochanie, zakochanie się w, ŋicáuva - kochanie, ŋicíya - zostanie, bycie pokochanym, ŋicáyya - bycie kochanym)

O tym, którą głoskę z nawiasu się pisze i wymawia, decyduje barwa samogłoski akcentowanej lub sekwencji samogłoska-spółgłoska przed nią. I tak /a/ lub /aɦ/ powoduje pojawienie się /ɦ/, po /o/ i /ow/ pojawia się /w/, a po /i/ i /ij/ zawsze /j/.

trójspółgłoskowe CKM: C-V1-K-V2-M-V3 (qinóla - pokadzenie kadzidłem, qiníla - stanie się pokadzonym)

czterospółgłoskowe CKML: C-V1-K-V2-M-L-V3 (toróksa - poturkusowienie czegoś, pomalowanie na turkusowo, tiráhseka - bycie turkusowym - tu pojawia się epentetyczne /ε/ rozbijające zbitkę trzech spółgłosek)

Samogłoski w gerundiach są takie same jak w odpowiadających im czasownikach. Samogłoska V1 odnosi się do przedrostka przy czasowniku: -i- odpowiada i-, yi-, ya-, z kolei -o- odpowiada o-, vo-, va-. Dodając przedrostek przysłówkowy tworzy się imiesłów przysłówkowy (attiváuqa - niosąc, dźwigając). Akcent pada zawsze na sylabę drugą z samogłoską V2.

Przysłówek

Przysłówek tworzy się z rzeczownika przez dodanie przedrostka a- /ʔa-/ z powtórzeniem pierwszej spółgłoski rdzenia (ralsa - zło, arrálsa - źle).

Przysłówek odmienia się przez przypadki, jeśli jest częścią grupy nominalnej. Za pomocą przysłówka określa się sposób wykonania czynności, który w języku polskim odpowiada przypadkowi narzędnika.

Zaimki i Zasłówki

I. Zaimki osobowe występują w czterech osobach i trzech liczbach. Do zaimków w każdej osobie - poza liczbą niepoliczalną - można dołączyć sufiks definiujący płeć. Dla rodzaju żeńskiego jest to -(e)l, dla rodzaju męskiego -(a)r.

Zaimki osobowe odmieniają się regularnie z wyjątkiem pierwszej i drugiej osoby. W obu trzecich w liczbie policzalnej występuje w przypadkach zależnych krótka wersja zaimka z tematem odpowiednio: dla bliższej: o- i- a- oraz dla dalszej: lo- li- la-, z samogłoską zależną od klasy nominalnej.

Zaimki Osobowe
Osoba	Liczba pojedynczo-paukalna	Liczba mnogo-zbiorcza	Liczba niepoliczalna
Pierwsza (N)	ne	nen	-
Druga (L-M)	lem	leme	-
Druga formalna i grzeczna (Tł-P-N)	tłopan	tłopnan	-
Trzecia bliższa (T-')	to' ti' ta'	toe' tie' tae'	toe tie tae
Trzecia dalsza (Q-L)	qol qil qal	qolal qilal qalal	qole qile qale

Trzecia osoba występuje w dwóch formach: bliższej i dalszej. Bliższa jest formą podstawową, występującą na ogół w zdaniach prostych. Dalszą stosuje się:

1. w zdaniach, które tłumaczymy na język polski używając zaimków względnych lub niektórych spójników, np. kto ..., ten...; ..., więc ...

• Qolaf itláhşa, iŋłáha. - Kto oddycha, ten żyje. (dosł. tam-on-który oddychać, żyć.)
• Qol itláhşa, qol iŋłáha. - Kto oddycha, ten żyje. Oddycha, więc żyje. (dosł. tam-on oddychać, tam-on żyć);

Jest to najczęściej podmiot w przysłowiach, powiedzeniach, stwierdzeniach, prawdach ogólnych nieodnoszący się do konkretnej osoby czy przedmiotu.

2. w zdaniach po polsku opisywanych jako bezpodmiotowe, choć jeśli zaimek może być pominięty, jest pomijany:

• Qale iqfáhca. / Iqfáhca. - Śnieży. / Pada śnieg. 

W tym punkcie wybór między zaimkiem bliższym a dalszym jest kwestią płynną i zależy bardziej od upodobania mówiącego i podkreślenia stopnia ważności podmiotu.

3. gdy jest podmiotem w zdaniu, w którym akcent kładzie się na czasownik lub dopełnienie:

• Qale iqfáhca. - Ona (pogoda) jest-śnieżna. 

Zdanie podkreśla spostrzeżenie, że pada śnieg, a nie cechę pogody.

• Qol oh oqnóta. - Zabił go.

W takiej konstrukcji lepiej jednak użyć strony biernej:

• To' oqníta. - On został zabity.

4. w zdaniach, gdy podmiot jest w trzeciej osobie bliższej, dopełnienie wyraża się w dalszej; jeśli podmiot i dopełnienie są wyrażone tą samą osobą, zdanie znajduje się w stronie zwrotnej:

• To' loh oqnóta. - On go zabił.
• To' toh oqnóta. - On się zabił.
• Ninja' loh oqnóta. - Ninja go zabił.
• Ninja' oh oqnóta. - Ninja się zabił.

5. w zdaniach współrzędnie złożonych, w których określa dopełnienie pierwszego zdania w drugim zdaniu:

• To' semyah ilkó em (to') loh iquóca. - Spotkał człowieka i go ugryzł.
• To' semyah ilkó em (to') oh iquóca. - Spotkał człowieka i się ugryzł.
• To' semyah ilkó em qol oh iquóca. - Spotkał człowieka i tamten go ugryzł.
• To' semyah ilkó em qol loh iquóca. - Spotkał człowieka i tamten się ugryzł.

II. Zaimki wskazujące:

1. Zaimek wskazujący przy podmiocie

• nau niu nou - liczba policzalna;
• navau nivau novau - liczba zbiorcza;
• nave nive nove - liczba niepoliczalna;

Ponadto istnieje krótka wersja tego zaimka nô, która odnosi się do trudnej do sprecyzowania i sklasyfikowania rzeczy lub istoty, może być tłumaczony jako "to coś".

2. Zaimek wskazujący przy dopełnieniu

• nay niy noy - liczba policzalna;
• nayay niyay noyay - liczba zbiorcza;
• naye niye noye - liczba niepoliczalna;

Krótka wersja tego zaimka to nô i także odnosi się do trudnej do sprecyzowania i sklasyfikowania rzeczy lub istoty, może być tłumaczony jako "tamto coś". Zarówno "nô", jak i "nî", odmieniają się poprzez dodanie końcówki przypadka liczby policzalnej do formy mianownikowej.

3. Zaimek wielofunkcyjny wskazujący i nieoznaczony

• şa' şi' şo' - liczba policzalna;
• şaa' şia' şoa' - liczba zbiorcza;
• şae şie şoe ' liczba niepoliczalna;

Zaimki wskazujące odmieniają się w deklinacji dwuspółgłoskowej.

Negacja

Język posiada dwa rodzaje negacji zarówno w rzeczownikach, czasownikach, gerundiach jak i przysłówkach:

• dla oznaczenia braku cechy używa się sufiksu -ut, -ot;
• dla oznaczenia przeciwieństwa cechy używa się sufiksu -s, -s;

Nie występują partykuły przeczące ani twierdząca. Żeby odpowiedzieć na pytanie ogólne, trzeba powtórzyć czasownik z odpowiednią końcówką przeczenia. Jeśli pytanie wymaga odpowiedzi twierdzącej, do czasownika trzeba dodać sufiks twierdzący -(e)k. W funkcji partykuł może wystąpić zaimek wskazujący şe' z odpowiednią końcówką:

şeek="tak"

şeot="nie"

şees="nie, wprost przeciwnie".

Składnia

Szyk zdania

Szyk zdania jest swobodny, z dominującym układem SOV, a w zdaniu podrzędnym VSO. Okolicznik znajduje się zwykle po czasowniku. Rzeczownik poprzedza przydawkę lub przydawki.

Grupa nominalna

Rzeczownik określany zawsze poprzedza określający.

Zasady pisowni w piśmie hebrajskim

[Kategoria:Języki sztuczne a priori]]