Język adezaski
Gbaṛi wehham-u-'Ađezȝayin ܩܒܠ ܘܚܡ ܫܜܨܝܢ Czytasz artykuł z serii Korytarz Talonbacki. |
Mowa: Języki talonbacko-harruńskie (PTH) · Język adezaski (Słownik) · Język czaaż · Język heruski Cywilizacja: Miasta-państwa Talonbatu (Adera) · Historia · Religia · Adezowie · Kpabare · Ɛawaant · Ród Heru Pozostałe: Talonbat · Serce Demiurga · Wielki Talonbacki Basen Artezyjski · Dazag Harim |
Język adezaski ܝܢܘ ܫܜܨܥ Ênwi 'Ađezȝa'hi | |
---|---|
Utworzenie: | Borlach w 2018 |
Używany w (Kyon): | Talonbat |
Regiony (Kyon): | Wielka Pustynia |
Liczba użytkowników (Kyon) | ok. 400 000 osób |
Sposoby zapisu: | ideogramy, pismo sechtońskie[1], alfabet łaciński |
Typologia: | fleksyjny, OSV |
Klasyfikacja: | Języki talonbacko-harruńskie
|
Lista conlangów |
Zobacz też słownik tego języka. |
Język adezaski (adz. ܝܢܘ ܫܜܨܥ Ênwi 'Ađezȝa'hi [e:nwɪ ʔæɗez:ˤæʔ͡hɪ]), znany również jako język adeski, niekiedy mylnie zwany językiem talonbackim — jeden z dwóch głównych języków Talonbatu, razem ze spokrewnionym z nim językiem czaaż, będący tak naprawdę szerokim kontinuum dialektalnym, ciągnącym się po osi wschód-zachód. Ze względu na religijny prymat wiedziony przez miasto Adera, oraz jego kulturowy wpływ na inne miasta-państwa, to dialekt aderski uznaje się za standardową wersję języka adezaskiego. Stanowi on również lingua francę wszystkich miast-państw w regionie Talonbatu, a także w oazach na zachód od niego, używaną do handlu, kontaktów dyplomatycznych oraz celów religijnych.
Innymi ważnymi dialektami języka adezaskiego są: dialekt położonego na południu miasta Tȝinur, będącego od wielu stuleci główną siłą polityczną, militarną, a częściowo także kulturową regionu, dialekt miasta Nijhhun, wyrastającego na nową potęgę Talonbatu, a także dialekt położonego na zachodzie miasta Cxambi, będącego niejako formą przejściową między językiem adezaskim a językiem czaaż, używanym w Cxâzib, wschodniej części Talonbatu.
Fonologia
Samogłoski
Przednie | Centralne | Tylnie | |
---|---|---|---|
Przymknięte | ɪ | ʊ | |
Średnie | e e: | ||
Otwarte | æ æ: |
Spółgłoski
Wargowe | Zębowe | Retrofleksyjne | Podniebienne | Miękkopod. | Krtaniowe | ||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Nosowe | m | n | ɳ | ||||
Zwarte | bezdźwięczne | p | t | ʈ | ɟ | k k͡p | ʔ ʔ͡h |
bezdźw. faryngal. | tˤ | ʈˤ | |||||
dźwięczne | b | d | ɖ | g ɡ͡b | |||
dźwięczne faryngal. | dˤ | ɖˤ | |||||
ejektywne | ʄ' | ||||||
iniektywne | ɓ | ɗ | |||||
Afrykaty | zwykłe | t͡s | ʈ͡ʂ | ||||
ejektywne | t͡s' | ʈ͡ʂ' | |||||
Szczelinowe | bezdźwięczne | s | j | w ʁ | h ħ | ||
bezdźw. faryngal. | s:ˤ | ||||||
dźwięczne | z | ||||||
dźwięczne faryngal. | z:ˤ | ||||||
Drżące | r | ɽ |
Dyftongi
W standardowym języku adezaskim (dialekt aderski) występują jedynie dwa dyftongi: [æj] oraz [æw]. Liczba ta znacząco różni się w przypadku innych dialektów. W części z nich samogłoski długie uległy dyftongizacji.
Akcent
Akcentowana jest pierwsza od końca długa sylaba. Jeśli wszystkie sylaby są krótkie, akcent pada na pierwszą sylabę.
Struktura sylaby
W adezaskim struktura sylaby przybiera formę (C₁)(C₂)V(C), gdzie: V to dowolna samogłoska, C to dowolna spółgłoska, C₁ to zwarcie krtaniowe, C₂ to dowolna spółgłoska (lecz nie zwarcie krtaniowe).
Pismo
Alfabet łaciński
Alfabet łaciński stosowany jest jako podstawowa forma zapisu na potrzeby tego artykułu oraz całej serii artykułów poświęconych Talonbatowi.
Ideogramy talonbackie
Rdzenną formą pisma, która wykształciła się pośród mieszkańców Talonbatu w czasach starożytnych są ideogramy talonbackie. Są to znaki przedstawiające pojęcia, nie oddające wartości fonetycznych słów ich opisujących. Obecnie ideogramy są praktycznie zapomniane, wciąż używane (a i tak w niepełnej formie) jedynie przez kastę kapłanów, przez co nabrały mistycznego statusu znaków wielkiej mocy, stosowanych przy rytuałach religijnych. Ozdabiane są nimi również przedmioty, tak kultu religijnego jak i użytku codziennego. Pełnią funkcję dekoracyjną, charakterystyczną dla talonbackiej sztuki i architektury, pomimo nieznajomości ich znaczenia przez mieszkańców krainy. Większość z nich zna bowiem co najwyżej kilka najprostszych znaków. Popularne użycie w celach artystycznych, dekoracyjnych oraz religijnych, przy jednoczesnym zaniku popularnej znajomości ich znaczenia, spowodowało znaczne uproszczenie formy wielu znaków. Konkretne ideogramy często pełnią także rolę symboli poszczególnych miast-państw.
Pewnym jest, że dawniej były czasy, w których znajomość ideogramów była wśród Adezów powszechna, lub przynajmniej znacznie rozpowszechniona. Odnaleziono wiele inskrypcji zapisanych w całości ideogramami, zarówno krótkie napisy jak i długie teksty, chociaż mało który z do tej pory odnalezionych zachował się w całości. Odnaleziono także sporą liczbę artefaktów zdobionych ideogramami, czy to pojedynczymi znakami czy to krótkimi tekstami. Wszystkie z nich pochodzą z czasów Katastrofy Farandyjskiej, przede wszystkim z okresu adeskiego, rzadziej z okresu archaicznego. Większości z owych inskrypcji nie udało się do tej pory rozszyfrować.
Nieznana jest także dokładna przyczyna zaniku i prawie całkowitego wyjścia ideogramów z użycia. Pewne jest jednak, że kwestia ta łączy się z upadkiem cywilizacji Starożytnego Talonbatu oraz z Talonbackimi Wiekami Ciemnymi.
Lista znanych ideogramów talonbackich
Ideogramy Talonbackie | |||||
---|---|---|---|---|---|
Ideogram | Znaczenie | Uwagi | Ideogram | Znaczenie | Uwagi |
ⵙ |
|
Znak pojawia się rzadko także w znaczeniu "serca" | ⵉ |
|
— |
ⵣ |
|
— | ⵊ |
|
— |
ⵅ |
|
— | ⵋ |
|
— |
ⵥ |
|
— | ⵌ |
|
Symbol miasta-państwa Satah |
ⵔ |
|
— | ⵍ | — | Symbol miasta-państwa Miyê'hu |
ⴱ |
|
— | ⵎ |
|
|
ⴲ |
|
— | ⵐ |
|
— |
ⴳ |
|
Symbol miasta-państwa Udȝa'an | ⵕ |
|
— |
ⴴ |
|
Symbol miasta-państwa Suj Kê'az | ⵚ |
|
Pochodzi prawdopodobnie od przedstawienia włóczni wbitej w brzuch |
ⴵ |
|
— | ⵖ |
|
Używany także na oznaczenie ziem i ludów poza Talonbatem |
ⴹ |
|
Pochodzi prawdopodobnie od ukształtowania terenu, otwartego na wschód | ⵜ |
|
Symbol miasta-państwa Cxambi |
ⴺ |
|
Pochodzi prawdopodobnie od ukształtowania terenu, otwartego na zachód | ⵝ |
|
Symbol miasta-państwa Tȝinur |
ⴼ | — | Symbol miasta-państwa Rayca' | ⵛ |
|
— |
ⴽ |
|
— | ⵞ | — | Symbol miasta-państwa Adera |
ⴿ |
|
— | ⵟ |
|
Symbol miasta-państwa Cxâz |
ⵀ |
|
— | ⵠ |
|
— |
ⵁ |
|
— | ⵡ |
|
Symbol miasta-państwa Sâghir |
ⵃ | — | Symbol miasta-państwa Hhisâm | ⵢ |
|
— |
ⵄ |
|
Symbol miasta-państwa Ađeyin | ⵤ |
|
— |
ⵇ | — | Symbol miasta-państwa Nijhhun | ⵰ |
|
— |
Alfabet sechtoński
Alfabet sechtoński[2] pojawił się na terenie Talonbatu najprawdopodobniej w okresie czażyjskim, wraz z kupcami z Zachodu. Jest to także dowód na istnienie w tamtym okresie intensywnych kontaktów handlowych między Talonbatem a cywilizacjami Kanisji, zwłaszcza z okolicami jeziora Tarfiy. Alfabet sechtoński używany był początkowo jedynie do zapisu języka czaaż, będącego w tamtym okresie lingua francą regionu. Zaadaptowany został do zapisu języka adezaskiego na początku okresu rajcyjskiego[3].
Obecnie stosowany jest w dokumentach handlowych oraz administracyjnych dużej części miast-państw. Jest to pismo spółgłoskowe (abdżad), w którym zapisywane są jedynie spółgłoski oraz długie samogłoski. Samogłoski krótkie nie są zaznaczane, ewentualnie zaznaczane są za pomocą specjalnych znaków diakrytycznych, używanych w konkretnych przypadkach, na przykład pojawienia się wątpliwości co do poprawnej wymowy słowa lub gdy słowo rozpoczyna się od samogłoski krótkiej. Jeden znak potrafi odpowiadać kilku dźwiękom, jako że pismo nie rozróżnia od siebie wielu spółgłosek, takich jak spółgłoski retrofleksyjne czy różnych spółgłosek faryngalizowanych.
Znajomość pisma sechtońskiego ograniczona jest przede wszystkim do kasty kupców (pełniących także często rolę administracyjne), a w mniejszym stopniu także do kasty kapłanów. Oznacza to, że większość mieszkańców regionu jest niepiśmienna, posiadając ewentualnie bardzo pobieżną i podstawową znajomość pisma sechtońskiego i/lub ideogramów. W praktyce oznacza ona zwykle umiejętność rozpoznawania kształtów najczęściej występujących słów i znaków.
Alfabet Syryjski | |||||
---|---|---|---|---|---|
Araw
â /æ:/* |
He
h /h/ |
Wu
w /w/ |
Hhêt
hh /ħ/ |
Dêt
t~d~ṭ~ḍ /t d ʈ ɖ/ |
Yut
ê~y~j /e: j ɟ/ |
ܐ | ܗ | ܘ | ܚ | ܛ | ܝ |
Kaw
k~kp /k k͡p/ |
Ramât
r~ṛ /r ɽ/ |
Mim
m /m/ |
Nun
n~ṇ /n ɳ/ |
Semkât
s~z /s z/ |
'Hub
'h /ʔ͡h/ |
ܟ | ܠ | ܡ | ܢ | ܣ | ܥ |
ܟܦ | |||||
Pe
p /p/ |
Sate
sȝ~zȝ /s:ˤ z:ˤ/ |
Gu
g~gb /g ɡ͡b/ |
Ghe
gh /ʁ/ |
'In
' /ʔ/ |
Tu
tȝ~dȝ~ṭȝ~ḍȝ /tˤ dˤ ʈˤ ɖˤ/ |
ܦ | ܨ | ܩ | ܪ | ܫ | ܬ |
ܩܒ | |||||
Be
b /b/ |
Ƀa'e
ƀ /ɓ/ |
Đa'e
đ /ɗ/ |
Cec̣
c~c̣ /t͡s ʈ͡ʂ/ |
Cxaw
cx~c̣x /t͡s' ʈ͡ʂ'/ |
Jxaw
jx /ʄ'/ |
ܒ | ܭ | ܜ | ݎ | ݏ | ݍ |
- stanowi również podstawę dla samogłosek krótkich
Aby oddać w zapisie samogłoski krótkie a, e, i, u /æ e ɪ ʊ/ występujące samodzielnie, lub na początku słowa, stosuje się znak /ܐ/ araw jako podstawę, na której umieszcza się odpowiednie diakrytyki odpowiadające kolejnym samogłoskom:
- dla a - jedna kreska nad literą /ܐَ/
- dla e - jedna kreska pod literą /ܐِ/
- dla i - dwie kreski pod literą /ܐٍ/
- dla u - dwie kreski nad literą /ܐً/
Gramatyka
Zaimki
Zaimek osobowy
W języku adezaskim występuje 8 osób, 3 liczby mnogiej oraz 5 liczby pojedynczej.
Osoba | Sg | Pl |
---|---|---|
1. | ܐٍܟܦ
ikpu (ja) |
ܭܛ
ƀud (my) |
2. |
ܬܐ ܬܝ |
ܚܫܝ
hhi'ya (wy) |
3. |
ݍܐ ݍܝ |
ܪܝ
ghaj (oni) |
W 2 oraz 3 os. l.poj występują warianty męskie oraz żeńskie (kolejno ḍȝâ - ḍȝê, oraz jxâ - jxê). Hhi'ya często stosowane jest również w charakterze formy grzecznościowej. Zaimki osobowe nie odmieniają się.
Sufiksy zaimkowe
Aby wyrazić przynależność przedmiotu do danej osoby, na koniec rzeczownika przykleja się odpowiedni, nie akcentowany sufiks.
Osoba | Sg | Pl |
---|---|---|
1. | -u | -ud |
2. |
-âḍ -êḍ |
-ihhi |
3. |
-jâ -jê |
-ghi |
Np. ܬܡܘܒ ܣ ܪܝܫܠܚ ṭȝamwabu si ghay'uṛihhi — "mój miecz w waszym domu".
W przypadku wystąpienia trudnej zbitki spółgłoskowej pomiędzy rzeczownikiem a sufiksem pojawia sie wrostek -u-, np ܪܝܫܠܪܝ ghay'uṛughi "ich dom".
Konstrukcje zaimkowe
Aby oddać bardziej skomplikowane wyrażenia przynależności, w których występują co najmniej 3 człony, stosuje się dwie specjale konstrukcje.
Pierwsza z nich występuje gdy pojawić się ma sufiks zaimkowy (np "prośba naszego wuja", "miecz mojego ojca", "dom córki twojej siostry"). Polega na wstawienia łącznika -u- pomiędzy człony zdania, ze słowem do którego doczepiony jest sufiks zaimkowy występującym na końcu konstrukcji. W takim wypadku pomija się również kwalifikatory rzeczowników. Łącznik -u- może przybierać również formy: -ru-, -ur oraz -rur- w przypadku kończenia się poprzedniego i/lub zaczynania się następnego wyrazu na samogłoskę.
- ܝܘܝܛ ܠܐݎܚܛܛ yiwêt-u-ṛâchhadud — "prośba naszego wuja
- ܬܡܘܒ ܛܐܟܫܠ ṭȝamwab-u-tâk'âru — "miecz mojego ojca"
- ܪܝܫܠܚ ܒܝܨ ܠܠ ܛܠܫܐܛ ghay'uṛ-u-bêzȝu-rur-uturi'âḍ — "dom córki twojej siostry"
Druga konstrukcja zaimkowa stosowana jest gdy nie występuje sufiks zaimkowy (np "miecz króla", "dom córki myśliwego", "prośba pięknej księżniczki"). W takim przypadku również stosuje się łącznik -u-, lecz zamiast zwykłego sufiksu zaimkowego, do ostatniego słowa konstrukcji dodaje się specjalny sufiks -yin, wyrażający przynależność poprzednich elementów do ostatniego.
- ܬܡܘܒ ܘܝܠܟܝܢ ṭȝamwab-u-wêrak-yin — "miecz króla"
- ܪܝܫܠܚ ܒܝܨ ܠܠ ܐًܚܡܘܒܝܢ ghay'uṛ-u-bêzȝu-rur-uhhimwib'yin — "dom córki myśliwego"
- ܝܘܝܛ ܢܨܠܐܣ ܘܝܠܩܐܣܘܝܢ yiwêt-u-ṇisȝarâs-u-wêrgâzawiyin — "prośba pięknej księżniczki"
W oby dwu konstrukcjach pojawiać się mogą przymiotniki - będą one odmienione przez kategorię, będą również występowały przed opisywanym rzeczownikiem.
Rzeczowniki
Przypadek
Język proto-talonbacki posiadał najprawdopodobniej 4 przypadki, lecz we współczesnym adezaskim zachowały się jedynie dwa: mianownik (lub podmiot) oraz biernik (lub dopełnienie). Mianownikiem jest zwykła forma rzeczownika, lecz gdy po rzeczowniku pojawia się partykuła ܦܐܚ pâhh lub doczepiany do rzeczownika sufiks -us / -uz, pojawia się biernik. Przyimki przejęły funkcje innych przypadków.
Partykuła pâhh może nastąpić po każdym rzeczowniku oraz zaimku, bez względu na kategorię, używany jest też powszechnie. Sufiks -us / -uz jest natomiast formą dość archaiczną, charakterystyczną dla mowy podniosłej i formalnej, używaną zwłaszcza przez kapłanów i wyższe kasty społeczeństwa. Sufiksy pojawiają się zwłaszcza w przypadku rzeczowników 1, 3, 6 oraz 7 kategorii.
Sufiksy dopełnienia
W języku potocznym często wyraża się biernik poprzez sufiksy, dokładnie takie same jak sufiksy zaimkowe. W przeciwieństwie jednak do nich dodaje się je do czasowników, nie rzeczowników. Np: "Teraz go widzę".
jxâ pâhh cxamak mukrânur | ݍܐ ܦܐܚ ݏܡܟ ܡܟܠܐܢܠ | Teraz go widzę. |
cxamak mukrânurjâ | ݏܡܟ ܡܟܠܐܢܠܝܐ | Teraz go widzę. |
Kategoria
W adezaskim rzeczowniki podzielone są na 7 kategorii. Do każdej z nich przypisany jest kwalifikator, stojący przed rzeczownikiem. W liczbie pojedynczej niekiedy opuszcza się kwalifikator. Kategorie rzeczowników to:
- 1 - ludzie, bogowie, części ciała (ludzkie) - ܛܣ ḍas
- 2 - zwierzęta, części ciała (zwierzęce) - ܫܪܠ 'aghir
- 3 - rośliny - ܣܒܛ zubdi
- 4 - przedmioty i obiekty naturalne - ܫܡܝ 'umê
- 5 - wyroby ludzkie - ܨܡܘܝ sȝumwê
- 6 - czas, idee, zjawiska - ܩܒܠ gbaṛi
- 7 - woda - ܝܐܜ jâđe
Występują słowa mające kilka znaczeń, pasujących do różnych kategorii. W takim wypadku słowu podporządkowany może być więcej niż jeden kwalifikator, determinujący to o jakie znaczenie słowa chodzi.
Np. słowo ܠܢܘ rinwe oznacza zarówno jaszczurkę, łyżkę jak i rodzaj suchej trawy. Tak więc ܫܪܠ ܠܢܘ 'aghir rinwe to jaszczurka, ܨܡܘܝ ܠܢܘ sȝumwê rinwe to łyżka, a ܣܒܛ ܠܢܘ zubdi rinwe to pewna sucha trawa. W przypadku niektórych słów kwalifikator będzie mógł przybierać różne formy pomimo jednego znaczenie w celu oddania dodatkowych informacji, na przykład w przypadku części ciała, w zależności czy chodzi o zwierzęce czy ludzkie.
Istnieją również słowa które w jednym znaczeniu będą miały kwalifikator, w innym zaś nie, np ܛܣ ܝܢܘ ḍas ênwi "język" (istoty ludzkiej), ܫܪܠ ܝܢܘ 'aghir ênwi "język" (zwierzęcia), lecz ܝܢܘ ênwi "język, mowa", a nie gbaṛi ênwi. Słowa te stanowią jednak wyjątki.
W języku potocznym oraz niektórych dialektach często używa się jedynie kwalifikatora ܛܣ ḍas, lub w ogóle pomija się wszystkie kwalifikatory, co jest niedopuszczalne w dialekcie aderskim.
Liczba
Rzeczowniki odmieniają się jedynie przez liczbę. Występują dwie - liczba pojedyncza oraz liczba mnoga. Rzeczowniki w liczbie pojedynczej nie posiadają żadnych końcówek, występują również w liczbie pojedynczej wraz z liczebnikami.
Rzeczowniki w liczbie mnogiej posiadają dwie końcówki: -âc oraz -ig. Końcówka -ig jest domyślną końcówką, stosowaną do rzeczowników wszystkich kategorii. Końcówka -âc natomiast odpowiada przede wszystkim rzeczownikom kategorii 1, chociaż stosowana może być także wobec innych kategorii, w celu wyrażenia szacunku oraz istotności przedmiotu. W przypadku kończenia się rzeczownika na samogłoskę, końcówką luczby mnogiej będzie sama spółgłoska.
Np:
- ܫܪܠ ܠܢܘ 'aghir rinwe "jaszczurka", ܫܪܠ ܠܢܘܩ 'aghir rinweg "jaszczurki", ܝܐܡܒܐ ܫܪܠ ܠܢܘ jâmbâ 'aghir rinwe "dwie jaszczurki"
- ܨܡܘܝ ܬܡܘܒ sȝumwê ṭȝamwab "miecz", ܨܡܘܝ ܬܡܘܒܩ sȝumwê ṭȝamwabig "miecze", ܝܐܡܒܐ ܨܡܘܝ ܬܡܘܒ jâmbâ sȝumwê ṭȝamwab "dwa miecze"
- ܛܣ ܐًܚܡܘܒ ḍas uhhimwib "myśliwy", ܛܣ ܐًܚܡܘܒݎ ḍas uhhimwibâc "myśliwi", ܝܐܡܒܐ ܛܣ ܐًܚܡܘܒ jâmbâ ḍas uhhimwib "dwaj myśliwi"
Dawniej końcówka -ig stosowana była od rzeczowników nieożywionych, -âc natomiast wobec ożywionych.
Przymiotniki
Odmiana przez kategorie
Przymiotniki w adezaskim odmieniają się jedynie przez kategorie rzeczownika, posiadając charakterystyczną końcówkę dla każdej z nich. Stoją zawsze po rzeczowniku.
- 1 kategoria: -âs
- 2 kategoria: -ghir
- 3 kategoria: -idi
- 4 kategoria: -mwê
- 5 kategoria: -mwê
- 6 kategoria: -'hi
- 7 kategoria: -đes
W przypadku możliwości wystąpienia dyftongu, początkowa samogłoska końcówki przymiotnika jest asymilowana przez końcową samogłoskę rzeczownika. Podobnie w przypadku powstania niedopuszczalnej zbitki spółgłoskowej jest ona rozbijana przez pojawienie się wrostka -u-, podobnie jak przy sufiksach zaimkowych.
Np:
- ܛܣ ܐًܚܡܘܒݎ ܫܜܨܣ ḍas uhhimwibâc 'ađezȝas "adezascy myśliwi"
- ܨܡܘܝ ܬܡܘܒ ܫܜܨܡܘܝ sȝumwê ṭȝamwab 'ađezȝamwê "adezaski miecz"
- ܫܪܠ ܠܢܘ ܫܜܨܪܠ 'aghir rinwe 'ađezȝaghir "jaszczurka adezaska" etc.
Stopniowanie przymiotników
Występują 3 stopnie przymiotników: równy, wyższy i najwyższy. Aby odmienić przymiotnik poprzedza się go partykułą ܐًܩܒ ugbi "bardziej" dla stopnia wyższego oraz ܐِܩܒܫ egbi'a "najbardziej" dla najwyższego.
Przeczenia przymiotników
Przeczenia przymiotników tworzy się poprzedzając je partykułą ܜܫܢ đu'uṇ. Używana jest także do negacji Czasowników. Np:
- ܨܡܘܝ ܪܝܫܠܩ ܜܫܢ ܢܨܠܡܘܝ sȝumwê ghay'uṛig đu'uṇ ṇisȝarumwê - "nie ładne domy"
Czasowniki
Czasownik jest w adezaskim najbardziej rozbudowaną częścią mowy. Posiada pełną koniugację przez formy osobowe, odmienia się również przez 5 czasów. Charakterystyczną cechą czasowników jest to, że posiadają dwa odrębne tematy: jeden dla czasu nieprzeszłego oraz przeszło-teraźniejszego, drugi dla wszystkich pozostałych czasów przeszłych. Wyróżniamy 2 kategorie czasowników: czasowniki regularne i czasowniki nieregularne. Czasowniki nieregularne stanowią większość czasowników.
Czasowniki regularne
Czasowniki regularne charakteryzują się końcówką bezokolicznika -ay. Do tej grupy należy część czasowników odrzeczownikowych, np:
- ܐًܚܡܘܒ uhhimwib "myśliwy" -> ܐًܚܡܘܒܝ uhhimwibay "polować"
- ܢܝܫ ṇayu' "taniec" -> ܢܝܫܝ nayu'ay "tańczyć"
- ܛܡܘܛ ṭumwad "złodziej" -> ܛܡܘܛܝ ṭumwaday "kraść"
Istnieją też 3 czasowniki regularne, nie będące czasownikami odrzeczownikowymi: ܢܠܛܝ ṇiriḍay "lubić", ܜܠܢܝ đurnay "przychodzić", ܗܐݍܡܝ hâjxumay "chcieć".
Czasowniki nieregularne
Czasowniki nieregularne proste stanowią większość czasowników w języku adezaskim, obejmują również większość czasowników odrzeczownikowych. Końcówką ich bezokolicznika jest -jiṛ. Np:
- ܐًܘܐܭ uwâƀ "wódz" -> ܐًܘܐܭܝܠ uwâƀjiṛ "przewodzić, prowadzić"
- ܘܚܡ wehham "sen, marzenie" -> ܘܚܡܝܠ wehhamjiṛ "śnić, marzyć"
- ܩܒܒܣܢ gbabzuṇ "śmiech" -> ܩܒܒܣܢܝܠ gbabzuṇjiṛ "śmiać się"
Tematy czasowników
W czasownikach regularnych tematy nieprzeszłe oraz przeszłe czasowników są do siebie bardzo podobne. Tematem nieprzeszłym jest bezokolicznik, aby utworzyć temat przeszły usuwa się natomiast końcowe -ay, temat przeszły jest więc identyczny z podstawowym rzeczownikiem. Do tematów dodaje się odpowiednie sufiksy i partykuły w zależności od czasu i odmiany. W przypadku czasowników regularnych:
- Bezokolicznik - uhhimwibay, nayu'ay, ṭumwaday
- Temat nieprzeszły - uhhimwibay, nayu'ay, ṭumwaday
- Temat przeszły - uhhimwib, nayu' , ṭumwad
Cechą czasowników nieregularnych jest natomiast występowanie różnic fonetycznych, niekiedy znacznych, między tematami. Zwykle jednak tematy nieprzeszłe wyglądać będą jak bezokolicznik pozbawiony końcowego -jiṛ lub -iṛ. Dla przykładu:
Czasownik | Temat nieprzeszły | Temat przeszły | Znaczenie |
---|---|---|---|
ܐًܘܐܭܝܠ
uwâƀjiṛ |
ܐًܘܐܭ uwâƀ |
ܘܐܫܭ wâ'uƀ |
przewodzić, prowadzić |
ܘܚܡܝܠ
wehhamjiṛ |
ܘܚܡ wehham |
ܘܚ wehh |
śnić, marzyć |
ܩܒܒܣܢܝܠ
gbabzuṇjiṛ |
ܩܒܒܣܢ gbabzuṇ |
ܩܒܐܣ gbâz |
śmiać się |
ܡܟܠܐܢܝܠ
mukrânjiṛ |
ܡܟܠܐܢ mukrân |
ܡܟܢ mukin |
widzieć |
ܣܫܠܝܠ
se'urjiṛ |
ܣܫܠ se'ur |
ܣܝܠ sêr |
spać |
ܐَܘܬܝܠ
awiṭȝajiṛ |
ܐَܘܬܝ awiṭȝaj |
ܘܬ waṭȝ |
śpiewać |
ܪݎܝܠ
ghucejiṛ |
ܪݎܝ ghucej |
ܪܣ ghuz |
iść |
ܫܩܒܝܠ
'agbejiṛ |
ܫܩܒܝ 'agbej |
ܫܟܦܠ 'akpar |
żyć |
Tryby
W adezaskim występują 3 tryby: rozkazujący, pytający oraz potencjalny. Wszystkie trzy tworzone są poprzez użycie okołorostków.
Tryb rozkazujący
Tryb rozkazujący tworzy się poprzez użycie okołorostka â- ... -â dookoła tematu czasownika. Jeśli wystąpią obok siebie dwie samogłoski pomiędzy nimi pojawia się zwarcie krtaniowe.
Np.
- suṛakay -> âsuṛakayedâ! — "patrz!"
- uwâƀjiṛ -> â'uwâƀadâ! — "przewódź, prowadź!"
- awiṭȝajiṛ -> â'awiṭȝaju'â! — "śpiewajmy, zaśpiewajmy!"
Tryb pytający
Tryb pytający tworzy się poprzez użycie okołorostka sa- ... -as. Podobnie jak przy trybie rozkazującym, w przypadku wystąpienia dyftongu pomiędzy nimi pojawi się zwarcie krtaniowe.
Np.
- mukrânjiṛ -> samukrâna'as? — "czy widzicie?"
- se'urjiṛ -> sase'uredas? — "czy śpisz?"
- tȝamdir -> satȝamdi'as? — "czy oni mogą?"
Tryb potencjalny
Tryb potencjalny wyraża możliwość, prawdopodobieństwo zaistnienia jakiejś sytuacji. Tworzy się go poprzez okołorostek 'He- ... -e'h. Tu również pojawia się zwarcie krtaniowe w przypadku dyftongu.
Np.
- hâjxumay -> 'Hehâjxumayure'h — "może ja chcę"
- mukrânjiṛ -> 'Hese'ureye'h — "może ona widzi"
- 'agbejiṛ -> 'He'agbeji'e'h — "może oni żyją"
Czasy
W języku adezaskim występuje 5 czasów: nieprzeszły, przeszło-teraźniejszy, przeszły prosty, przeszły ciągły oraz zaprzeszły.
Czas nieprzeszły
Czas nieprzeszły wskazuje na to, że czynność dzieje się w teraźniejszości bądź przyszłości. Adezaski nie posiada osobnego czasu teraźniejszego czy przyszłego, informację tą można natomiast sprecyzować poprzedzając czasownik odpowiednim słowem lub zwrotem określającym czas, np teraz, jutro, za 2 lata etc. Czasowniki odmienia się poprzez dodanie do tematu odpowiednich końcówek, takich samych zarówno dla czasowników regularnych i nieregularnych.
Osoba | Końcówka | Przykład nayu'ay (tańczyć) |
Przykład mukrânjiṛ (widzieć) |
---|---|---|---|
1 os. lp.
ikpu |
-ur | nayu'ayur | mukrânur |
2 os. lp.
ḍȝâ ḍȝê |
-ad
-ed |
nayu'ayad
nayu'ayed |
mukrânad
mukrâned |
3 os. lp.
jxâ jxê |
-ay
-ey |
nayu'ayay
nayu'ayey |
mukrânay
mukrâney |
1. os. lm
ƀud |
-u | nayu'ayu | mukrânu |
2. os. lm
hhi'ya |
-a | nayu'aya | mukrâna |
3. os. lm
ghaj |
-i | nayu'ayi | mukrâni |
Czas przeszło-teraźniejszy
Czas przeszło-teraźniejszy wyraża czynność dokonaną w przeszłości, której skutki odczuwalne są w teraźniejszości, lub czynności która rozpoczęła się w przeszłości lecz trwa do dziś. Spełnia również funkcję imiesłowu. Tworzy się go poprzedzając czasownik w czasie nieprzeszłym nieodmienną akcentowaną partykułą ghi.
Osoba | Końcówka | Przykład nayu'ay (tańczyć) |
Przykład mukrânjiṛ (widzieć) |
---|---|---|---|
1 os. lp.
ikpu |
ghi + -ur | ghi nayu'ayur | ghi mukrânur |
2 os. lp.
ḍȝâ ḍȝê |
ghi + -ad
ghi + -ed |
ghi nayu'ayad
ghi nayu'ayed |
ghi mukrânad
ghi mukrâned |
3 os. lp.
jxâ jxê |
ghi + -ay
ghi + -ey |
ghi nayu'ayay
ghi nayu'ayey |
ghi mukrânay
ghi mukrâney |
1. os. lm
ƀud |
ghi + -u | ghi nayu'ayu | ghi mukrânu |
2. os. lm
hhi'ya |
ghi + -a | ghi nayu'aya | ghi mukrâna |
3. os. lm
ghaj |
ghi + -i | ghi nayu'ayi | ghi mukrâni |
Czas przeszły prosty
Czas przeszły prosty to podstawowy czas przeszły , wyraża przede wszystkim czynność dokonaną, która odbyła się w przeszłości, nie wskazując na inne jej aspekty. Tworzy się go dodając do tematu czasu przeszłego końcówki, takie same jak w przypadku czasu nieprzeszłego oraz przeszło-teraźniejszego.
Osoba | Końcówka | Przykład nayu'ay (tańczyć) |
Przykład mukrânjiṛ (widzieć) |
---|---|---|---|
1 os. lp.
ikpu |
-ur | nayu'ur | mukinur |
2 os. lp.
ḍȝâ ḍȝê |
-ad
-ed |
nayu'ad
nayu'ed |
mukinad
mukined |
3 os. lp.
jxâ jxê |
-ay
-ey |
nayu'ay
nayu'ey |
mukinay
mukiney |
1. os. lm
ƀud |
-u | nayu'u | mukinu |
2. os. lm
hhi'ya |
-a | nayu'a | mukina |
3. os. lm
ghaj |
-i | nayu'i | mukini |
Czas przeszły ciągły
Czas ten służy do wyrażania czynności, które rozpoczęły się w przeszłości, trwała przez pewien okres czasu i w przeszłości się zakończyła. Tworzy się go analogicznie to czasu przeszło-teraźniejszego, poprzedzając temat czasu przeszłego partykułą ghi.
Osoba | Końcówka | Przykład nayu'ay (tańczyć) |
Przykład mukrânjiṛ (widzieć) |
---|---|---|---|
1 os. lp.
ikpu |
ghi + -ur | ghi nayu'ur | ghi mukinur |
2 os. lp.
ḍȝâ ḍȝê |
ghi + -ad
ghi + -ed |
ghi nayu'ad
ghi nayu'ed |
ghi mukinad
ghi mukined |
3 os. lp.
jxâ jxê |
ghi + -ay
ghi + -ey |
ghi nayu'ay
ghi nayu'ey |
ghi mukinay
ghi mukiney |
1. os. lm
ƀud |
ghi + -u | ghi nayu'u | ghi mukinu |
2. os. lm
hhi'ya |
ghi + -a | ghi nayu'a | ghi mukina |
3. os. lm
ghaj |
ghi + -i | ghi nayu'i | ghi mukini |
Czas zaprzeszły
Czas zaprzeszły wyraża czynność, która dokonała się i zakończyła w odległej przeszłości, lub taką która poprzedzała inną przeszłą czynność. Tworzy się go poprzedzając temat czasu przeszłego nieodmienną akcentowaną partykułą 'âc̣xa.
Osoba | Końcówka | Przykład nayu'ay (tańczyć) |
Przykład mukrânjiṛ (widzieć) |
---|---|---|---|
1 os. lp.
ikpu |
'âc̣xa + -ur | 'âc̣xa nayu'ur | 'âc̣xa mukinur |
2 os. lp.
ḍȝâ ḍȝê |
'âc̣xa + -ad
'âc̣xa + -ed |
'âc̣xa nayu'ad
'âc̣xa nayu'ed |
'âc̣xa mukinad
'âc̣xa mukined |
3 os. lp.
jxâ jxê |
'âc̣xa + -ay
'âc̣xa + -ey |
'âc̣xa nayu'ay
'âc̣xa nayu'ey |
'âc̣xa mukinay
'âc̣xa mukiney |
1. os. lm
ƀud |
'âc̣xa + -u | 'âc̣xa nayu'u | 'âc̣xa mukinu |
2. os. lm
hhi'ya |
'âc̣xa + -a | 'âc̣xa nayu'a | 'âc̣xa mukina |
3. os. lm
ghaj |
'âc̣xa + -i | 'âc̣xa nayu'i | 'âc̣xa mukini |
Ewidentność
Język adezaski posiada 3 różne morfemy zaznaczające ewidentność. Ich głównym celem jest zaznaczenie źródła informacji oraz stopnia przeświadczenia mówiącego o wiarygodności przekazywanej informacji. Są to końcówki, dodawane na koniec czasownika, które mogą zostać dołączone do czasowników we wszystkich czasach i odmienionych przez wszystkie osoby.
Morfemy ewidentności | -(e)pi | -(i)nwê | -wâ |
Znaczenie | Bezpośredni dowód, pewność | Przypuszczenie, zgadywanie | Pogłoska, relacja |
W przypadku -(e)pi oraz -(i)nwê początkowa samogłoska morfemu ewidentności pojawia gdy ten poprzedzony jest przez spółgłoskę, jeśli na końcu czasownika pojawia się jednak spółgłoska, spółgłoska z końcówki zostaje opuszczona. Końcówka -wâ będzie natomiast przybierać taką samą formę, niezależnie od ostatniej głoski czasownika.
Np:
- ܝܐܡܒܐ ܫܪܠ ܠܢܘ ܦܐܚ ܛܣ ܐًܚܡܘܒ ܐًܚܡܘܒܝܦ jâmba 'aghir rinwe pahh ḍas uhhimwib uhhimwibayepi - "Myśliwy upolował dwie jaszczurki" (mówiący jest tego pewien, widział to na własne oczy)
- ܝܐܡܒܐ ܫܪܠ ܠܢܘ ܦܐܚ ܛܣ ܐًܚܡܘܒ ܐًܚܡܘܒܝܢܘܝ jâmba 'aghir rinwe pahh ḍas uhhimwib uhhimwibayinwê - "Myśliwy upolował dwie jaszczurki" (mówiący zgaduje, że tak jest, tak przypuszcza)
- ܝܐܡܒܐ ܫܪܠ ܠܢܘ ܦܐܚ ܛܣ ܐًܚܡܘܒ ܐًܚܡܘܒܝܘܐ jâmba 'aghir rinwe pahh ḍas uhhimwib uhhimwibaywâ - "Myśliwy upolował dwie jaszczurki" (mówiący usłyszał od kogoś, że tak jest)
- ܛܡܘܛ ܦܐܚ ܪܝ ܡܟܢܦ ṭumwad pahh ghaj mukinipi - Oni znają złodzieja (mówiący jest tego pewien, widział to na własne oczy)
- ܛܡܘܛ ܦܐܚ ܪܝ ܡܟܢܢܘܝ ṭumwad pahh ghaj mukininwê - Oni znają złodzieja (mówiący zgaduje, że tak jest, tak przypuszcza)
- ܛܡܘܛ ܦܐܚ ܪܝ ܡܟܢܘܐ ṭumwad pahh ghaj mukiniwâ - Oni znają złodzieja (mówiący usłyszał od kogoś, że tak jest)
- ݍܝ ܣ ܪܝܫܠ ܫܐݏ ܘܬܝܦ jxê si ghay'uṛu 'âc̣xa waṭȝeyepi - Ona śpiewała była w moim domu (mówiący jest tego pewien, widział to na własne oczy)
- ݍܝ ܣ ܪܝܫܠ ܫܐݏ ܘܬܝܢܘܝ jxê si ghay'uṛu 'âc̣xa waṭȝeyinwê - Ona śpiewała była w moim domu (mówiący zgaduje, że tak jest, tak przypuszcza)
- ݍܝ ܣ ܪܝܫܠ ܫܐݏ ܘܬܝܘܐ jxê si ghay'uṛu 'âc̣xa waṭȝeywâ - Ona śpiewała była w moim domu (mówiący usłyszał od kogoś, że tak jest)
Przeczenie czasowników
Przeczenia tworzy się poprzedzając czasowniki partykułą ܜܫܢ đu'uṇ, oznaczającą tyle co "nie". Jest ona taka sama dla czasowników obu kategorii, używana jest także do negacji przymiotników. Np:
- ܚܫܝ ܜܫܢ ܫܩܒܝ hhi'ya đu'uṇ 'agbeja - "wy nie żyjecie"
- ܬܐ ܜܫܢ ܪ ܣܝܠܛ ḍȝâ đu'uṇ ghi sêrad - "ty nie spałeś"
- ܭܛ ܐًܡܘܗ ܜܫܢ ܪݎܝ ƀud umwah đu'uṇ ghuceju - "my jutro nie pójdziemy"
Czasowniki "być" i "mieć"
"Być" i "mieć" nie występują jako samodzielne czasowniki, co jest cechą charakterystyczną języków talonbackich. Zamiast tego przybierają postać prepozycji, odpowiednio ܛܣܝܢ tuzyaṇ oraz ܡܥܝܢ me'hyaṇ. Odmieniają się przez osoby poprzez dodanie sufiksów zaimkowych, nie odmieniają się jednak przez czasy. Czas wynika z kontekstu, można sprecyzować użyciem dodatkowego słowa, np "wczoraj", "jutro", "dawno temu" etc.
Odmiana przez osoby
ܛܣܝܢ tuzyaṇ - być
- tuzyaṇu - jestem
- tuzyaṇâḍ - jesteś (m)
- tuzyaṇêḍ - jesteś (f)
- tuzyaṇjâ - jest (m)
- tuzyaṇjê - jest (f)
- tuzyaṇud - jesteśmy
- tuzyaṇihhi - jesteście
- tuzyaṇghi - są
ܡܥܝܢ me'hyaṇ - mieć
- me'hyaṇu - mam
- me'hyaṇâḍ - masz (m)
- me'hyaṇêḍ - masz (f)
- me'hyaṇjâ - ma (m)
- me'hyaṇjê - ma (f)
- me'hyaṇud - mamy
- me'hyaṇihhi - macie
- me'hyaṇghi - mają
Liczebniki
Liczebniki nie odmieniają się.
Liczby arabskie | Liczby w ideogramach talonbackich | Liczebniki |
1 | ⴰ | suk'u |
2 | ⵓ | jâmbâ |
3 | ⵈ | macxâ |
4 | ⵆ | ṛêrin |
5 | ⵘ / ⵏ | ki'ra |
6 | ⵑ | pihhuṇ |
7 | ⴶ | yukpu |
8 | ⴷ | akhhuṇ |
9 | ⴸ | â'har |
10 | ⵒ | ṇuṇ |
Przykładowe teksty
- ↑ Alfabet syryjski.
- ↑ Przedstawiany tutaj jako alfabet syryjski.
- ↑ Około 1420 lat [=530 lat ziemskich] przed kyońskim rokiem wspólnym.