Język ahtialański: Różnice pomiędzy wersjami

Z Conlanger
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania
Linia 706: Linia 706:
 
|}
 
|}
 
</center>
 
</center>
 +
 +
Lista znanych nadpartykuł:
 +
# '''шаа·''' - pytająca
 +
# '''фнуба·''' - "chcę"
 +
# '''кі-арі·''' - "musisz", rzadziej "żądam"
 +
# '''мрах·''' - "gdyby"
 +
# '''хаsтіха·''' - "niewykonalne", "niemożliwe"
 +
# '''намір·''' - "wykonalne", "do zrobienia", "mogło być"
 +
# '''нє·''' - przeczenie
 +
# '''ха·''' - wskazuje
 +
# '''sыа·''' - przeznaczenie czegoś lub kogoś do czegoś
 +
# '''ші-аму·''' - "niestety", wyraża żal
 +
# '''ачєма·''' - "mam nadzieję"
 +
# '''ҳај·''' - "nie wolno"
 +
# '''јӱ·''' - traktować, mieć coś za jakieś coś, kogoś za kogoś
 +
# '''пү·''', '''пүү·''' - "wygląda na to, że", "wszystko wskazuje na to, że"
 +
===Czasowniki i zaimki osobowe===
 +
Wyróżniamy następujące czasy i aspekty w języku ahtialańskim:
 +
{|class="wikitable" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" border="1" cellpadding="4" cellspacing="0"
 +
|-
 +
!colspan="2"|Przyszły
 +
|-
 +
|czas przyszły
 +
|юртавsтаак<br/>діая аак
 +
|-
 +
!colspan="2"|Teraźniejszy
 +
|-
 +
|czas teraźniejszy opisowy
 +
|юртавsт<br/>діая
 +
|-
 +
|czas teraźniejszy punktowy
 +
|%но юртавsт<br/>%но діая
 +
|-
 +
|czas teraźniejszy cykliczny
 +
|юртавsтӧд<br/>діая ӧд
 +
|-
 +
|czas teraźniejszy kauzatywny
 +
|юртавsтєлєн<br/>діая єлєн
 +
|-
 +
|czas teraźniejszy synchroniczny
 +
|юртавsтахан<ref>Morfem wymawiany /aɦan͈/.</ref><br/>діая ахан
 +
|-
 +
!colspan="2"|Przeszły
 +
|-
 +
|czas przeszły opisowy
 +
|юртавsтарт<br/>%діая арт
 +
|-
 +
|czas przeszły punktowy
 +
|юртавsтаран<br/>діая аран
 +
|}
 +
 +
W czasie teraźniejszym istnieje kilka aspektów o nieostrych granicach między sobą. Czas teraźniejszy w swojej najprostszej formie, to jest:
 +
<center>
 +
{| align="center" style="-moz-border-radius-bottomleft: 8px; -moz-border-radius-bottomright: 8px; -moz-border-radius-topleft: 8px; -moz-border-radius-topright: 8px; border:solid black 1px;; background:{{{4|#F5F5FF}}}; text-align: center;" cellspacing="0"
 +
|-
 +
| style="width: 65px; background: {{{3|#E3E3FF}}}; text-align: center; font-size:100%;" | <font face="quivira">On</font>
 +
| style="width: 65px; background: {{{3|#E3E3FF}}}; text-align: center; font-size:100%;" | <font face="quivira">zamyka</font>
 +
| style="width: 65px; background: {{{3|#E3E3FF}}}; text-align: center; font-size:100%;" | <font face="quivira">drzwi.</font>
 +
|-
 +
| style="width: 65px; font-size:150%; padding:1px 6px 1px 6px; line-height:1.25em;" |Кє
 +
| style="width: 65px; font-size:150%; padding:1px 6px 1px 6px; line-height:1.25em;" |єљіонавsт
 +
| style="width: 65px; font-size:150%; padding:1px 6px 1px 6px; line-height:1.25em;" |туөљє.
 +
|-
 +
| style="width: 65px; background: {{{3|#E3E3FF}}}; text-align: center; font-size:100%;" | <small>3SG.m</small>
 +
| style="width: 65px; background: {{{3|#E3E3FF}}}; text-align: center; font-size:100%;" | <small>zamykać-INF</small>
 +
| style="width: 65px; background: {{{3|#E3E3FF}}}; text-align: center; font-size:100%;" | <small>drzwi</small>
 +
|-
 +
| style="width: 65px; background: #D3D8E9; text-align: center; font-size:100%;" | <small>PODMIOT</small>
 +
| style="width: 65px; background: #D3D8E9; text-align: center; font-size:100%;" | <small>ORZECZENIE</small>
 +
| style="width: 65px; background: #D3D8E9; text-align: center; font-size:100%;" | <small>DOPEŁNIENIE</small>
 +
|-
 +
|}
 +
</center>
 +
W tej formie mamy czas teraźniejszy, ale aspekt jest niedopowiedziany. Jest to z trzech istniejących najrzadziej występująca forma i jest stosowana do bardzo ogólnych, ciągłych wyrażeń, stosowanych w opracowaniach naukowych, takich jak "Słońce świeci" lub "Woda jest mokra". W normalnych warunkach, tj. np. podczas rozmowy na ulicy, raczej wykorzystano by czas teraźniejszy w aspekcie ''bardzo'' teraźniejszym, przez co należy rozumieć czynność, do której dochodzi podczas mówienia o niej. Taki aspekt czasu teraźniejszego, zwany też punktowym, wykorzystuje łączniki pomiędzy podmiotem i orzeczeniem.
 +
<center>
 +
{| align="center" style="-moz-border-radius-bottomleft: 8px; -moz-border-radius-bottomright: 8px; -moz-border-radius-topleft: 8px; -moz-border-radius-topright: 8px; border:solid black 1px;; background:{{{4|#F5F5FF}}}; text-align: center;" cellspacing="0"
 +
|-
 +
| style="width: 65px; background: {{{3|#E3E3FF}}}; text-align: center; font-size:100%;" | <font face="quivira">On</font>
 +
| style="width: 65px; background: {{{3|#E3E3FF}}}; text-align: center; font-size:100%;" | <font face="quivira">''teraz''<br/>zamyka</font>
 +
| style="width: 65px; background: {{{3|#E3E3FF}}}; text-align: center; font-size:100%;" | <font face="quivira">drzwi.</font>
 +
|-
 +
| style="width: 65px; font-size:150%; padding:1px 6px 1px 6px; line-height:1.25em;" |Кєно
 +
| style="width: 65px; font-size:150%; padding:1px 6px 1px 6px; line-height:1.25em;" |єљіонавsт
 +
| style="width: 65px; font-size:150%; padding:1px 6px 1px 6px; line-height:1.25em;" |туөљє.
 +
|-
 +
| style="width: 65px; background: {{{3|#E3E3FF}}}; text-align: center; font-size:100%;" | <small>3SG.m</small>
 +
| style="width: 65px; background: {{{3|#E3E3FF}}}; text-align: center; font-size:100%;" | <small>zamykać-INF</small>
 +
| style="width: 65px; background: {{{3|#E3E3FF}}}; text-align: center; font-size:100%;" | <small>drzwi</small>
 +
|-
 +
| style="width: 65px; background: #D3D8E9; text-align: center; font-size:100%;" | <small>PODMIOT</small>
 +
| style="width: 65px; background: #D3D8E9; text-align: center; font-size:100%;" | <small>ORZECZENIE</small>
 +
| style="width: 65px; background: #D3D8E9; text-align: center; font-size:100%;" | <small>DOPEŁNIENIE</small>
 +
|-
 +
|}
 +
</center>
 +
Te łączniki są doklejane do zaimków osobowych albo stawiane osobno, jeżeli podmiot nie jest zaimkiem osobowym. Niektóre formy łączników są synonimiczne, a wybór zależy głównie od rodzaju gramatycznego (i jego wartości) oraz od nastroju mówiącego. Przykładowo (częściej używane formy są pierwsze):
 +
<center>
 +
{|class="wikitable" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" border="1" cellpadding="4" cellspacing="0"
 +
!Ja
 +
|Вар''на''
 +
|-
 +
!Ty
 +
|Љу''на''
 +
|-
 +
!Ona
 +
|Ка''на''
 +
|-
 +
!On
 +
|Кє''на''/Кє''нє''/Кє''но''
 +
|-
 +
!Ono
 +
|Кі''на''/Кі''но''
 +
|-
 +
!My
 +
|На''но''/На''на''
 +
|-
 +
!Wy
 +
|Sка''на''
 +
|-
 +
!One
 +
|Ља''на''/Ља''на''
 +
|-
 +
!Oni
 +
|Љє''на''/Љє''нє''
 +
|-
 +
!One
 +
|Љі''на''
 +
|}
 +
</center>
 +
 +
Powszechnie używanym czasem jest ''czas cykliczny'', zwany też ''powtarzalnym'', mogącym sprawić trudność osobom nieprzyzwyczajonym do patrzenia na zdarzenia tak, jak to się robi w ahtialańskim. Czas cykliczny jest używany dla wydarzeń, które regularnie miały miejsce w przeszłości, co znajduje potwierdzenie w aktualnie i ponownie wydarzającym się na oczach mówiących wydarzeniu. Służy to do wskazywania na fakt, że dane zjawisko nie jest nowe. Jest to przydatne, mając na uwadze fakt, że ahtialańskie teksty mają tendencję do nototycznego stwierdzania oczywistości, których wspominanie w literaturze obcojęzycznej byłoby uznane za zbędne.
 +
{{sb}}Przykładowo, naturalną dla języka ahtialańskiego sytuacją jest następująca: jeżeli rano przez okno mężczyzny wpadają promienie słońca i rażą go w oczy, to zamiast powiedzieć "razi mnie światło", może powiedzieć dwie rzeczy:
 +
* «Sуҙарі кјадө ӧд лакъ нікак.» <code>Słońce wysoko [''usunięty czasownik "jest"''] {SYNCHR.} przez okno</code>
 +
* «Sуҙарі хат кјадө лакъ нікак.» <code>Słońce jest wysoko przez okno</code>
 +
Jedno i drugie zdanie zasadniczo wyraża to samo. Różnią się odbiorem wiadomości. Pierwsze zdanie, w której użyto formy cyklicznej, oznacza ten rodzaj ubolewania, kiedy jesteśmy przyzwyczajeni do problemu, ale on znowu występuje. Drugie zdanie wyraża ten rodzaj narzekania, kiedy albo problem jest nowy i nieoczekiwanie występuje, albo występuje w danej chwili i jest bardzo poważny.
 +
{{sb}}Czasy teraźniejszy synchroniczny i kauzatywny występują rzadko. Z czasem synchronicznym jest problem związany z przymusem szyku zdania SVO, a w tej sytuacji dochodzi do zdania typu SVVO i nie bardzo wiadomo, który ma stać przed którym. Bardzo rzadko zdarza się, że zjawiska albo same słowe je sygnalizujące mają równe wartości w umyśle mówiącego. Na przykład:
 +
* «Ѵанзу но хаманавsт баљівsтєлєн.» "Autor rozmawia i przygląda się".
 +
To samo zdanie może być wyrażone w bardziej popularny sposób:
 +
* «Ѵанзу но хаманавsт, баљівsт.» "Autor rozmawia, przygląda się."
 +
* «Ѵанзу но хаманавsт sє баљівsт.» "Autor rozmawia i przygląda się."
 +
Czas kauzatywny był popularny w 2010 roku i obecnie (2015) jest dość rzadki, bo zapomniano o nim. Jest z nim też nieuregulowana kwestia zapisu, ponieważ wymowa jego morfemu to /aɦan͈/. Przyjęto zapis «ахан», co jest niedokładne, bo sugeruje wymowę /axan/, często spotykano zapis ахаан, co też jest nieprawidłowe, ponieważ długa głoska dysząco-dźwięczna /a̤ː/ w /aɦa̤ːn/ ma wydłużoną wymowę i przez to inaczej należałoby rozpatrywać na akcent. Przykład użycia:
 +
* «Кана унъаљівsтахан ам҃а анвуувsт ккаінамєєнє.» "Sprawdza umowę, aby znaleźć deklarację."
 +
Takie zdanie jest problematyczne znów ze względu na kolejność słów w zdaniu. ''De facto'' z powyższego przykładu wynika, że "Ona szuka w umowie", po którym mamy od razu "umowa znajduje deklarację". Takie zdanie jest logicznie nieprawidłowe i mija się z zamiarem jego skonstruowania. Jaśniejsza analityczna konstrukcja wymagałaby albo dodatkowych morfemów, których poza superpartykułą «sыа·» nie ma, albo kombinowania z szykiem zdania, co jest niedopuszczalne. Teoretycznie zastosowanie nadpartykuły wyklarowałoby sytuację:
 +
* «Кана унъаљівsтахан ам҃а sыа· анвуувsт ккаінамєєнє.» "Sprawdza umowę, aby znaleźć deklarację."
 +
Jednakże «sыа·» raczej oznacza przeznaczenie przedmiotów lub zawód osób, a nie służy do określenia całych zdań składowych (z tego też względu jako wyjątek może się poruszać po zdaniu zamiast być na początku). Bardziej naturalne byłoby skonstruowanie następujących zdań:
 +
* «Кана унъаљівsт ам҃а. Шуркуҙі анвуувsт ккаінамєєнє.» "Ona sprawdza w umowie. Chce znaleźć deklarację."
 +
Z podanych powodów zarówno czas synchroniczny, jak i kauzatywny, stoją pod znakiem zapytania i obecnie raczej nie są używane.
 +
 +
===Przymiotnik===
 +
Nie rozróżnia się atrybutywnego i predykatywnego użycia przymiotnika - w obu funkcjach przymiotnik, tak jak w języku polskim (stary dom - dom stary), a inaczej niż w rosyjskim (старый дом - дом стар), ma tą samą formę.
  
 
==Morfologia==
 
==Morfologia==

Wersja z 10:33, 26 mar 2015

Język ahtialański ayllawai
Астіаљєдаі Ӓлаѵаі / Наріаsау
Typologia: SVO
Utworzenie: Canis w 1994~1995 (pomysł)
1996~1997 (pismo)
1999 (słownik)
2003 (gramatyka opisowa)
2014 (współczesna wersja)
Sposoby zapisu: ahtialański
zastępczo cyrylica
Klasyfikacja: Mikujskie
  • ahtialańskie
    • ayllawai
      • invars
    • palan
    • ahtianti
  • amulckie
    • amulti
Język urzędowy : Związek Ahtialański
Kody
Conlanger–1 ah, aht
Przykład
Bajka o wilku
Фөаан, сін ѵаны, sєртівsтаран һаіs ю кадраі даш. Кі шаувsтарт сін һоттуы, зааравsтӧд форі уканікајы. Sє ня тіркы хатарт гранті гємо sар sімӓ һаіs.
Lista conlangów

        Język ahtialański (астіаљєдаі кинау fonetycznie: ['äh̪͆tiäʎ͡ʑiˌdäĭ kĩːnãŭ]), ayllawai (ӓлаѵаі ['äĭɫɑˌwäĭ], etymologia: patrz niżej), nariasau (наріасау ['närĭäˌsäŭ], "szept") - współczesna odmiana języka używanego w Związku Ahtialańskim, należąca do gałęzi języków ahtialańskich, rodziny języków mikujskich (od kontynentu Mikui).

Ayllawai.png

Jako język sztuczny towarzyszył swojemu autorowi przez prawie całe życie. Jego idea powstała najwcześniej w 1994 roku i funkcjonował na zasadzie glossolalii podszywanej mglistą ideą, alfabet powstał w 1996 lub '97 roku, pierwsze prymitywne słowniki z zapisaną datą pochodzą z 1999 roku. W formie podręcznika (a więc prawie gramatyki opisowej) pierwszy raz ustandaryzowany podczas Wielkiej Reformy 2003 (która potrwała do 2005 roku, kiedy powstały też małe litery/kursywa). Swój rozkwit przeżywał w latach 2006 - 2009, wraz z wprowadzeniem komputerowych technologii do prowadzenia słowników. Później był poddany turbulencjom podczas nieudanej Wielkiej Reformy 2010, po której nastąpiło kilka lat ciszy. W tym czasie ahtialański był używany w bardzo ograniczonym okresie, a priorytet miały inne projekty, na czele z asuańskim, z którym ahtialański prowadził i do dziś prowadzi pewną wymianę cech. Obecnie język powoli wraca do aktywności.
        Polskiej społeczności językotwórców został ukazany w 2006 roku. Mimo niskiej wartości jako projekt, ze względu na wiek, bogactwo literatury, pewną charakterystykę oraz ogrom słownika został doceniony przez społeczność[1].

Nazwa

Ҁыркаі Ахтіаља - nazwa Związku Ahtialańskiego[2]

        Polskie określenie "ahtialański" pochodzi od określenia tego języka w nim samym: «астіаљєдаі». Końcówka dai jest doklejana do nazw języków, a z rdzenia utworzono polski przymiotnik.


        Samo słowo «астіаљєдаі» jest rzadkim w tym języku przypadkiem słowa, którego zapis się rożni od wymowy ze względów historycznych. Wcześniejsza edycja to «ахтіаљєдаі», a ta pochodzi od słowa «ахтіаѵумє» (współcześnie «астіаѵумє») czyli pancernika, narodowego symbolu Ahtialii. Mimo zapisu «астіаљєдаі», słowo to wymawia się tak, jakby było zapisane «астіаљидаі».

Nazwa "ahtialański", może być stosowana wobec dowolnego języka ahtialańskiego, także wobec jego dialektów i wersji tworzonych przez innych językotwórców - wobec tego język alaktedzki również był ahtialańskim.

Ustandaryzowana przez Canisa wersja ma dwie nazwy:

  1. «наріасау» ['närĭäˌsäŭ] - to znaczy "szept", używana najczęściej w czasach obecnych (2011 - 2015);
  2. «ӓлаѵаі» ['äĭɫɑˌwäĭ] (od staroahtialańskiego "zapach kwiatów"[3]), pierwotnie potoczne, obecnie główna i oficjalna nazwa standardu języka ahtialańskiego, prowadzonego przez Canisa, poza tym jako synonim ahtialańskiego używane głównie do 2011 roku.

Język potoczny, tak zwana "gwara uliczna", nosi nazwę «інварs».

Historia (jako języka sztucznego)

Ten język towarzyszył autorowi przez prawie całe życie. Idee języków makrackiego i ahtialańskiego powstały mniej więcej w podobnym czasie, najwcześniej w 1994 roku (lat 3), a najpóźniej w 1996 (lat 5). Oba języki miały swoje charakterystyczne dźwięki (to jeszcze w tamtych czasach ahtialański charakteryzowały między innymi -vst, długie łańcuchy samogłosek i samogłoski nosowe), swoje kolory (ahtialański - niebieski, zielony lub czarny, makracki - czerwony, biały lub żółty), a także inne nazwy (obecne pochodzą z 2003-2005 roku). Był to układ biegunowy, w którym jeden język miał być lepszy od drugiego.

Językotwórstwo u dzieci nie jest rzadkim zjawiskiem w rodzinach, w których używa się języków obcych, zwłaszcza wtedy, kiedy dziecko nie jest uczone tych języków (a tylko docelowego języka naturalnego).

        Makracki był dużo ważniejszym językiem, ale to dla ahtialańskiego w 1996 (najpóźniej w 1997 roku) zostało utworzone pismo ahtialańskie. W pewnym momencie w tych archaicznych czasach doszło do brutalnego przebiegunowania, w którym ahtialański stał się "tym najważniejszym", a makracki został nie tyle porzucony, co miał przegrać walkę i okryć się hańbą.

Źródło z 2003 roku wspomina o tym jak o wojnie, która wydarzyła się w latach 1998 - 2000, w której Ahtialia zwyciężyła z Makratią.

Makracki nigdy nie doczekał się formy pisanej. Nie zachowały się po nim żadne ślady, ani na piśmie, ani w pamięci. Od przebiegunowania do 2006 roku praktycznie nie wspomniano o nim ani razu.

Prawa

Lupa2.gif
Główny artykuł: Prawa wykorzystywania języka ahtialańskiego

Język można wykorzystać na wszelkie sposoby, byleby to nie miało charakteru komercyjnego. Można go modyfikować wedle woli, ale nowy twór musi posiada własną nazwę (będzie wciąż nazywany "ahtialańskim" jako część rodziny, ale nie "ayllawai"). Używanie tego języka w jakikolwiek sposób w celu zdobycia pieniędzy jest surowo zabronione.

Fonetyka, fonologia i ortografia

Fonetyka ahtialańska dość często odbiega od spotykanej w językach naturalnych. System fonetyczny tego języka jest bardzo skomplikowany i raczej trudny, przy czym trudność wynika z egzotyczności niektórych dźwięków, a nie z problemów natury sylabicznej. Innym problemem jest zapis tych dźwięków.
        Język ahtialański korzysta, między innymi, ze znanych, ale niepopularnych mechanizmów, takich jak ejektywy, kliknięcia[4], unosowienie samogłosek, rozróżnianie klas samogłosek zwanych tutaj samogłoskami kumulatywnymi (jak w języku birmańskim), przegłos, występowanie sonorantów i samogłosek niezgłoskotwórczych (w tym w długich sekwencjach), często pojawia się rozróżnianie na głoski silne i słabe. Wśród mechanizmów raczej niespotykach możemy wyróżnić głoskę szczelinową dziąsłowo-podniebienną boczną i podobną do niej samogłoskę zapisywaną jako "ү", stosowanie głoski szczelinowej zębowej (bez użycia języka) oraz system wspomagania egresywnego płucnego ruchu powietrza poprzez tak zwaną asystę welarną do wymowy całego szeregu dźwięków.

Na powstanie nieortodoksyjnej fonetyki wpływ miał fakt, że język był i po części nadal jest, głównie szeptany (patrz: nazwa). W 2010 oficjalnie zatwierdzono zmianę charakterystyki samogłosek długich na "kumulatywne" (np. [ɛ] do [e̤ː]). Niektóre zmiany w fonetyce fonetyczne:

  1. zanik samogłosek nosowych (2000)
  2. iloczas (2004)
  3. występowanie spółgłoski jednobocznej (2005), później bocznej skompresowanej (2007), niektóre z nich zostały, przez co istnieją dwa rodzaje "l"
  4. wtórne samogłoski nosowe (2006)
  5. powstanie nagłośniowego "ħ" (2006)
  6. występowanie mlasków (włącznie z [q’], 2006), stopniowo: k’, t|, n|, potem t|w
  7. powstanie n fortis (2007), m fortis (2010), nosowego [w] (2010)
  8. przegłos (2009): u do y; a, o, e do ä, ö, ë; oo do öö
  9. spółgłoski z blokadą zębową (2009)
  10. redukcja "e" w niektórych słowach, dająca sonant "r" (2010)
  11. przechodzenie dwuwargowych "f" i "v" w welaryzowane aproksymanty (2011)
  12. osłabienie przegłosu (2012)
  13. zupełny zanik głosek wargowo-zębowych na korzyść welaryzowanych aproksymantów, z wyjątkiem sytuacji, w których w "ver", "var" następuje wyrzucenie samogłoski (2013);
  14. odczyt sylab "ю" bardziej jako [jy] niż [ju] (2014).

Opisywany tu układ fonetyczny niewiele zmienił się od 2011 roku i jest obecnie (2015) uważany za stabilny.

Samogłoski

Język ahtialański przez długi czas był de facto językiem szeptanym - stąd nazwa Наріаsау ("Szept"). Przez mowę szeptaną zjawisko iloczasu straciło na znaczeniu. Wykształciło się zjawisko kumulowania różnicujących cech fonetycznych w jednej grupie (tzw. silnej / mocnej), i lekkiego wymawiania ich w drugiej (tzw. słabej). Głoski silne charakteryzują dwie cechy fonemiczne: fonacja dysząco-dźwięczna przez całą długość wymawiania głoski oraz przedłużona wymowa. Może się zdarzyć tak, że mocna samogłoska jest wymawiana krócej, ale fonacja pozostaje domyślna. Temu bardzo często towarzyszy nagły wzrost albo spadek intonacji, i nierzadko także wymowa nosowa. Jest to podobne zjawisko do tego, które istnieje w języku birmańskim, i nazywane po angielsku register tone, ale ahtialański na birmańskim nie był wzorowany, a obecny stan rzeczy wynika z transformacji z systemu samogłoska krótka-długa na system samogłoska słaba-silna w mowie szeptanej.

        Oprócz podstawowych samogłosek, których dotyczy powyższy opis, i które występują parami, to jest: а - аа, є - єє, о - оо, у - уу, ы - ыы, występują jeszcze głoski dawniej zwane "przegłosowymi". Przede wszystkim dotyczy to wariantu «a» wymawianego wyjątkowo nie jako [ä], tylko jako [ɑ], np. w «трівна» "zawsze" albo «ғємана» "porządek". Dawniej zaliczano do tej grupy także і, ү oraz ө, ale obecnie można je traktować jak głoski podstawowe, mające swoje pary: і - и, ү - үү, ө - өө, choć wymowa tych silnych jest mniej regularna (и nie jest dysząco-dźwięczne, өө jest dyftongiem).

Słabe
Przednie Centralne Tylne
Przymknięte
Blank vowel trapezoid.png
i
ɨ

ɘ
ɯu
e
o
ä
ɑ
Prawie przymknięte
Półprzymknięte
Środkowe
Półotwarte
Prawie otwarte
Otwarte
Silne
Przednie Centralne Tylne
Przymknięte
Blank vowel trapezoid.png
ɨ̤ː
ṳː
e̤ː
ʏ̤˞ː
o̤ː
ɵ̤͡ɘ
a̤ː
Prawie przymknięte
Półprzymknięte
Środkowe
Półotwarte
Prawie otwarte
Otwarte
Słaba Silna
«а» [ä] «аа» [a̤ː]
«а» [ɑ]
«о» [o] «оо» [o̤ː]
«є» [e] «єє» [e̤ː]
«і» [i] «и» [iː]
«у» [u] «уу» [ṳː]
«ы» [ɨ], [ɯ][5] «ыы» [ɨ̤ː]
«ө» [ə]~[ɘ][6] «өө» [ɵ̤͡ɘ]
«ү» [i˞] «үү» [ʏ̤˞ː]
«Cєр», «Cар» [r̩]

        Mimo okazjonalnej redukcji, jest to język typowo sylabiczny, a nie akcentowy. Akcent jest ruchomy (юртавsт - вєрюртавsт), ale jest słaby, a okoliczne samogłoski nie są redukowane - identyczna sytuacja ma miejsce w języku polskim, a można ją kontrastować z akcentowym systemem języka rosyjskiego czy angielskiego. Bardzo powszechnym zjawiskiem jest występowanie akcentu pobocznego. Dzięki sylabicznemu zachowywaniu się akcentów, język dopuszcza długie łańcuchy samogłosek, np. «аєоы» [ä.ˌe.o.ˈɨ]. Nie dochodzi także do uproszczeń samogłoskowych.
        W najstarszych archaicznych wersjach występowały także samogłoski nosowe. Obecnie występują w zakończeniach przymiotników, gdzie -ант, -унт, -інт są wymawiane odpowiednio [ãɰ̃], [ũw̃], [ĩɰ̃]. Jeżeli w takich słowach pojawia się również zjawisko n-fortis (lub, rzadziej, m-fortis), to bywa, że wszystkie samogłoski w słowie stają się lekko unosowione, np. «ппунунт» [pʼũˈn͈ũɰ̃].
        W szybkiej mowie często występuje zjawisko sylabicznego [r]. W sylabach typu CVr(C), gdzie C to spółgłoska, V - samogłoska, a r - to dźwięczna spółgłoska zadziąsłowa drżąca [r], często samogłoska zostaje wyrzucona. Tak się dzieje zwłaszcza w następujących sylabach: «вар», «вєр», «sір», «хєр».

Spółgłoski

System spółgłoskowy rozwinął się w 2006 roku i gwałtownie nabierał fonemów, co poskutkowało niestabilnością języka przy jego częstym używaniu. Do 2009 roku system ten był bardzo płynny i zaczął się krystalizować dopiero w 2011 roku. Obecna wersja, od 2013 roku, jest wersją stabilną.

  Dwuwar-
gowe
Przy-
zębowe
Między-
zębowe
Dziąs-
łowe
Podnie-
bienne
Welarne Języcz-
kowe
Nagłoś-
niowe
Krta-
niowe
Nosowe lenis m n ɲ
fortis m͈ˠ n͈ˠ
Zwarte bezdźwięczne ~ q ʔ
dźwięczne
Afrykaty t͡s t͡ʃ q͡ʜ
Szczelinowe bezdźwięczne f~ʍ~hʍ s s̪͆ θ ʃ x ʜ h
dźwięczne z z̪͆ ð ɣ ~ ʢ ɦ
Apro-
ksymanty
ustne w r j
unosowione ɰ̃
boczne ~ l ʎ͡ʑ
Kliknięcia ǀ ǃ˞ʷ ǃ˞ q’[7]
  Dwuwar-
gowe
Przy-
zębowe
Między-
zębowe
Dziąs-
łowe
Podnie-
bienne
Welarne Języcz-
kowe
Nagłoś-
niowe
Krta-
niowe
Długie zwarte q͡ʜ
Ejektywy p’ ʈ’ c’ q’[8]
Długie sonorne
i szczelinowe
θː ʝː
  Dwuwar-
gowe
Przy-
zębowe
Między-
zębowe
Dziąs-
łowe
Podnie-
bienne
Welarne Języcz-
kowe
Nagłoś-
niowe
Krta-
niowe
Sonanty

        Poniżej znajduje się inny podział spółgłosek, według mechanizmu ruchu powietrza. W pierwszej kolumnie są dźwięki tworzone wyłącznie przy pomocy ruchu powietrza pochodzącego z płuc (przez skurcz przepony lub mięśni międzyżebrowych), w drugiej kolumnie znajdują się głoski tworzone przy pomocy asysty welarnej[9]), w trzeciej - wyłącznie welarne (wdechowe lub wydechowe).

Płucne Płucno-welarne Welarne
Ingr. Egr.
m n m͈ˠ n͈ˠ
ɲ ɰ̃
p p’
d ǃ˞ ʈ’
~q ʔ N/D ǃ˞ʷ q’
t͡ʃ q͡ʜ t͡s
θ ð θː s z
s̪͆ z̪͆
ʃ x h c’
ʜ ʢ N/D
j ʝː
r
~l ʎ͡ʑ
w ʍˑ

        Asysta welarna jest mechanizmem, w którym dźwięk jest wymawiany poprzed słaby strumień powietrza z płuc (niewystarczający do produkowania dźwięków), ale nagły ukośny ruch tyłu języka w przód i do góry gwałtownie przyspiesza ten ruch. Spora część spółgłosek w języku ahtialańskim jest produkowana przy użyciu tego mechanizmu.
        Występują następujące fonemy tylnych szczelinowych: /x/~/h/, /ɣ/, /ʜ/, /ʢ/. Głoska /ʢ/ nie ma własnej litery i występuje w niektórych słowach, np. «шах·», lub jako alofon /ɣ/.

Przydech

Bezdźwięczne /t/ i /k/ są najczęściej wymawiane z przydechem, o ile za nimi idzie jakaś samogłoska - szczególnie akcentowana - np. w słowach «Каміва» czy «Тураака». Fonemu /p/ to nie dotyczy, jako że dwuwargowe zwarte mają tendencje do przechodzenia w ejektywy (wzmocnienie).

Zwarto-wybuchowe dwuwargowe i oraz /d/

Głoski /p/, /b/, /d/ są od dawnych czasów wymawiane w sposób mocny, często praktycznie ejektywny. Nie jest to cecha fonemiczna.

N fortis, lenis; M fortis, lenis

Język ahtialański posiada cechę polegającą na rozróżnianiu tzw. n oraz stosunkowo rzadko m na fortis (silne) i lenis (słabe). Rozróżnienie polega przede wszystkim na tym, że głoska lenis jest wymawiana w sposób słabo nosowy, nieraz nawet nienosowy (zbliżają się one wtedy do [b] i [d], ale największa siła drgań jest i tak skoncentrowana na jamie nosowej lub nawet na podniebieniu miękkim). N lenis ma tendencję do przechodzenia w {{IPA|[ɲ] przed samogłoską [i] (ale nie przed [i˞]).

N oraz m fortis posiadają zdolność unasawiania wszystkich dźwięków wokoło, spółgłosek i samogłosek, włącznie z poprzedzającymi. Szczególnie łatwo unasawiane są spółgłoski szczelinowe oddalone od środka (dość dobrze opiera się [j], jedynie się rozkładając na nosowe [i] oraz [j], np. «хнёы» prawdopodobnie będzie czytane [f͡n͈ˠẽĩjʉ]), a więc w pobliżu n oraz m fortis dobrze unasawiają się takie dźwięki jak [h]. Warto wspomnieć o [ʜ̃], które ze względu na siłę artykulacji i położenie, wymawiane nosowo drastycznie zmienia brzmienie. Sylaby typu «ан», «-ант», wymawiane [ãɰ̃], tylko sprzyjają nazalizacji. Stojące na końcu słowa «-ан» nie unasawia się, rzadko się też zdarza, by n fortis było inicjalne. M fortis ma tendencję do zakrzywiania niektórych samogłosek, np. «муа» będzie czytane [m̃ˠɯ̃ə̃].

Głoski m oraz n fortis są napięte i welaryzowane.

Można wyróżnić swego rodzaju "hamulce" - spółgłoski o szczególnych zdolnościach do "łamania" nazalizacji wywołanej w zdaniu. Są to głównie spółgłoski zwarte typu [k], [p], [t], [q’], dobrym hamulcem jest też zwarcie krtaniowe, ale pod warunkiem, że nie stoją one przy głosce fortis - bo wtedy utworzą z nią afrykatę - tylko choćby sylabę dalej. Jeśli w dłuższym zdaniu jest tylko jedno n fortis (bliżej początku), a dalej nie ma wyraźnych hamulców, to nazalizacja rozprzestrzeniona po zdaniu może się utrzymywać nawet przez cztery do pięciu trzysylabowych słów.

Niektóre zbitki z n fortis były kiedyś rozróżniane ortograficznie. M fortis jest dużo słabsze od n fortis. W języku palan n fortis jest osobną literą. Oficjalnie w ayllawai nie rozróżnia się ich w ortografii.

[ʢ]-barwione samogłoski

W niektórych językach (by daleko nie szukać: w General American, amerykańskiej wymowie angielskiego, czy w pŭtōnghuà) samogłoski mogą być [ɹ]-barwione (ang. r-colored vowel), tzn. że w trakcie wymawiania samogłoski jednocześnie jest wymawiane [ɹ] w słabszej formie, przy czym dźwięki [ɹ] i samogłoski współgrają ze sobą.

W języku ahtialańskim istnieją [ʢ]-barwione samogłoski (fonologicznie to jest możliwe ze względu na to, że sam dźwięk [ʢ] jest gdzieś pomiędzy zwykłą spółgłoską szczelinową, a aproksymantem). Są one rzadkie, ale za to często używane, i najczęściej dotyczą [ʃ] z jakąś silną samogłoską, np. w partykule pytającej «шах·» nagłośniowe brzmienie ma zarówno spółgłoska, jak i nieco przedłużone [ä]. Inny przykład to «каsєғаі» "rycerz", który wymawiamy ['qɑsəˌʢɑʢɪ̆].

Długie zwarte, ejektywy

Pierwotnie dopuszczano, by głoski zwarte występowały podwójnie (tzw. geminacja), np. «хакка» ['xäkkä], jednak dość dawno temu doszło do zmiany geminantów w ejektywy (jest to najwcześniejsze pojawienie się ejektywów w tym języku, nie licząc «къ» traktowanego jako kliknięcie). Mimo to niektóre słowa posiadły wymowę wzdłużoną zamiast ejektywnej. Ejektywne «т» jest retrofleksyjne (zwiększa to siłę, jak u wszystkich okołodziąsłowych w tym języku). Ejektywne [s’] dało początek [s̪͆], stąd nie ma już tego ejektywu.

Dłuższe niż zwykle [ʝː] jest zapisywane przez «ј», jak w słowie «јаарт». W języku potocznym często wymawiane jest jako [jː].

Przykłady słów

Fonem Opis (ang.); wart. Przykładowe słowo IPA Znaczenie słowa Cyrylica
/m/ weak voiced bilabial nasal; + «моік» [moˈik] Wspólnie, razem <м>
/m͈ˠ/ strong voiced velarized bilabial nasal; ↑ «муал» [m͈ˠɯ̃ãlˠ] Wyobraźnia <м>
/n/ weak voiced near-dental nasal; «аназ» [a'naz] Pies <н>
/n͈ˠ/ strong voiced velarized alveolar nasal; ↑ «пнаsа» ['p̃n͈ˠɑ̃sã] Nauka <н>, <ҧ>, <ԏ>, <ҝ>
/ɲ/ voiced palatal nasal; + «ніка» ['ɲika] Ja widzę <н> + miękkie
/p/ strong voiceless bilabial plosive «палі» [pa'li] Pasterz <п>
/b/ strong voiced bilabial plosive «балі» [ba'li] Przyglądanie się <б>
/t/ voiceless aspirated alveolar plosive «таа» [ta̤ː˦˥] Krew <т>
/d/ strong voiced alveolar plosive «даканха» ['dakan'xa] Wstrząs, wystrzał <д>
/k/
/q/
voiceless velar plosive
voiceless uvular plosive
«какку»
«алкаҳ»
['kak’ɯ]
[al'qaʜ]
Kolonia
Zawiść
<к>
/ʔ/ glottal plosive «каљ-өр» [kaʎ͡ʑ.ʔər] Ustawa, uchwała <->
/t͡s/ voiceless dental affricate «ціsтірє» [t͡sis'tire] Sklep <ц>
/t͡ʃ/ voiceless alveolo-palatal affricate «чату»
«дєч»
[t͡ʃa'tu][10]
[det͡ɕ]
Dzień
Imię
<ч>
/q͡ʜ/ voiceless uvular affricate «ҁыркаі» ['q͡ʜɨrqa'ji] Federacja, związek państw <ҁ>
/w/ voiced bilabial approximant «вар» [war]~[vr̩] Ja <в>
/s/ voiceless near-dental fricative «sу» [sʉ] W pobliżu
/z/ voiced near-dental fricative «заар» [za̤ː˦˥r] Walka <з>
/s̪͆/ voiceless bidental fricative «сін» [s̪͆in] W <с>
/z̪͆/ voiced bidental fricative «sуҙарі» [su'z̪͆ari] Słońce <ҙ>
/θ/ voiceless interdental fricative «ѳун» [θun] Jeśli <ѳ>
/ð/ voiced interdental fricative «ҙаарs» [ða̤ː˦˥rs] Pieczęć <ҙ>
/ʃ/ voiceless alveolar laminal fricative «шарі» [ʃə'ri] Matka <ш>
/x/
/ç/
voiceless velar fricative «ахта» ['axta] Zupa
Kichnięcie
<х>
/ʜ/ voiceless epiglottal fricative «ҳаван» [ʜɑ'βan͈ˠ] Wojna <ҳ>
/ʢ/ voiced epiglottal fricative «ғу» [ʢu] Szpik kostny różnie
/h/ voiceless glottal fricative «хүs» [hi˞s] Doświadczenie <х>
/ɦ/ voiced glottal fricative «єєт» ['ɦet] Z, oraz różnie
/w/ voiced bilabial velarized approximant «ѵан» [wan] Drzewo <ѵ>
/ʍ/~/f/ voiceless bilabial approximant
voiceless labiodental fricative
«фаҙ»
«фєн»
[ʍaz̪͆]
['fen]
Raport
Blisko, niedaleko
<ф>
/r/ voiced retroflex apical trill «рӓчын» [raɪ̆t͡ɕɨ̃n͈ˠ] Cytat <р>
/j/~/ʝ/ voiced palatal approximant «бјарє» ['bʝare] Skutek <j>
/ɰ̃/ voiced velar nasalized approximant «шєљвант»
«нєєртєнт»
«нудунт»
«љунінт»
«ҳаӳнт»
[ʃeɮʲ'βãɰ̃]
[nẽ̤ːr'tẽɰ̃]
[nũ'dũɰ̃]
[ɮʲi˞'nĩɰ̃]
[ʜaj'jɨ̃ɰ̃]
Śledczy
Lotniczy
Inny
Stykowy
Próżniowy
<нт>
/lˠ/ ~ /l/ voiced lateral velarized approximant «лан» ['lˠɑn] Związek (faktu) <л>
/ʎ͡ʑ/ voiced lateral compressed fricative «љан» ['ʎ͡ʑan] Ziemia <љ>
/ǀ/ voiced nasal dental click «унъаљівsт» ['unǀaʎ͡ʑɪsʷt] Szukać <нъ>
/ǃ˞ʷ/ voiced nasal alveolar
labialized compressed click
«тъуарававsт» [ǃ˞ʷaraβasʷt] Wtrącać się, przeszkadzać <тъу>
/ǃ˞/ voiced nasal post-alveolar
compressed click
«тъєsєвsт» [ǃ˞esesʷt] Przemierzać, przebiegać, kroczyć po <тъ>
/q’/ voiceless uvular click «хакъ» [ʜoːq’] Być <къ>

Pismo ahtialańskie

Zapis odgrywał ważną rolę w istnieniu języka ahtialańskiego. Pismo ahtialańskie powstało opracowane około 1996 roku i najdalej w 1998 roku podstawowy alfabet (tylko wielkie litery) był już kompletny, wraz z literami takimi jak "Q", "V", "X". Tylko dzięki pismu można mówić, że współczesny język ahtialański jest kontynuantem dziecięcego tworu autora - inaczej podzieliłby los języka staromakrackiego, czyli został skazany na zapomnienie.

Współcześnie, pismo ahtialańskie jest alfabetem wspomaganym coraz liczniejszymi logografami, choć posiada też cechy sylabariusza. Bardzo wyraźna od dawna jest tendencja do tworzenia neografów dla zbitek spółgłoskowych. Docelowo, według planów z 2006 roku, pismo ma mieć nie mniej niż sześćdziesiąt podstawowych liter, co do dziś jest tak dogmatycznie wyznawane, że wpłynęło w wyraźny sposób na fonologię języka, naruszając również gramatykę. Pismo ma trzy skale: małą, średnią i dużą. Mała i duża jest używana podobnie jak w języku angielskim. Średnia to pismo specjalne, w tekstach służy do adnotacji, komentarzy, odniesień, zastępuje też nawias.

Nie istnieje żaden sposób pisania tym systemem na komputerach. Mimo to, Milyamd zdołał opracować dość udaną czcionkę, która podstawia cyrylicę.

Cyrylica

Do zapisu języka ahtialańskiego na komputerach, zastępczo wykorzystuje się silnie zmodyfikowaną cyrylicę. Kluczową jej cechą jest system nie fonetycznego transkrybowania języka, a transliterowanie pisma. Ta cyrylica to zastępczy sposób zapisu języka ahtialańskiego w sytuacjach, w których użycie właściwego pisma jest niewykonalne.

Ironicznie - najczęściej język ahtialański był w przeszłości zapisywany przez autora pismem łacińskim, a język polski - ahtialańskim. Wynika to z faktu potrzeby szyfrowania informacji, więc język obcy - sam w sobie będący szyfrem - nie wymagał już dziwnego zapisu. Pismo ahtialańskie wróciło do łask, gdy doceniona została w 2003 roku tradycja języka, a łacinka powróciła na krótko w nowszych czasach, gdy zapis ahtialańskiego na komputerach okazał się niewykonalny. W latach 2007 - 2010 na komputerach stosowano cyrylicę. Przez kilka lat używano wszystkich trzech alfabetów, każdy do innego celu. Obecnie na komputerach jedynym używanym pismem jest cyrylica.

Ponieważ na systemach typu Windows domyślny polski układ klawiatury i tak zawiera wyłącznie polskie symbole, znaki ahtialańskiej cyrylicy są dostępne przy użyciu programu SC UniPad z wykorzystaniem specjalnego, ahtialańskiego układu klawiatury.

Samogłoski

Na ciemnoniebieskim polu znajduje się dokładny zapis wymowy, w międzynarodowym alfabecie fonetycznym (IPA), na jasnoniebieskim polu są litery znaczące te dźwięki. Tylda «~» oznacza, że dokładna wymowa może się wahać pomiędzy danymi dźwiękami. Średnik «;» oznacza, że dana litera ma więcej niż jeden odczyt, i że reguły odczytu zostaną podane osobno.

[ä]
А а
[o]
О о
[e]
Є є
[i]~[ɪ]
І і
[u]
У у
[ɨ]; [ɯ]
Ы ы
[i˞]
Ү ү
[a̤ː]
Аа аа
[o̤ː]
Оо оо
[e̤ː]
Єє єє
[iː]
И и
[ṳː]
Уу уу
[ɨ̤ː]
Ыы ыы
[ʏ̤˞ː]
Үү үү
[ɑ]
А а
[ə]~[ɘ]
Ө ө
[ɵ̤͡ɘ]
Өө өө

Samogłoski jotowane

[ja]
Я я
[jo]
Ω ω
[je]
Е е
[ju]
Ю ю
[jɨ]
Ӳ ӳ
[ĭa]
Іа іа
[ĭo]
Іо іо
[ĭe]
Іє іє
[ĭi]
Іі іі
[ĭu]
Іу іу
[ĭɨ]
Іы іы

Samogłoski retrojotowane

[aa]
Ӓ ӓ
[oj]
Ӧ ӧ
[ej]
Ё ё
[uj]
Ӱ ӱ
[ɨj]
Ӹ ӹ
[aĭ]
Аі аі
[oĭ]
Оі оі
[eĭ]
Єі єі
[iĭ]
Іі іі
[uĭ]
Уі уі
[ɨĭ]
Ыі ыі

Spółgłoski

[b]
Б б
[w]
В в
[g]~[ɣ]
Г г
[ɣ]~[ʢ]
Ғ ғ
[d]
Д д
[z]
З з
[z̪͆]; [ð]
Ҙ ҙ
[θ]
Ѳ ѳ
[ʝː]
Ј ј
[kʰ]~[q]
К к
[ʎ͡ʑ]
Љ љ
[ɫ]
Л л
[m]; [m͈]
М м
[n]; [n͈]
Н н
[p]
П п
[q͡ħ]
Ҁ ҁ
[r]; [ɾ]
Р р
[s]
S s
[s̪͆]
С с
[ʃ]
Ш ш
[t͡s]
Ц ц
[t͡ʃ]
Ч ч
[tʰ]
Т т
[f]~[ʍ]
Ф ф
[x]~[h]
Х х
[ʜ]
Ҳ ҳ
[xs]
Ѯ ѯ
[ps]
Ѱ ѱ
[w]
Ѵ ѵ
[ʔ]
-
[ŋǀ]
Нъ нъ
[ŋǃ˞]
Тъ тъ
[ŋǃ˞ʷ]
Тъу тъу
[q’]
Къ къ
[p̄]
П҃ п҃
[p’]
Пп пп
[t̄]
Т҃ т҃
[ʈ’]
Тт тт
[k̄]
К҃ к҃
[c’]
Кк кк
[mː]
Мм мм
[nː]
Нн нн
[θː]
Ѳѳ ѳѳ
partykuła
·

Akara

Lupa2.gif
Główny artykuł: Akara

Język ahtialański zapisywany cyrylicą jest związany z tradycją pisania tokoryu.

Składnia i morfologia

Język ahtialański reprezentuje układ nominatywno-akuzatywny oraz sztywny szyk SVO jednostek składniowych w zdaniu. Cechą charakterystyczną jest modyfikacja wypowiedzi poprzez stosowanie tak zwanych superpartykuł (czy nadpartykuł). Analizując pod kątem morfologii, język ahtialański pozbawiony jest przypadków gramatycznych i zachowuje się analitycznie, ale nie jest izolujący i ma wyraźne tendencje aglutynacyjne dla liczby mnogiej, znaczników dla czasu gramatycznego, liczebników, przymiotników i po części słowotwórstwa. Zdania oznajmujące i pytające są często formowane typowo deskryptywnie i wykorzystują słowa-klucze i jasność kontekstu dla przekazywania pewnych informacji.

Składnia

Obowiązującym szykiem zdania jest SVO. Przypadki naruszenia tego szyku zdania są w historii tego języka pojedyncze, i nie ma zezwolenia na ruszenie szyku SVO nawet dla celów emfatycznych. Podstawowa budowa prostego zdania przedstawia się następująco:

On zamknął drzwi.
Кє єљіонавsтарт туөљє.
3SG.m zamykać-INF.PST drzwi
PODMIOT ORZECZENIE DOPEŁNIENIE

W powyższym przykładzie zastosowano zaimek trzeciej osoby rodzaju męskiego «кє» "on" i rzeczownik «туөљє» "drzwi". Słowo «кє» "on" jest w tym zdaniu podmiotem, a «туөљє» "drzwi" jest dopełnieniem, ale nie są te funkcje oznaczane morfologicznie. Jedynie po zaimku widać gramatyczny rodzaj, w tym wypadku męski, pozostałe to: «ка» "ona" oraz «кі» "ono".
        Czasownik, będący tu orzeczeniem, jest czasownikiem regularnym, co rozpoznaje się po końcówce «-вsт». Czasowniki regularne odmieniają się aglutynacyjnie. Widać to na podanym przykładzie, jako że sygnalizator czasu przeszłego «-арт» został doklejony do «-вsт-». Wszystkie pozostałe markery czasu gramatycznego zachowują się tak samo.

On gra- na okarynie.
Кє гок-аа арт маіморі.
3SG.m grać PST okaryna
PODMIOT ORZECZENIE DOPEŁNIENIE

Czasowniki nieregularne, jak wyżej podany «гок-аа» [ˈɢoq.ʔa̤ː] "okaryna", zachowują się izolująco. Znacznik czasu przeszłego jest odłączony od rdzenia i stanowi osobne słowo rozumiane jako "kiedyś". Pomiędzy te słowa można umieścić intensyfikator, na przykład «тъуаі», aby utworzyć «Кє гок-аа тъуаі арт маіморі.», które oznacza "On bardzo dawno temu grał na okarynie.".
        Cząstki zwane superpartykułami lub nadpartykułami zmieniają całą wypowiedź. Większość z nich, poza «нє·» oraz «sыа·», powinna stać zawsze na początku zdania albo wypowiedzi podrzędnej, dzięki czemu wpływa na całość.

Czy on zamknął drzwi?
Шах· кє єљіонавsтарт туөљє?
INT 3SG.m zamykać-INF.PST drzwi
SUP.PARTYKUŁA PODMIOT ORZECZENIE DOPEŁNIENIE

Jak widać na powyższym przykładzie, zdanie wygląda identycznie jak w przypadku zdania oznajmującego, z wyjątkiem nadpartykuły, pojawiającej się przed zdaniem. Poniższe przykłady pokażą inne użycie superpartykuł.

On nie zamknął drzwi.
Нє· кє єљіонавsтарт туөљє.
NEG 3SG.m zamykać-INF.PST drzwi
SUP.PARTYKUŁA PODMIOT ORZECZENIE DOPEŁNIENIE
Nie on zamknął drzwi.
Нє кє
(intonacja)
єљіонавsтарт туөљє.
NEG 3SG.m zamykać-INF.PST drzwi
PARTYKUŁA PODMIOT ORZECZENIE DOPEŁNIENIE
Chcę, żeby on zamknął drzwi.
Фнуба· кє єљіонавsтарт туөљє.
VOL 3SG.m zamykać-INF.PST drzwi
SUP.PARTYKUŁA PODMIOT ORZECZENIE DOPEŁNIENIE
Mam nadzieję, że on zamknął drzwi.
Ачєма кє єљіонавsтарт туөљє.
VOL 3SG.m zamykać-INF.PST drzwi
SUP.PARTYKUŁA PODMIOT ORZECZENIE DOPEŁNIENIE

Lista znanych nadpartykuł:

  1. шаа· - pytająca
  2. фнуба· - "chcę"
  3. кі-арі· - "musisz", rzadziej "żądam"
  4. мрах· - "gdyby"
  5. хаsтіха· - "niewykonalne", "niemożliwe"
  6. намір· - "wykonalne", "do zrobienia", "mogło być"
  7. нє· - przeczenie
  8. ха· - wskazuje
  9. sыа· - przeznaczenie czegoś lub kogoś do czegoś
  10. ші-аму· - "niestety", wyraża żal
  11. ачєма· - "mam nadzieję"
  12. ҳај· - "nie wolno"
  13. јӱ· - traktować, mieć coś za jakieś coś, kogoś za kogoś
  14. пү·, пүү· - "wygląda na to, że", "wszystko wskazuje na to, że"

Czasowniki i zaimki osobowe

Wyróżniamy następujące czasy i aspekty w języku ahtialańskim:

Przyszły
czas przyszły юртавsтаак
діая аак
Teraźniejszy
czas teraźniejszy opisowy юртавsт
діая
czas teraźniejszy punktowy %но юртавsт
%но діая
czas teraźniejszy cykliczny юртавsтӧд
діая ӧд
czas teraźniejszy kauzatywny юртавsтєлєн
діая єлєн
czas teraźniejszy synchroniczny юртавsтахан[11]
діая ахан
Przeszły
czas przeszły opisowy юртавsтарт
%діая арт
czas przeszły punktowy юртавsтаран
діая аран

W czasie teraźniejszym istnieje kilka aspektów o nieostrych granicach między sobą. Czas teraźniejszy w swojej najprostszej formie, to jest:

On zamyka drzwi.
Кє єљіонавsт туөљє.
3SG.m zamykać-INF drzwi
PODMIOT ORZECZENIE DOPEŁNIENIE

W tej formie mamy czas teraźniejszy, ale aspekt jest niedopowiedziany. Jest to z trzech istniejących najrzadziej występująca forma i jest stosowana do bardzo ogólnych, ciągłych wyrażeń, stosowanych w opracowaniach naukowych, takich jak "Słońce świeci" lub "Woda jest mokra". W normalnych warunkach, tj. np. podczas rozmowy na ulicy, raczej wykorzystano by czas teraźniejszy w aspekcie bardzo teraźniejszym, przez co należy rozumieć czynność, do której dochodzi podczas mówienia o niej. Taki aspekt czasu teraźniejszego, zwany też punktowym, wykorzystuje łączniki pomiędzy podmiotem i orzeczeniem.

On teraz
zamyka
drzwi.
Кєно єљіонавsт туөљє.
3SG.m zamykać-INF drzwi
PODMIOT ORZECZENIE DOPEŁNIENIE

Te łączniki są doklejane do zaimków osobowych albo stawiane osobno, jeżeli podmiot nie jest zaimkiem osobowym. Niektóre formy łączników są synonimiczne, a wybór zależy głównie od rodzaju gramatycznego (i jego wartości) oraz od nastroju mówiącego. Przykładowo (częściej używane formy są pierwsze):

Ja Варна
Ty Љуна
Ona Кана
On Кєна/Кєнє/Кєно
Ono Кіна/Кіно
My Нано/Нана
Wy Sкана
One Љана/Љана
Oni Љєна/Љєнє
One Љіна

Powszechnie używanym czasem jest czas cykliczny, zwany też powtarzalnym, mogącym sprawić trudność osobom nieprzyzwyczajonym do patrzenia na zdarzenia tak, jak to się robi w ahtialańskim. Czas cykliczny jest używany dla wydarzeń, które regularnie miały miejsce w przeszłości, co znajduje potwierdzenie w aktualnie i ponownie wydarzającym się na oczach mówiących wydarzeniu. Służy to do wskazywania na fakt, że dane zjawisko nie jest nowe. Jest to przydatne, mając na uwadze fakt, że ahtialańskie teksty mają tendencję do nototycznego stwierdzania oczywistości, których wspominanie w literaturze obcojęzycznej byłoby uznane za zbędne.
        Przykładowo, naturalną dla języka ahtialańskiego sytuacją jest następująca: jeżeli rano przez okno mężczyzny wpadają promienie słońca i rażą go w oczy, to zamiast powiedzieć "razi mnie światło", może powiedzieć dwie rzeczy:

  • «Sуҙарі кјадө ӧд лакъ нікак.» Słońce wysoko [usunięty czasownik "jest"] {SYNCHR.} przez okno
  • «Sуҙарі хат кјадө лакъ нікак.» Słońce jest wysoko przez okno

Jedno i drugie zdanie zasadniczo wyraża to samo. Różnią się odbiorem wiadomości. Pierwsze zdanie, w której użyto formy cyklicznej, oznacza ten rodzaj ubolewania, kiedy jesteśmy przyzwyczajeni do problemu, ale on znowu występuje. Drugie zdanie wyraża ten rodzaj narzekania, kiedy albo problem jest nowy i nieoczekiwanie występuje, albo występuje w danej chwili i jest bardzo poważny.
        Czasy teraźniejszy synchroniczny i kauzatywny występują rzadko. Z czasem synchronicznym jest problem związany z przymusem szyku zdania SVO, a w tej sytuacji dochodzi do zdania typu SVVO i nie bardzo wiadomo, który ma stać przed którym. Bardzo rzadko zdarza się, że zjawiska albo same słowe je sygnalizujące mają równe wartości w umyśle mówiącego. Na przykład:

  • «Ѵанзу но хаманавsт баљівsтєлєн.» "Autor rozmawia i przygląda się".

To samo zdanie może być wyrażone w bardziej popularny sposób:

  • «Ѵанзу но хаманавsт, баљівsт.» "Autor rozmawia, przygląda się."
  • «Ѵанзу но хаманавsт sє баљівsт.» "Autor rozmawia i przygląda się."

Czas kauzatywny był popularny w 2010 roku i obecnie (2015) jest dość rzadki, bo zapomniano o nim. Jest z nim też nieuregulowana kwestia zapisu, ponieważ wymowa jego morfemu to /aɦan͈/. Przyjęto zapis «ахан», co jest niedokładne, bo sugeruje wymowę /axan/, często spotykano zapis ахаан, co też jest nieprawidłowe, ponieważ długa głoska dysząco-dźwięczna /a̤ː/ w /aɦa̤ːn/ ma wydłużoną wymowę i przez to inaczej należałoby rozpatrywać na akcent. Przykład użycia:

  • «Кана унъаљівsтахан ам҃а анвуувsт ккаінамєєнє.» "Sprawdza umowę, aby znaleźć deklarację."

Takie zdanie jest problematyczne znów ze względu na kolejność słów w zdaniu. De facto z powyższego przykładu wynika, że "Ona szuka w umowie", po którym mamy od razu "umowa znajduje deklarację". Takie zdanie jest logicznie nieprawidłowe i mija się z zamiarem jego skonstruowania. Jaśniejsza analityczna konstrukcja wymagałaby albo dodatkowych morfemów, których poza superpartykułą «sыа·» nie ma, albo kombinowania z szykiem zdania, co jest niedopuszczalne. Teoretycznie zastosowanie nadpartykuły wyklarowałoby sytuację:

  • «Кана унъаљівsтахан ам҃а sыа· анвуувsт ккаінамєєнє.» "Sprawdza umowę, aby znaleźć deklarację."

Jednakże «sыа·» raczej oznacza przeznaczenie przedmiotów lub zawód osób, a nie służy do określenia całych zdań składowych (z tego też względu jako wyjątek może się poruszać po zdaniu zamiast być na początku). Bardziej naturalne byłoby skonstruowanie następujących zdań:

  • «Кана унъаљівsт ам҃а. Шуркуҙі анвуувsт ккаінамєєнє.» "Ona sprawdza w umowie. Chce znaleźć deklarację."

Z podanych powodów zarówno czas synchroniczny, jak i kauzatywny, stoją pod znakiem zapytania i obecnie raczej nie są używane.

Przymiotnik

Nie rozróżnia się atrybutywnego i predykatywnego użycia przymiotnika - w obu funkcjach przymiotnik, tak jak w języku polskim (stary dom - dom stary), a inaczej niż w rosyjskim (старый дом - дом стар), ma tą samą formę.

Morfologia

Teksty

Bajka o czerwonym wilku
Фөаан, сін ѵаны, sєртівsтаран һаіs ю кадраі даш. Кі шаувsтарт сін һоттуы, зааравsтӧд форі уканікајы. Sє ня тіркы хатарт гранті гємо sар sімӓ һаіs. Нє· аѱыдаран кє тніан. Јака љакмівsтаран іркі заар форі чуныка, sє тіркы дљавsтаран аанвівsт кі хал ю ня. Ші-аму·, нє· вєрха халы арт ня ю фү дур тіркы аран. Фєн оонөны ю кіратє харраsы sєн аsаана лурі арт вєр каљsыміант каіда єєт ўамє халы sєртівsтӧд сін таар. Dawno temu, w lesie żył wilk o czerwonym futrze. Podróżował po wzgórzach, walcząc z bandytami. Dobrzy ludzie mieli więc szacunek do cudownego wilka. Nie znał on strachu. Nigdy nie poddał walki przeciwko złu i ludzie zaczęli uważać go za istotę dobra. Niestety, nie wszystkie istoty były tak dobre jak ci ludzie. Za oceanami tysiąca burz, w jarze, znajdował się mały dom, a w nim mieszkały ruchliwe żyjątka.
Zdarzenie w sklepie
Ємтљє маѯ інтравsтарт sєн ціsтірє. Кє кєтъавsтарт еткі кєунѵа.

- Чату! - юртавsтартє.
- Чату, шах· табӓта? - адро аран ціsтірак sє отураакавsтаран форіант sар шауак.
- Sєн вєрха чату ава ӧд оҙє љурі ціsтірє. Кір віру варна нєsіавsтарт къа інтравsт sє хаунаакавsт. Шах· хат тєкєр?
Ціsтірак вєр кіміавsтарт sє хө јантъан аран іркє аsаы. Єљхаунаакавsтаран уунір.
- Sу ӓтєны ватъ хату вітмр. Sар аму канєаы, љурі вах тініаы, sар тєікыы - ҁыраіы, sар хату хат ату аарктоsы!
Маіѯ тнонєвsтарт ю іркі хѵарӓкаан.
- Фнуба· - єєрӓвsтартє єєт тханіунт пкатн - sу ӓтєнант ҁыраі - фрєо sафханавsтаран кі - sє дуі аарктоsы.
- Шах· ірљу вітмры?
- Нє·. Љурі вах sар вар. Кір јака нєsіан, ачєма· sар ір атыіу...
Ціsтірак ғанирёвsтаран sє љаѯа арт ю уунір. Буду монєѯі нынавsтарт форі такү, кє тъаҳонєн арт sар шауак, sє юртавsтарт ‘ацрєу’ ю ыѯє. Маѯє sтахановsтарт sір ціsтірє кір віру јарі sцєs абадівsтарт аарктоs sєн шєчнад. Барівsтарт фонкамєрі, юртавsтаран шу үнүмі, sє агіявsтаран ӓтєн. Фрєо, ціsтірак љаѯа арт sар каsтхандаі sє ховокавsтарт ю кнахара.

Starszy mężczyzna wszedł do sklepu, nosząc czarną walizkę.

- Dzień dobry! - rzekł.
- Witam serdecznie, czym mogę służyć? - odpowiedział mu kasjer, mierząc przybysza wzrokiem.
- Codziennie przechodzę koło tego sklepu. Tym razem postanowiłem zajrzeć. Co państwo tu sprzedajcie?
Kasjer uśmiechnął się szeroko i rozłożył ręce, pokazując towar.
- Zabawki dla każdego dziecka. Dla dziewczynek mamy lalki, dla chłopców czołgi, dla wszystkich pluszowe misie!
Mężczyzna podrapał się po brodzie.
- Wie pan - dodał ochrypłym głosem - Wezmę ten zabawkowy czołg - tu wskazał palcem - i dwa misie.
- Ma pan dzieci?
- Nie. To dla mnie. Ale kto wie, mam nadzieję, że będę mógł komuś dać...
Kasjer zamilkł i sięgnął po towar. Gdy pieniądze stukały o tackę na monety, mierzył przybysza podejrzanym wzrokiem, i podziękował za sprzedaż. Mężczyzna opuścił sklep, ale zaraz za drzwiami położył misia na podłodze. Wyjąwszy zapalniczkę, odmówił jakieś niezrozumiałe modły i podpalił zabawkę. W tym momencie kasjer chwycił za telefon i zadzwonił na policję.

Patrz też

Odnośniki

  1. http://jezykotw.webd.pl/f/index.php?topic=1536.msg58713#msg58713 http://jezykotw.webd.pl/f/index.php?topic=1536.msg58722#msg58722 http://jezykotw.webd.pl/f/index.php?topic=1536.msg58907#msg58907
  2. Litera х w tej frazie jest przestarzała, obecnie powinno być Астіаља.
  3. «ӓла» "zapach" lub "podmuch" oraz «ѵаі» czyli "kwiat" lub "płatek"
  4. Ang. "clicks", termin rozpowszechniony w polskim nazewnictwie to "mlaski".
  5. [ɯ] występuje w morfemie liczby mnogiej (-ı), na końcu słowa, po spółgłoskach zwartych lub nosowych.
  6. W pozycji słabej: [ə], w pozycji silnej oraz po aproksymantach: [ɘ].
  7. Fonologicznie [q’] jest ejektywem. Jednakże, jako że jest to wyizolowany fonem ejektywny, traktowany w języku jako mlask (ze względu na podobny dźwięk), umieszczono go w tabeli jako mlask.
  8. Traktowane przez sam język jako mlask.
  9. Efekt mowy szeptanej.
  10. Uwaga: często w sylabach [tu] fonem /t/ staje się przydechowy!
  11. Morfem wymawiany /aɦan͈/.


Języki ahtialańskie

aylałai · palan · ahti mi · alastidai