Tekst źródłowy strony Język czeharski

{{język
| kolor = #008080
| nazwa = Język czeharski
| nazwa własna = Ghēma Tsēħara<br>['ɣ̥e:ma 't͡se:ħara]
| alfabet u = Łacińskie
| typologia u = 
| faktycznie = tak
| twórca f = [[Użytkownik:Henryk Pruthenia|Henryk Pruthenia]]
| rok f = 2017
| wersja f = 
| conlanger1 f = 
| fikcyjnie = tak
| conworld Msc = [[Kyon|Kyonie]]
| państwa = Jeden z języków Ajdyniru.
| klasyfikacja = j. czeharskie
*'''j. czeharski'''
| tekst jaki = CHWDP
| tekst u = 
}}
{{słownik}}
'''Język czeharski''' (cz. ''ghēma tsēħara'' ['ɣ̥e:ma 't͡se:ħara]) - język fleksyjny, spokrewniony z dwoma bliskimi językami (czusz i kasur). Jest jednym z wielu języków używanych na terenie [[Ajdynir|Ajdyniru]].

= Głoski =
== Spółgłoski ==
*m n ɴ (m n nh)
*p b̥ pʼ t d̥ tʼ k g̥ kʼ kʷ g̥ʷ kʼʷ (p b ph t d th k g kh kw gw khw)
*s z̥ x ɣ̥ xʷ ɣ̥ʷ ħ ʕ̥ (s z ch gh chw ghw ħ għ)
*t͡s d͡z̥ (ts dz)
*w r j (w r j)

== Samogłoski ==
*i u (i u)
*e eː o oː (e ē o ō)
*a (a)

=== Harmonia wokaliczna ===
Dla języka czeharskiego charakterystyczne jest występowanie harmonii wokalicznej - samogłoski /i/ oraz /u/ zmieniają swoją barwę pod wpływem samogłoski akcentowanej.

==== Mała harmonia wokaliczna ====
Małą harmonią wokaliczną nazwa się proces asymilacji samogłoski /i/
{| class="wikitable" style="text-align:center"
!colspan=3| Mała harmonia wokaliczna
|-
!Samogłoska
! ō
! u
|-
! i
| u
| o
|}

==== Wielka harmonia wokaliczna ====
Małą harmonią wokaliczną nazwa się proces asymilacji samogłoski /u/
{| class="wikitable" style="text-align:center"
!colspan=3| Wielka harmonia wokaliczna
|-
!Samogłoska
! ē
! i
|-
! u
| i
| e
|}

== Akcent ==
Akcent jest stały i pada zawsze na pierwszą sylabę. 

= Gramatyka =
== Zaimki ==

=== Zaimki osobowe ===
{| class="wikitable" style="text-align:center"
!colspan=3| Zaimki osobowe
|-
!Osoba
!Sg
!Pl
|-
! 1
| as
| emas
|-
! 2
| sas
| imas
|-
! 3
| ake, ako, aka, aku, aka
| akisa
|}
Dla trzeciej osoby występuje zgoda zaimka z klasą rzeczownika. 

==== Krótka forma zaimków ====
Krótką formą nazywa się niesamodzielną formę zaimka.
{| class="wikitable" style="text-align:center"
!colspan=3| Krótka forma
|-
!Osoba
!Sg
!Pl
|-
! 1
| -∅
| -m
|-
! 2
| -s
| -n
|-
! 3
| -e, -o, -a, -u, -a
| -isa
|}

== Rzeczownik ==
Rzeczownik odmienia się przez przypadki i liczby. Występuje taż kategoria klas rzeczowników, która jest przypisana do rzeczowników. 

=== Kategorie ===

==== Liczba ====
W języku czeharskim występują tylko dwie liczby: 
*pojedyncza - określa pojedyncze pary przedmiotów, a także skupiska przedmiotów i przedmioty niepoliczalne;
*mnoga - określa dużą liczbę przedmiotów. 

==== Przypadki ====
W języku czeharskim występuje 13 przypadków:
*absolutyw - oznacza podmiot czasownika nieprzechodniego i dopełnienie czasownika przechodniego;
*ergatyw - oznacza podmiot czasownika przechodniego i nieprzechodnich czasowników ruchu;
*celownik - oznacza dopełnienie dalsze;
*miejscownik I - oznacza położenie w czym, w środku; łączy się z poimkami;
*miejscownik II - oznacza położenia na czymś, obok, w środku; 
*narzędnik - oznacza wykorzystywane narzędzie, lub środek wykonywania czegoś;
*komitatyw - oznacza wykonywania czynności wraz z czymś;
*temporal - oznacza wydarzenia w czasie; łączy się z poimkami;
*ablatyw - oznacza ruch skądś, od czegoś; przeciwko czemuś; łączy się z poimkami;
*allatyw - oznacza ruch w jakąś stronę, ku czemuś, do środka czegoś;
*dopełniacz - oznacza relacja własnościowe;
*partytyw - oznacza ilości i przynależność do większych części;
*wołacz - używany w zwrotach adresatywnych.

==== Klasy rzeczowne ====
W języku czeharskim występuje pięć klas rzeczownych. W liczbie mnogiej wszystkie one tworzą jedną wspólną klasę mnogą. Oto lista występujących klas:
*męska - grupuje ludzi, nazwy męskich profesji, a także nazwy mężczyzn;
*żeńska - grupuje kobiety, nazwy kobiecych profesji, a także nazwy kobiet;
*zwierzęca - grupuje nazwy zwierząt, rzadziej też istot duchowych;
*przedmiotowa I - grupuje nazwy przedmiotów, głównie narzędzi, często też obiektów naturalnych i zjawisk pogodowych, obiektów astralnych, nazwy stanów i kolorów;
*przedmiotowa II - grupuje przede wszystkim nazwy przedmiotów, głównie narzędzi, zjawisk abstrakcyjnych, stanów, a także czynności.
*mnoga - grupuje wszystkie przedmioty występujące w liczbie mnogiej. 

=== Deklinacja ===
{| class="wikitable" style="text-align:center"
!colspan=7| Deklinacja
|-
!rowspan=2|Przypadek
!colspan=5|Sg
!rowspan=2|Pl
|-
!męska
!żeńska
!zwierzęca
!przedmiotowa I
!przedmiotowa II
|-
! ABS
| -e
| -o
| -a
| -(m)u
| -(m)a
| -isa
|-
! ERG
|colspan=2| -i
| -a
|colspan=2| -(m)e
| -usa
|-
! DAT
| -es
| -os
| -as
| -(m)us
| -(m)es
| -ama
|-
! LOC I
| -et
| -ot
| -at
|colspan=2| -(m)et
| -emet
|-
! LOC II
|colspan=3| -aħ
|colspan=2| -(m)aħ
| -amaħ
|-
! INS
|colspan=3| -i
|colspan=2| -(m)i
| -ima
|-
! COM
|colspan=3| -utsa
|colspan=2| -(m)itsa
| -imatsa
|-
! TEMP
|colspan=2| -ar
| -ir
|colspan=2| -(m)er
| -emer
|-
! ABL
|colspan=2|-acha
| -echa
|colspan=2| -(m)-ech
| -emech
|-
! ALL
|colspan=2| -om
| -eme
|colspan=2| -(m)emeke
| -emek
|-
! GEN
|colspan=2| -ib
| -ab 
|colspan=2| -(m)eb
| -emeb
|-
! PAR
|colspan=2| -a
| -em
|colspan=2| -(m)am
| -emeb
|-
! VOC
|colspan=2| -∅
| -a
| -(m)u
| -(m)a
| -isa
|}

== Przymiotnik ==
Przymiotniki można rozdzielić według dwóch różnych kryteriów:
*mocy - obecności (lub nie) /ē/ oraz /ō/:
**mocne - z samogłoskami mocnymi
**słabe - bez samogłosek mocnych
*tematu:
**samogłoskowego
**spółgłoskowego

Inną cechą czeharskiego przymiotnika jest nie tylko zgoda z rzeczownikiem co do klasy, ale też z zaimkami osobowymi co do liczby i właśnie osoby.

=== Przymiotniki mocne ===
Przymiotniki mocne zgadzają się nie tylko klasą, przypadkiem i liczbą z rzeczownikiem (i zaimkiem), w czasie odmiany przez przypadki zależne dochodzi jednocześnie do osłabienia samogłoski mocnej.
{| class="wikitable" style="text-align:center"
!colspan=3| Odmiana mocna
|-
!Przypadek
!colspan=2|Samogłoska
|-
!Nom.
| ē
| ō
|-
!Zal.
| i
| u
|}

== Czasownik ==
Czasownik odmienia się przez czasy. Zgadza się co do klasy i liczby z rzeczownikiem, a także osoby i liczby z zaimkiem (wykorzystywane są słabe formy zaimków osobowych). Występują też podział na czasowniki mocne i słabe. 

=== Czasowniki mocne ===
Istnieją trzy klasy czasowników mocnych:
*ō
*ē I
*ē II

=== Czasy ===
W języku czeharskim występują trzy czasy:
*teraźniejszy - opisuje zdarzenia mające miejsce w czasie mówienia, zdarzenia powtarzalne, a także zdarzenia przyszłe;
*perfekt - opisuje przeszłe zdarzenia, które zakończyły się zmianą stanu, lub mają dalej wpływ na teraźniejszość;
*imperfekt - opisuje przeszłe zdarzenia, które zakończyły się w przeszłości i nie miały wpływ na teraźniejszość, lub ich wpływ był nieważny.

=== Tryb rozkazujący ===
Występują dwa rodzaje trybu rozkazującego:
*słaby - tożsamy z drugą osobą w czasie teraźniejszym; wyraża prośby i ma bardzo lekki wydźwięk;
*mocny - tworzony jest za pomocą partykuły '''nu''' dodanej po czasowniku w perfekcie; wyraża rozkazy, posiada mocny wydźwięk.

=== Koniugacja ===
{| class="wikitable" style="text-align:center"
!colspan=7| Koniugacja
|-
!rowspan=2|Czas
!colspan=4|Koniugacja
|-
!Słaba
!ō
|ē I
|ē II 
|-
!Ter.
| -a
| -ō- -a
| -ē- -a
| -ē- -a
|-
!Perf.
| -u
| -u- -u
| -a- -u
| -a- -u
|-
!Imp.
| -o
| -u- -o
| -a- -o
| -i- -o
|}

=== Negacja ===
By zanegować czasownik używa się postfiksu -'''ti'''.

=== Bezokolicznik ===
Bezokolicznik przyjmuje końcówkę -'''ete''', -'''te'''.

=== Strona bierna ===
Stronę bierną tworzy się rozszerzając temat czasownika o -'''(e)ħ-'''.

= Tekst =
{| class="wikitable" style="text-align:center"
!Owca i konie
!Phema bin dēmisa
|-
|Na wzgórzu owca, która nie miała wełny, zobaczyła konie: jeden ciągnął ciężki wóz, drugi dźwigał wielki ładunek, a trzeci wiózł szybko człowieka. Owca rzekła do koni: „Serce mnie boli, widząc, co człowiek nakazuje robić koniom”. Konie odpowiedziały: „Słuchaj, owco, serca nas bolą, kiedy widzimy, jak człowiek, pan, zabiera twoją wełnę na płaszcz dla samego siebie. I owca nie ma wełny”. Usłyszawszy to, owca pobiegła przez równinę. 
|Nēbomaħ phema, muchwa nhamoati natamu, bmirua dēmisa: nita mirmoa bēmma migwuma, pinha mēthleno daju bichwhu, bin mōnpha tepmiloa nabe mipni. Phema bēnpino dēmes: „Mule dmēpae as, nighe asi bmira, bēnha nabi mendai dmulete dēmes.” Dēmisa zineisu: „Mamus-nu, phema, mulusa dmēpausa emas, nighe emasi bmiram, jē nabi, matsi, mōsae natamu sasib lēghamemeke akes jines. Bin phema nhēmaati natamu.” Nighe mamua sēkwa, phema pinero phonemekester. 
|}

[[Kategoria:Użytkownik:Henryk Pruthenia]][[Kategoria:Języki Kyonu|Dżaugryjski]]