Język czeharski

Język czeharski Ghēma Tsēħara ['ɣ̥e:ma 't͡se:ħara]
Sposoby zapisu:	Łacińskie
Faktycznie
Utworzenie:	Henryk Pruthenia w 2017
W Kyonie
Używany w :	Jeden z języków Ajdyniru.
Klasyfikacja:	j. czeharskie j. czeharski
Lista conlangów

Zobacz też słownik tego języka.

Język czeharski (cz. ghēma tsēħara ['ɣ̥e:ma 't͡se:ħara]) - język fleksyjny, spokrewniony z dwoma bliskimi językami (czusz i kasur). Jest jednym z wielu języków używanych na terenie Ajdyniru.

Głoski

Spółgłoski

• m n ɴ (m n nh)
• p b̥ pʼ t d̥ tʼ k g̥ kʼ kʷ g̥ʷ kʼʷ (p b ph t d th k g kh kw gw khw)
• s z̥ x ɣ̥ xʷ ɣ̥ʷ ħ ʕ̥ (s z ch gh chw ghw ħ għ)
• t͡s d͡z̥ (ts dz)
• w r j (w r j)

Samogłoski

• i u (i u)
• e eː o oː (e ē o ō)
• a (a)

Harmonia wokaliczna

Dla języka czeharskiego charakterystyczne jest występowanie harmonii wokalicznej - samogłoski /i/ oraz /u/ zmieniają swoją barwę pod wpływem samogłoski akcentowanej.

Mała harmonia wokaliczna

Małą harmonią wokaliczną nazwa się proces asymilacji samogłoski /i/

Mała harmonia wokaliczna
Samogłoska	ō	u
i	u	o

Wielka harmonia wokaliczna

Małą harmonią wokaliczną nazwa się proces asymilacji samogłoski /u/

Wielka harmonia wokaliczna
Samogłoska	ē	i
u	i	e

Akcent

Akcent jest stały i pada zawsze na pierwszą sylabę.

Gramatyka

Zaimki

Zaimki osobowe

Zaimki osobowe
Osoba	Sg	Pl
1	as	emas
2	sas	imas
3	ake, ako, aka, aku, aka	akisa

Dla trzeciej osoby występuje zgoda zaimka z klasą rzeczownika.

Krótka forma zaimków

Krótką formą nazywa się niesamodzielną formę zaimka.

Krótka forma
Osoba	Sg	Pl
1	-∅	-m
2	-s	-n
3	-e, -o, -a, -u, -a	-isa

Rzeczownik

Rzeczownik odmienia się przez przypadki i liczby. Występuje taż kategoria klas rzeczowników, która jest przypisana do rzeczowników.

Kategorie

Liczba

W języku czeharskim występują tylko dwie liczby:

• pojedyncza - określa pojedyncze pary przedmiotów, a także skupiska przedmiotów i przedmioty niepoliczalne;
• mnoga - określa dużą liczbę przedmiotów.

Przypadki

W języku czeharskim występuje 13 przypadków:

• absolutyw - oznacza podmiot czasownika nieprzechodniego i dopełnienie czasownika przechodniego;
• ergatyw - oznacza podmiot czasownika przechodniego i nieprzechodnich czasowników ruchu;
• celownik - oznacza dopełnienie dalsze;
• miejscownik I - oznacza położenie w czym, w środku; łączy się z poimkami;
• miejscownik II - oznacza położenia na czymś, obok, w środku;
• narzędnik - oznacza wykorzystywane narzędzie, lub środek wykonywania czegoś;
• komitatyw - oznacza wykonywania czynności wraz z czymś;
• temporal - oznacza wydarzenia w czasie; łączy się z poimkami;
• ablatyw - oznacza ruch skądś, od czegoś; przeciwko czemuś; łączy się z poimkami;
• allatyw - oznacza ruch w jakąś stronę, ku czemuś, do środka czegoś;
• dopełniacz - oznacza relacja własnościowe;
• partytyw - oznacza ilości i przynależność do większych części;
• wołacz - używany w zwrotach adresatywnych.

Klasy rzeczowne

W języku czeharskim występuje pięć klas rzeczownych. W liczbie mnogiej wszystkie one tworzą jedną wspólną klasę mnogą. Oto lista występujących klas:

• męska - grupuje ludzi, nazwy męskich profesji, a także nazwy mężczyzn;
• żeńska - grupuje kobiety, nazwy kobiecych profesji, a także nazwy kobiet;
• zwierzęca - grupuje nazwy zwierząt, rzadziej też istot duchowych;
• przedmiotowa I - grupuje nazwy przedmiotów, głównie narzędzi, często też obiektów naturalnych i zjawisk pogodowych, obiektów astralnych, nazwy stanów i kolorów;
• przedmiotowa II - grupuje przede wszystkim nazwy przedmiotów, głównie narzędzi, zjawisk abstrakcyjnych, stanów, a także czynności.
• mnoga - grupuje wszystkie przedmioty występujące w liczbie mnogiej.

Deklinacja

Deklinacja
Przypadek	Sg					Pl
	męska	żeńska	zwierzęca	przedmiotowa I	przedmiotowa II
ABS	-e	-o	-a	-(m)u	-(m)a	-isa
ERG	-i		-a	-(m)e		-usa
DAT	-es	-os	-as	-(m)us	-(m)es	-ama
LOC I	-et	-ot	-at	-(m)et		-emet
LOC II	-aħ			-(m)aħ		-amaħ
INS	-i			-(m)i		-ima
COM	-utsa			-(m)itsa		-imatsa
TEMP	-ar		-ir	-(m)er		-emer
ABL	-acha		-echa	-(m)-ech		-emech
ALL	-om		-eme	-(m)emeke		-emek
GEN	-ib		-ab	-(m)eb		-emeb
PAR	-a		-em	-(m)am		-emeb
VOC	-∅		-a	-(m)u	-(m)a	-isa

Przymiotnik

Przymiotniki można rozdzielić według dwóch różnych kryteriów:

• mocy - obecności (lub nie) /ē/ oraz /ō/:
  • mocne - z samogłoskami mocnymi
  • słabe - bez samogłosek mocnych
• tematu:
  • samogłoskowego
  • spółgłoskowego

Inną cechą czeharskiego przymiotnika jest nie tylko zgoda z rzeczownikiem co do klasy, ale też z zaimkami osobowymi co do liczby i właśnie osoby.

Przymiotniki mocne

Przymiotniki mocne zgadzają się nie tylko klasą, przypadkiem i liczbą z rzeczownikiem (i zaimkiem), w czasie odmiany przez przypadki zależne dochodzi jednocześnie do osłabienia samogłoski mocnej.

Odmiana mocna
Przypadek	Samogłoska
Nom.	ē	ō
Zal.	i	u

Czasownik

Czasownik odmienia się przez czasy. Zgadza się co do klasy i liczby z rzeczownikiem, a także osoby i liczby z zaimkiem (wykorzystywane są słabe formy zaimków osobowych). Występują też podział na czasowniki mocne i słabe.

Czasowniki mocne

Istnieją trzy klasy czasowników mocnych:

• ō
• ē I
• ē II

Czasy

W języku czeharskim występują trzy czasy:

• teraźniejszy - opisuje zdarzenia mające miejsce w czasie mówienia, zdarzenia powtarzalne, a także zdarzenia przyszłe;
• perfekt - opisuje przeszłe zdarzenia, które zakończyły się zmianą stanu, lub mają dalej wpływ na teraźniejszość;
• imperfekt - opisuje przeszłe zdarzenia, które zakończyły się w przeszłości i nie miały wpływ na teraźniejszość, lub ich wpływ był nieważny.

Tryb rozkazujący

Występują dwa rodzaje trybu rozkazującego:

• słaby - tożsamy z drugą osobą w czasie teraźniejszym; wyraża prośby i ma bardzo lekki wydźwięk;
• mocny - tworzony jest za pomocą partykuły nu dodanej po czasowniku w perfekcie; wyraża rozkazy, posiada mocny wydźwięk.

Koniugacja

Koniugacja
Czas	Koniugacja
	Słaba	ō	ē I	ē II
Ter.	-a	-ō- -a	-ē- -a	-ē- -a
Perf.	-u	-u- -u	-a- -u	-a- -u
Imp.	-o	-u- -o	-a- -o	-i- -o

Negacja

By zanegować czasownik używa się postfiksu -ti.

Bezokolicznik

Bezokolicznik przyjmuje końcówkę -ete, -te.

Strona bierna

Stronę bierną tworzy się rozszerzając temat czasownika o -(e)ħ-.

Tekst

Owca i konie

Phema bin dēmisa

Na wzgórzu owca, która nie miała wełny, zobaczyła konie: jeden ciągnął ciężki wóz, drugi dźwigał wielki ładunek, a trzeci wiózł szybko człowieka. Owca rzekła do koni: „Serce mnie boli, widząc, co człowiek nakazuje robić koniom”. Konie odpowiedziały: „Słuchaj, owco, serca nas bolą, kiedy widzimy, jak człowiek, pan, zabiera twoją wełnę na płaszcz dla samego siebie. I owca nie ma wełny”. Usłyszawszy to, owca pobiegła przez równinę.

Nēbomaħ phema, muchwa nhamoati natamu, bmirua dēmisa: nita mirmoa bēmma migwuma, pinha mēthleno daju bichwhu, bin mōnpha tepmiloa nabe mipni. Phema bēnpino dēmes: „Mule dmēpae as, nighe asi bmira, bēnha nabi mendai dmulete dēmes.” Dēmisa zineisu: „Mamus-nu, phema, mulusa dmēpausa emas, nighe emasi bmiram, jē nabi, matsi, mōsae natamu sasib lēghamemeke akes jines. Bin phema nhēmaati natamu.” Nighe mamua sēkwa, phema pinero phonemekester.