Język czyrejski
Język czyrejski (círes ígol [t͡ʃirɛʃ igol]) - sztuczny język, wywodzony z języka protogamajskiego.
| Język czyrejski Círes ígol | |
|---|---|
| Sposoby zapisu: | ?? |
| Typologia: | analityczno-fleksyjny VSO |
| Faktycznie | |
| Utworzenie: | Pluur w 2020 |
| Najnowsza wersja: | 1 |
| Kody | |
| Conlanger–1 | czyr., cir. |
| W Gammaja | |
| Używany w : | ? |
| Klasyfikacja: | Języki gamajskie |
| Przykład | |
| ??? Tedá slósab.... | |
| Lista conlangów | |
Fonetyka
Samogłoski
Język czyrejski posiada 14 samogłosek, w tym sześć nosowych oraz osiem ustnych. Poniższa grafika prezentuje rozmieszczenie samogłosek używanych w języku czyrejskim na czworokącie samogłoskowym.
Zapis samogłosek wygląda następująco:
| Dźwięk | a | ɛ | ɪ | i | ɔ | ɯ | u | ã | ɛ̃ | ɪ̃ | ɔ̃ | ɯ̃ | ũ |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Zapis | a | e | i | í | o | u | ú | an | en | in | on | un | ún |
| Samogłoski akcentowane nieregularnie | a | ɛ | i | ɔ | u |
|---|---|---|---|---|---|
| Zapis | â | ê | î | ô | û |
Spółgłoski
Język czyrejski posiada 22 spółgłoski, z czego dwie są alofonami [n] oraz [l] przed samogłoskami przednimi.
| wargowe | przedniojęzykowe | tylnojęzykowe | tylnojęzykowe zaokrąglone | ||
|---|---|---|---|---|---|
| nosowe | m m | n n | (ɲ) (ni) | ||
| zwarte | dźwięczne | b b | d d | g g | |
| bezdźwięczne | p p | t t | k c | kʷ qu | |
| zwarto-szczelinowe | dźwięczne | d͡ʒ gi | |||
| bezdźwięczne | t͡ʃ ci | ||||
| szczelinowe | dźwięczne | v v | z z ʒ zi/z |
||
| bezdźwięczne | f f | s s ʃ si/s |
|||
| drżące | r~ʁ~ʀ r | ||||
| boczne | l l | (ʎ~ʝ) (li) | |||
| aproksymanty | j j/i | ||||
Historia języka czyrejskiego
Procesy fonetyczne z pragamajskiego
Legenda:
C - dowolna spółgłoska
Cʲ - spółgłoska zmiękczona
N - dowolna spółgłoska nosowa
V - dowolna samogłoska
V: - samogłoska długa
∅ - zanik
-X - wygłos
1. Rozwój samogłosek w I fazie
ai > ɛ~ɛ:
au > ɔ~ɔ:
-a:, -i:, -u: > -a, -i, -u
-a, -u > ∅
-i > Cʲ∅
-aCa > -a:C
-aCu > -ɔ:C
-aCi > -ɛ:Cʲ
-iCa > -ja:C
-iCu > -jɔ:C
-iCi > -i:Cʲ
-uCa > -ɔ:C
-uCu > -u:C
-uCi > -ju:Cʲ
2. Rozwój spółgłosek w pierwszej fazie
m:, n: > mz, nz
l:, j:, r: > l, j, r
w, w: > v~u
-r, -r: > -l
q > kʷ
θ > ps~pʃ~ʃ
ð > vz~vʒ~ʒ
h > ∅
ħ > x~∅
ɣa, ɣa:, ɣau > ga, ga:, gɔ
ɣu, ɣu: > ∅u, ∅u:
ɣi, ɣi:, ɣai > ʒi, ʒi:, ʒɛ
pozostałe ɣ > ∅
3. Zmiękczenie spółgłosek przed *i, *ī, *ai
t, k, q > t͡ʃ
d, g > d͡ʒ
s, h, ħ > ʃ
z, ɣ > ʒ
θ, ð > (p)ʃ, (v)ʒ
w > v
n, l > ɲ, ʎ~ʝ
ponadto: -s, -z > -ʃ, -ʒ
4. Wzdłużenie grup samogłoskowo-półspółgłoskowych
VrV > V̄
VlV > V̄
VjV > V̄
VwV > V̄
przy czym: aCa > ɛ:, iCi > i:, uCu > y:
5. Silny akcent na przedostatnią sylabę prowadzi do redukcji sylab występujących po nim:
Samogłoski w sylabach nieakcentowanych po sylabie akcentowanej redukują się do:
ă > ɛ
ĭ > jɛ
ŭ > ɯ
Jeżeli po tak zredukowanej samogłosce nie występuje spółgłoska to samogłoska zanika. Jeżeli spółgłoska występuje to następuje redukcja spółgłoski:
p, t, k > ∅
ks > k
q > kʲ
b, d, g > p, t, k
f, θ, s > ʃ
ð, z > ʒ
h, ħ, ɣ > ∅
r, l, j, w > l
m, n > Ṽ
Tym samym powstają samogłoski nosowe.
6. Dalszy rozwój samogłosek
6.1. Unosowienie samogłosek
aN > ɛ̃
eN > ɪ̃
iN > jɛ̃
oN > õ
uN > ɯ̃
a:N > ã
i:N > ɪ̃
u:N > ũ
6.2. Rozwój iloczasu
a > ai̯~a
ɛ~ɛ: > ɛ
i > ɪ
ɔ~ɔ: > ɔ~u̯e
u > y
a: > a
-a: > o
i: > i
u: > u
-u: > y
Ponadto długie e oraz o w wygłosie absolutnym często stawały się samogłoskami akcentowanymi: ê, ô.
7. Przesuwka spółgłoskowa
7.1. Obniżenie spółgłosek dźwięcznych
b > pf
d > t͡s
g > t͡s
d͡ʒ > ʒ
v > w
z > ɹ
ʒ > ʝ
vz > uz~us
7.2. Udźwięcznienie spółgłosek
Z kolei samogłoski bezdźwięczne p, t, k, f, s, ʃ i, w części dialektów, kʷ stały się dźwięcznymi między samogłoskami, oraz w nagłosie wyrazu przed samogłoskami lub innymi spółgłoskami dźwięcznymi:
VpV, pV-, pD- > VbV, bV-, bD-
VtV, tV-, tD- > VdV, dV-, dD-
VgV, gV-, gD- > VgV, gV-, gD-
VkʷV, kʷV-, kʷD- > VgʷV, gʷV-, gʷD-
VfV, fV-, fD- > VvV, vV-, vD-
VsV, sV-, sD- > VzV, zV-, zD-
VʃV, ʃV-, ʃD- > VʒV, ʒV-, ʒD-
Gramatyka
Rzeczownik
Rzeczownik w języku czyrejskim odmienia się przez siedem przypadków: mianownik, dopełniacz, celownik, biernik, miejscownik, ablatyw oraz allatyw. Protogamajski narzędnik zlał się z celownikiem, a innesyw z biernikiem. Tym samym celownik przejął funkcje narzędnika - a więc nazywanie narzędzi, a biernik innesywu. Wszelkie konstrukcje dotyczące położenia *w* czymś są realizowane przez biernik. Całkowicie zanikł prolatyw, ekwatyw oraz wołacz. Ten ostatni nie utrzymał się poprzez swą długą wersję nawet w utartych zwrotach (końcówka -aqua). Warto tym samym zauważyć, że język gamajski zarzucił całkowicie protogamajską harmonię samogłoskową. Prawdopodobnie doszło do tego już na bardzo wczesnym etapie oddzielenia się od języka protogamajskiego. Świadczy o tym praktyczny brak różnic w końcówkach fleksyjnych, jeżeli chodzi o jakość samogłosek. Ponadto na zanik harmonii mógł wpłynąć substrat językowy występujący na obszarze zamieszkiwanym przez Czyrejów. Rzeczowniki czyrejskie posiadają także formę liczby mnogiej o czym będę pisał kiedy indziej - muszę jeszcze przemyśleć ostateczną tego postać. Jedyne co mogę powiedzieć to to, że końcówka liczby zerowej przekształciła się w nun [nɯ̃], co oznacza partykułę brak, nic, zero.
Deklinacja
Poniżej znajduje się tabela odmiany rzeczowników czyrejskich w liczbie pojedyńczej. Należy tu jednak na chwilę przystanąć. O ile język protogamajski posiadał de facto trzy różne deklinacje - ze względu na harmonię samogłoskową, o tyle język czyrejski wytworzył pięć nowych deklinacji. Powstały one pod względem silnej redukcji wygłosów wyrazów. Pierwsza deklinacja powstała z grupy wyrazów, które w okresie protogamajskim kończyły się samogłoską, a utraciły ją w późniejszym etapie. Druga deklinacja skupia wyrazy protogamajskie, które w języku czyrejskim wygłosową samogłoskę utrzymały. Dotyczy to tak właściwie wyrazów kończących się na samogłoskę długą w protogamajszczyźnie. Trzecia, wdzięczna, grupa deklinacyjna powstała z redukcji spółgłosek nosowych w wygłosie i unosowieniu poprzedzających je samogłosek. Czwarta deklinacja wywodzi się z wyrazów, które w okresie protogamajskim kończyły się spółgłoską, ale w okresach późniejszych tę spółgłoskę utraciły i obecnie kończą się samogłoską. Ostatnia, piąta deklinacja dotyczy takiej grupy wyrazów, która zarówno w okresie protogamajskim jak i czyrejskim kończyły się spółgłoską.
| Deklinacja | I | IV | V | II | III |
|---|---|---|---|---|---|
| Oznaczenia symboliczne | *V | *C | C | V | VN |
| Słowo protogamajskie | ghamma | dharaħ | tiiqar | hitlaa | ghahan |
| Słowo czyrejskie | ganz | vzie | cíquel | sitla | gan |
| Mianownik (kto? co?) | C | V | C | V | VN |
| Dopełniacz (kogo? czego?) | -ê | -a | -v | -va | |
| Celownik (komu? czemu?) | -el | -al | -val | ||
| Biernik (kogo? co?) | -es | -as | -os | -jas | |
| Miejscownik (w kim? w czym?) | -a | -e | -ê | V | VN |
| Ablatyw (od kogo? od czego?) | -ô | V | -c | ||
| Allatyw (do kogo? do czego?) | -ac | -c | |||
Legenda:
C - dowolna spółgłoska
V - dowolna samogłoska
N - dowolna samogłoska nosowa
V/N powtórzone w przypadku innym niż mianownik znaczy, że obie wersje są identyczne
W deklinacji IV (*C), jeżeli występuje w danej końcówce przypadku samogłoska, to znaczy że samogłoskę tematową (V) należy na nią wymienić (por. Mianownik: vzie, Dopełniacz: vzia).
Czasownik
Czasownik w języku czyrejskim odmienia się przez osoby, liczby, czasy, tryby. Ponadto od czasowników można urabiać imiesłowy. Język ten posiada trzy osoby, znane z języków europejskich. Czasownik co prawda odmienia się przez liczbę pojedyńczą oraz mnogą, jednak w tej drugiej formy dla każdej z osób są tożsame. Język czyrejski wyróżnia czas teraźniejszy, przeszły I, przeszły II, przeszły III oraz przyszły. Różnice między czasami przeszłymi są następujące:
- Czas teraźniejszy jest używany tylko i wyłącznie to czynności występujących tu i teraz, raczej nie używany w sytuacjach na odległość, do tego służy raczej czas przeszły I
- Czas przeszły I jest używany w przypadku czynności zakończonych bardzo dawno, jest także używany w konstrukcjach zaprzeszłych oraz nieświadka.
- Czas przeszły II jest używany do czynności, które były/są wykonywane w bezpośredniej relacji rozmówcy, tzn. czynności w których rozmówca uczestniczył lub jest pewny, że dana czynność wydarzyła się, poza tym używany jako czas gnomiczny, tj. do czynności naturalnych - niekoniecznie zakończonych. Tym samym język czyrejski nie rozróżnia gramatycznie fraz świeci Słońce od świeciło Słońce.
- Czas przeszły III jest stosowany do czynności zakończonych, jest swego rodzaju odpowiednikiem aspektu dokonanego - nie czasu, gdyż może ów czas dotyczyć przyszłości, która musi się zdarzyć (wedle rozmówcy).
- Czas przyszły stosowany do prostych opisów przyszłości najbliższej - w większości języków użyłoby się w tym wypadku czasu teraźniejszego.
Warto zwrócić uwagę, że czyrejskie czasy nie-do-końca odpowiadają europejskiemu poczuciu czasowości. Dotyczy to w szczególności czasów przeszłych, które swą nazwę zawdzięczają swemu pochodzeniu niżli prawdziwej funkcji czasowej. System trybów czasowników czyrejskich obejmuje następujące tryby:
- Tryb oznajmujący będący trybem podstawowym, odmiennym przez wszystkie czasy
- Tryb życzący nie należący do systemu czasowego, jest uważany za łagodną formę trybu rozkazującego, a raczej proszącego
- Tryb pragnący nie należący do systemu czasowego, jest uważany za pośrednią formę trybu rozkazującego, odpowiadającego polskiemu wyrażeniu chcieć coś robić
- Tryb rozkazujący nie należący do systemu czasowego, jest uważany za silną formę trybu rozkazującego
Warto przyjrzeć się także pochodzeniu poszczególnych form gramatycznych czasowników. O ile czas teraźniejszy wywodzi się wprost z systemu jego odpowiednika z języka protogamajskiego, o tyle pozostałe formy nie-do-końca. Czasy przeszłe są tworzone poprzez czasownik być - ciens oraz odpowiedniego imiesłowu. Imiesłowy powstały z końcówek byłego czasu przeszłego i przyszłego. Formy czasownika być wywodzą się z kolei z ugramatyzowania przedrostków protogamajskich. Czyrejskie formy czasowe być zostały utworzone z:
- Czas teraźniejszy wprost z czasu teraźniejszego
- Czas przeszły I z przedrostka aspekto-trybu dokonanego
- Czas przeszły II z przedrostka aspekto-trybu teliktycznego
- Czas przeszły III jest de facto odmienioną przez osoby i liczby formą imiesłowu przeszłego, wywodzącego się z czasu przeszłego
- Czas przyszły jest odmienioną przez osoby i liczby formą imiesłowu przyszłego, wywodzącego się z czasu przyszłego
Zaś formy trybowe z:
- Tryb życzący z przedrostka formy życzącej
- Tryb pragnący z przedrostka formy pragnącej
- Tryb rozkazujący rozwinął się jako forma upośledzona bezokolicznika
Czasowniki inne niż być posiadają formy proste czasu teraźniejszego, przeszłego III, przyszłego oraz trybu rozkazującego.
Koniugacja
Czasownik nieregularny być
| ciens - być | Czas teraźniejszy | Czas przeszły I | Czas przeszły II | Czas przeszły III | Czas przyszły | Tryb życzący | Tryb pragnący | Tryb rozkazujący | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Osoba | sing. | pl. | sing. | pl. | sing. | pl. | sing. | pl. | sing. | pl. | sing. | pl. | sing. | pl. | sing. | pl. |
| 1. | cienda | ciendô | bana | banô | ciendun | ciendunô* | muna | munô | ciendal | ciendôl | jana/jo | janô | hara/ho | harô | X | cienô* |
| 2. | ciendas | banas | cienduns | munas | ciendasal | janas | haras | cien | ciens | |||||||
| 3. | ciendê | banê | ciendunê* | munê | ciendêl | janê | harê | X | X | |||||||
Należy zwrócić szczególną uwagę na formy oznaczone gwiazdką. W nich bowiem nie wymawia się spółgłoski [n] pomiędzy obiema samogłoskami, stąd: ciendunê [t͡ʃɛ̃dɯ̃'ɛ], ciendunô [t͡ʃɛ̃dɯ̃'ɔ], cienô [t͡ʃɛ̃'ɔ] - bez zwarcia kratniowego.
Czasownik nieregularny mieć
| otas - mieć | Czas teraźniejszy | Czas przeszły II | Czas przyszły | Tryb rozkazujący | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Osoba | sing. | pl. | sing. | pl. | sing. | pl. | sing. | pl. |
| 1. | ota | otô | otun | otunô* | otal | otôl | X | ots |
| 2. | otas | otuns | otasal | ot | ||||
| 3. | otê | otunê* | otêl | X | X | |||
Także w przypadku czasownika mieć występuje w kilku formach nieczytanie [n] pomiędzy samogłoskami: otunê [ɔtɯ̃'ɛ] oraz otunô [ɔtɯ̃'ɔ]
Czasowniki regularne
Formy proste
Czasowniki regularne posiadają proste formy czasu teraźniejszego, przeszłego II, przyszłego oraz trybu rozkazującego. Grupa czasowników regularnych posiada trzy różne odmiany, w zależności od ostatniej samogłoski występującej w rdzeniu. Bezokolicznik w języku czyrejskim nie posiada wspólnej końcówki dla danej grupy odmiany.
| Czasowniki regularne | Czas teraźniejszy | Czas przeszły II | Czas przyszły | Tryb rozkazujący | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Osoba | Temat | sing. | pl. | sing. | pl. | sing. | pl. | sing. | pl. |
| 1. | -o-/-a- | -t | -a | -ien | -ienô* | -al | -âl | X | -V:∅+-s |
| -i-/-ie- | -í | -in | -inô* | -íl | -îl | ||||
| -u- | -ú | -un | -unô* | -úl | -ûl | ||||
| 2. | -o-/-a- | -s | tożsame z 1.os. |
-iens | tożsame z 1.os. |
-asal | tożsame z 1.os. |
-V:∅ | |
| -i-/-ie- | -ins | -ísíl | |||||||
| -u- | -uns | -úsúl | |||||||
| 3. | -o-/-a- | -sie | tożsame z 1.os. |
-ienê* | tożsame z 1.os. |
-êl | tożsame z 1.os. |
X | |
| -i-/-ie- | -inê* | ||||||||
| -u- | -unê* | ||||||||
Formy złożone
Czasy oraz tryby złożone tworzone są następująco:
| Tworzona forma złożona | Forma czasownika być | Forma imiesłowu |
|---|---|---|
| Czas przeszły I | ban- (czas przeszły I) | imiesłów przeszły |
| Czas przeszły III | mun- (czas przeszły III) | |
| Tryb życzący | jan- (tryb życzący) | imiesłów teraźniejszy |
| Tryb pragnący | har- (tryb pragnący) |
Imiesłowy
Imiesłowów występuje dwa rodzaje: przeszły oraz przyszły. Tworzy je się poprzez dodanie odpowiedniej końcówki do bezokolicznika:
| Temat | Imiesłów przeszły | Imiesłów teraźniejszy |
|---|---|---|
| -o-/-a- | -ien | -al |
| -i-/-ie- | -in | -íl |
| -u- | -un | -úl |
Zaimek
Zaimki osobowe w języku czyrejskim odmieniają się, podobnie jak rzeczowniki, przez przypadki. Zostało to odziedziczone po praprzodku. Zaimki dzierżawcze, w przeciwieństwie do języka protogamajskiego, uniezależniły się i stały się nieodmienną częścią mowy. Były zaimek zwrotny zanikł, a końcówka protogamajska -tuum dała w języku czyrejskim odmienną przez osoby część partykuł osobowych.
Zaimek osobowy
| ja | ty | Ty | on/ona | my oba | wy oba | my | wy | Wy | oni/one | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Mianownik | go | lí | vzil | pe | ziasie | urie | zias | úl | vzílul | qua |
| Dopełniacz | gav | líve | vzilíve | pav | ziafev | urujo | ziafo | úro | vzílúro | quo |
| Celownik | gol | líl | vzilíl | pavil | ziafel | urujal | ziafal | úrul | vziúrul | qual |
| Biernik | gos | lís | vzilís | pes | ziajis | urujis | ziafis | síl | vzisíl | quis |
| Miejscownik | go | lí | vzilí | pe | ziafe | uruja | ziafa | úl | vziúl | qua |
| Ablatyw | go | pe | vzipe | pelí | ziafâ | urujâ | ziafâ | úrû | vziúrû | qua |
| Allatyw | gok | pek | vzipek | pelík | ziafâk | urujâk | ziafâk | úrûk | vziúrûk | quak |
Zaimek dzierżawczy
Warto zauważyć, że pod wpływem przymiotnika formy zaimka dzierżawczego zyskały końcówkę -s. Tym samym w języku czyrejskim funkcjonują dwie formy zaimków dzierżawczych, bardziej archaiczne, bezpośrednio wywodzone z języka protogamajskiego oraz nowsze z końcówką fleksyjną.
| polski | mój | twój | Twój | jego/jej | nasz obu | wasz obu | nasz | wasz | Wasz | ich/ich |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| czyrejski I forma | a | le | ile | sal | jez | vzo | zi | o | vzo | cuun |
| czyrejski II forma | as | les | iles | sals | jes | vzos | zis | os | vzos | cuuns |
Partykuła osobowa się - tún
| sing. | pl. | |
|---|---|---|
| 1. | túna* | túnô* |
| 2. | túnas* | |
| 3. | túnê* |
- Podobnie jak niektóre formy czasowników, wypowiadane są bez spółgłoski nosowej i zwarcia krtaniowego pomiędzy obiema samogłoskami: ['tũ.a], ['tũ.aʃ], [tũ.'ɛ] oraz [tũ.'ɔ]
Przymiotnik
Przymiotniki oraz przysłówki w języku czyrejskim nie są rozróżniane. Przymiotniki i przysłówki są traktowane tak samo, a ich funkcja określenia części nominalnych i werbalnych zależy od ich położenia. Przymiotniki zawsze występują przed określaną frazą nominalną (rzeczownikiem, zaimkiem, liczebnikiem) oraz po określanej frazie werbalnej (czasowniku, partykule osobowej, partykule czasowej). Przymiotniki nie odmieniają się ani przez przypadki, ani przez liczby. Mimo tego przymiotniki stopniują się. Istnieją trzy stopnie:
- stopień równy - będący podstawową formą przymiotnika
- stopień wyższy - będący odpowiednikiem stopnia wyższego i najwyższego
- stopień zerowy - ujmujący brak cechy, którą niesie przymiotnik
| stopień | końcówka |
|---|---|
| równy | -s |
| wyższy | -syp |
| zerowy | -lu |
Liczebnik
| Liczba | Liczebnik główny | Liczebnik porządkowy |
|---|---|---|
| 1 | asl sal |
aslun sarun |
| 2 | psol | psorun |
| 3 | vzinz | vzinzun |
| 4 | osô | osôn |
| 5 | karga kar |
kargan kan |
| 6 | nir | niran |
| 7 | so | sogan |
| 8 | vel | veran |
| 9 | bol | balan |
| 10 | abo | abon |
| 20 | psar | psarvin |
| 30 | vzin | vzinvin |
| 40 | vis | visvin |
| 50 | kargo | kargon |
| 60 | nirô | nirôn |
| 70 | sogiv | sogivan |
| 80 | veriv | verivan |
| 90 | baliv | balivan |
| 100 | psofel | psofên |
| 1000 | atapsofel | atapsofên |
Budowa zdania
Język czyrejski tworzy zdania według struktury VSO. Znaczy to, że każde zdanie rozpoczyna czasownik. Po nim może występować podmiot, choć nie musi (szczególnie jeżeli chodzi o liczbę pojedyńczą czasownika), zaś na samym końcu występuje dopełnienie. Określenia orzeczenia są stawiane po danym czasowniku, zaś określenia podmiotu oraz dopełnienia przed danym słowem.