Język enencki

Język enencki Ehínenki
Utworzenie:	Spiritus w 2016
Regiony (Kyon):	obszar cywilizacji Enenków
Liczba użytkowników (Kyon)	do ustalenia
Sposoby zapisu:	w conworldzie: pismo enenckie; autor używa alfabetu łacińskiego
Typologia:	OSV
Klasyfikacja:	izolowany
Przykład
Cytat z Zasad filozofii Mí kâni yoôn wini sáwhanzeîl zebé tezgân izmór tolúmalṓwa lā́s ter júnwakên šawtáwa.
Lista conlangów

Zobacz też słownik tego języka.

Język enencki (en. Ehínenki [ʔɛhínɛŋki]) to język izolowany używany na obszarze cywilizacji Enenków. Język jest częścią projektu wspólnego conworldu Kyon.

Artykuł ten opisuje standardowy język enencki (en.Tarakmawtā́le [tarakmawtǎːlɛ], dosł. język piór i kamieni).

Fonologia

Spółgłoski

		Wargowe	Dziąsłowe		Podniebienne	Tylnojęzykowe	Krtaniowe
Nosowe		m	n
Zwarte	bezdźwięczne	p	t			k	ʔ
	dźwięczne	b	d			g
Kontynuanty	bezdźwięczne	f	s	ɬ	ʃ	x	h
	dźwięczne	v	z	l	ʒ	ɣ
Drżące			r
Półsamogłoski					j	w

Samogłoski

Enencki dysponuje prostym zestawem pięciu barw samogłosek z dodatkowym rozróżnieniem na długość. Samogłoski długie wymawiane są około dwa razy dłużej od ich krótkich odpowiedników w sylabach akcentowanych; w sylabach nieakcentowanych różnica długości może być jednak mniejsza.

	Przednie	Centralne	Tylne
Przymknięte	i~ɪ iː		u~ʊ uː
Środkowe	ɛ eː		ɔ oː
Otwarte		a aː

Fonotaktyka

Enencką sylabę można przedstawić w następujący sposób:
CVR, gdzie
C to dowolna pojedyncza spółgłoska lub w śródgłosie geminata;
CC to zbitka dwuspółgłoskwa — dopuszczalne są następujące zbitki:

• sybilant dziąsłowy + spółgłoska zwarta lub nosowa: /sp/, /zb/, /st/, /zd/, /sk/, /zg/, /sm/, /zm/, /sn/, /zn/,
• spółgłoska zwarta + niepodobna nosowa: /pn/, /bn/, /tm/, /dm/, /km/, /gm/, /kn/, /gn/,
• niepodobna spółgłoska zwarta + dziąsłowy sybilant: /ps/, /bz/, /ks/, /gz/,

V to dowolna samogłoska — długa lub krótka;
R to spółgłoska /l/, /ɬ/, /z/, /s/ /r/, /n/, /j/, /w/ lub /ʔ/; nie występują jednak kody *iy, *īy, *uw, *ūw.

Sylaby z długą samogłoską nazywa się długimi (w opozycji do krótkich), a te z kodą — ciężkimi (w opozycji do lekkich).

Akcentuacja

W języku enenckim występuje akcent toniczny, który polega na nadaniu samogłosce tonu wysokiego. Co ważne, samogłoski długie posiadają dwie mory, podczas gdy akcent pada tylko na jedną morę. Tworzy to następujące możliwości:

	Niekacentowana			Akcentowana
	Zapis	Wymowa (fonemiczna)	Wymowa (fonetyczna)	Zapis	Wymowa (fonemiczna)	Wymowa (fonetyczna)
Krótka	a	[a]		á	[á]
Długa	ā	[a͜a]	[aː]	â	[á͜a]	[ǎː]
				ā́	[a͜á]	[âː]

Zapis

Kawita

Pierwotny system pisma enenckiego. Jego nazwa — Qawitā [qawiˈtaː] — może być przetłumaczona jako "pisanie w kamieniu". Jak sama nazwa wskazuje, pismo to jest używane do rycia w kamieniu lub innym twardym materiale. Choć nadal jest to prawdą, inskrypcje pisane kawitą spotkać można w wielu miejscach, często na przedmiotach codziennego użytku. Starożytne znaki kawity uznaje się bowiem za mające magiczną moc.

Ze względu na nieprzystosowanie kawity do enenckiego systemu fonologicznego oraz na podstawie lokalnych podań można spekulować, iż pismo to zostało zapożyczone przez Enenków od ludów zamieszkujących Szur przed ich przybyciem.

Alfabet łaciński

a

ā

b

d

e

ē

f

g

ĝ

h

i

ī

j

k

l

ł

m

[a]

[aː]

[b]

[d]

[ɛ]

[eː]

[f]

[g]

[ɣ]

[h]

[i]

[iː]

[ʒ]

[k]

[l]

[ɬ]

[m]

n

o

ō

p

r

s

š

t

u

ū

v

w

x

y

z

ʼ

[n]

[ɔ]

[oː]

[p]

[r]

[s]

[ʃ]

[t]

[u]

[uː]

[v]

[w]

[x]

[j]

[z]

[ʔ]

Morfologia

Rzeczownik

Liczba

Liczba	Podstawa
	pojedyncza			mn. nieokreślona	mn. określona
	zwykła	reduplikacja	derywat syngulatywny
	drzewo	ojciec	pole	łza	oko
Pojedyncza	tárka	súli	kilā́ti	kūmanā́ti	winâti
Mn. nieokreślona	tarhíka	suhíla	kihilā́ta	kumā́na	wihinâta
Mn. określona	itarkâ	susúli	kīkilā́ti	kūkūmanā́ti	wíni

Przypadki

W języku enenckim występują dwa przypadki — absolutyw i biernik-dopełniacz.

Końcówki przypadków zachowują się zasadniczo aglutynacyjne, a rzeczowniki odmienione przez kategorię liczby odmieniają się przez przypadki niezależnie od swych pozostałych form.

	nasiono	nos
Absolutyw	nátu	ā́l
Biernik-Dopełniacz	natús	ałłá

Alternacje rdzenia

Z powodów historycznych podczas dodawania do rzeczownika afiksów pojawić się mogą następujące alternacje:

• pojawienie się nowej sylaby w rzeczownikach o akcencie powierzchownie paroksytonicznym: grátma (ABS) : gratímas (ACC) (nie *gratmás);
• wymiana ā : i: paywā́ti (ABS) : paywitís (ACC) (nie *paywatás) — alternacja ta występuje przede wszystkim w derywatach syngulatywnych zakończonych na -ā́ti;
• ponadto, zasada krótkiej sylaby przed samogłoską akcentowaną wpływa na długość samogłosek w odmienionych rdzeniach: mūpi : mupís, mupā́ti : mūpitís.

Czasownik

Aspekt i czas

I grupa

Do tej grupy zaliczają się wszystkie czasowniki, które aspekt dokonany tworzą poprzez infiks <mi>.

Aspekt\Czas	Teraźniejszy	Przeszły	Przyszły	Imperatyw
Niedokonany	kū́ro	kuróta	kuróge	kū́re
Dokonany	kumī́ro	kūmiróta	kūmiróge	kumī́re
Hipotetyczny	kuváro	kūvaróta	kūvaróge	kuváre

II grupa

Do tej grupy należą wszystkie czasowniki, które tworzą aspekt dokonany poprzez dodanie przedrostka.

Aspekt\Czas	Teraźniejszy	Przeszły	Przyszły	Imperatyw
Niedokonany	rumê	rumḗta	rumḗwe	rumḗne
Dokonany	sawrumê	sawrumḗta	sawrumḗwe	sawrumḗne
Hipotetyczny	ruvarê	ruvarḗta	ruvarḗwe	ruvarḗne

III grupa

Do tej grupy należą derywaty innych czasowników, które po dodaniu przedrostka zyskują aspekt dokonany, a formy niedokonane tworzą poprzez rozszerzenie rdzenia o afiks -āg(-a).

Aspekt\Czas	Teraźniejszy	Przeszły	Przyszły	Imperatyw
Niedokonany	łutałā́ga	łutałā́tta	łutałā́wwe	łutałā́ge
Dokonany	łutáła	łutałáta	łutałáwe	łutáłe
Hipotetyczny	łutaváła	łutavałáta	łutavałáwe	łutaváłe

Osoba

	Pojedyncza	Mnoga okr.	Mnoga nieokr.
1.EXCL	šo-	šāw-	—
1.INCL	—	roz-	—
2	ne-, ner-	nā-	—
3.AN	ō-	i’ō-	ōha-
3.INAN	la-	ilā-	laha-

Przedrostki 3.os. występują wyłącznie w zdaniach podrzędnych; w zdaniach nadrzędnych 3.os. oznacza się poprzez brak prefiksu, natomiast w zdaniach podrzędnych takowy brak oznacza, że wykonawcą czynności pozostaje podmiot zdania głównego (patrz: Składnia).

Przyimki

Znaczenie i przykłady

Nazwa	Znaczenie z miejscownikiem	Przykład użycia	Znaczenie z narzędnikiem	Przykład użycia
Miejscownik	w, w środku	xatárka leníre drzewo w ogrodzie	n/d
Narzędnik	n/d		przez, z użyciem	waĝáya táramō droga przez las
Allatyw	do, do środka	togā́ma máĝāle drzwi do domu	do, w stronę	Tôpoā́ke šówa. Przyślij go do mnie.
Ablatyw	z, ze środka	Ši’íye (nóme)! Wyjdź (stąd)!	z, od	šípoā́ki súwwa wiadomość od ojdca
Temporał	w danym czasie, o (godzinie)	Šawmírsawwivánge šaw érike tā́s. Spotkajmy się w południe.	przez, podczas, w trakcie	Šomírxeláta nome taššákkawa. Czekałe/am tam godzinę.
Essyw/ Ekwatyw	jako	nózwakô ksayvêa życie jako kaleka	jak, niż	nóššotū́li starszy ode mnie

Formy

Znaczenie	Forma niezależna	Forma trzecioosobowa neutralna	Forma pierwszoosobowa pojedyncza	Forma drugoosobowa pojedyncza	Forma pierwszoosobowa mnoga	Forma drugoosobowa mnoga
Allatyw	tôna	to- tô-	tošó- tôšo-	toné(r)- tône(r)-	tošâ/ā́w- tôšaw-	tonâ/ā́- tôna-
Ablatyw	šína	ši- ší-	šišó- šíšo-	šiné(r)- šíne(r)-	šišâ/ā́w- šíšaw-	šinâ/ā́- šína-
Temporał	mírra	mir- mír-	miššó- míššo-	mirné(r)- mírne(r)-	miššâ/ā́w- míššaw-	mirnâ/ā́- mírna-
Essyw/ Ekwatyw	nózna	nuz- nóz-	nuššó- nóššo-	nuzné(r)- nózne(r)-	nuššâ/ā́w- nóššaw-	nuznâ/ā́- nózna-

Liczebniki

1-25
1	tí	6	ti tā́n	11	ti mḗn	16	ti lā́n	21	ti nū́
2	mé	7	me tā́n	12	me mḗn	17	me lā́n	22	me nū́
3	lán	8	lan tā́n	13	lan mḗn	18	lan lā́n	23	lan nū́
4	pír	9	pir tā́n	14	pir mḗn	19	pir lā́n	24	pir nū́
5	tā́n	10	mḗn	15	lā́n	20	nū́	25	tanzá
26-50...
26	ti tan nū́	31	ti men nū́	36	ti lan nū́	41	tí nu mé	46	ti tā́n nu mé
27	me tan nū́	32	me men nū́	37	me lan nū́	42	mé nu mé	47	me tā́n nu mé
28	lan tan nū́	33	lan men nū́	38	lan lan nū́	43	lán nu mé	48	lán tā́n nu mé
29	pir tan nū́	34	pir men nū́	39	pir lan nū́	44	pír nu mé	49	pir tā́n nu mé
30	tan nū́	35	men nū́	40	nu mé	45	tā́n nu mé	50	menzá
... 121-125
								121	ti nū́ tā́n nusá
								122	me nū́ tā́n nusá
								123	lan nū́ tā́n nusá
								124	pir nū́ tā́n nusá
								125	tan páki

Składnia

Liczebniki

Liczebniki (poza 1) łączą się z liczbą mnogą określoną.

Większość małych liczebników jest traktowana jako przydawka. Występują one po rzeczowniku i nie wpływają na jego formę:
Kōkošúnni pír Cztery psy

Liczebniki, które w tabelce zostały pogrubione składniowo traktowane są jak rzeczowniki. Są głowami swoich fraz a rzeczownik pojawia się za nimi i zostaje odmieniony w bierniku-dopełniaczu:
Tā́n kōkošunnás Pięć psów

Słowotwórstwo

Rzeczownik

Rodzaj		Tworzenie	Przykład	Wyraz podstawowy	Polskie tłumaczenie	Uwagi
Prosty koncept	Odczasownikowe	tożsame formie czasownika	šáw	šáw (myśleć)	myśl	Często trudne lub niemożliwe jest określenie, czy to rzeczownik pochodzi od czasownika czy na odwrót.
Część ciała wykorzystywana do danej czynności			tā́le	tā́le (mówić)	język	Wszystkie te rzeczowniki tworzą liczbę mnogą określoną poprzez reduplikację: tā́le (SG), tatā́le (PL-DF).
Rzeczownik odczasownikowy		-V̄n	wínīn	wíni (widzieć)	wzrok	Tworzy abstrakcyjne nazwy czynności.
Miara	Odprzymiotnikowe	-o	líwpo	líwpi wysoki	wysokość
Rzeczownik abstrakcyjny			séro	sére (każdy, wszyscy)	ogół, zbiór
		-tā	hustâ	hózi (wolny)	wolność
	Odrzeczownikowe		enéntā	énen (człowiek, obywatel)	człowieczeństwo
Nauka, dziedzina	Odrzeczownikowe		doksomortâ	doksomóre (przeszłość)	historia
Narzędzie	Odczasownikowe	-ao	diláo	díla (latać)	skrzydło
Osoba	Odczasownikowe	-en	pímen	pími (walczyć)	woj, rycerz
	Odrzeczownikowe		doksomortáen	doksomortâ (historia)	historyk
	Odprzymiotnikowe		šúbbi	šúbbi (mądry)	mędrzec
Kobieta		-āma	rawā́ma	rā́wi (rządzić)	władczyni, królowa	Używane tylko, gdy z jakiegoś powodu uznane jest za niezbędne sprecyzowanie płci; częściej stosowane z typowo kobiecymi czynnościami czy w rzeczownikach odnoszących się do życia prywatnego i rodzinnego.
			mixā́ma	mā́xa (umierać, śmierć)	wdowa
Mężczyzna		-(a)šū	mixašû		wdowiec	Używane tylko do derywowania męskich form odpowiadającym rzeczownikom, które zazwyczaj odnoszą się do kobiet.
Zdrobnienie	Odrzeczownikowe	-ozi	tazzózi	tázzu miasto	miasteczko	Zdrobniony rzeczownik może zmienić znaczenie.
			talózi	tā́le (język, mowa)	stwierdzenie, zdanie, artykuł

Dialekty

Choć nazywa się ją zbiorczo "językiem enenckim", należy zauważyć, iż współczesna enencczyzna jest raczej grupą jezyków, które same w sobie stanowią zróżnicowane kontinua dialektalne.

Tradycyjnie wyróżnia się dwie główne grupy lektów enenckich — północną i południową, a od niedawna również wschodnią.

Wszystkie języki enenckie, włączając w to enencczyznę klasyczną, wywodzą się od języka praenenckiego, podczas gdy początków współczesnego podziału dialektalnego należy doszukiwać się na etapie języka staroenenckiego. Klasyczny język enencki oparty jest na dialektach południowych i to od niego bezpośrednio wywodzi się współczesne lekty południowe. Świadectwem istnienia różnic dialektalnych w staroenencczyźnie może być chociażby występowanie w enenckim północnym fonemu /ŋ/, który odpowiada klasycznemu /w/ (por. klas. woma /ˈwoma/ vs. ewań. ngouma /ˈŋowma/ — "macica").

Od niedawna dopiero badane dialekty wschodnie mogły się już jednak odłączyć wcześniej, o czym świadczyć może chociażby inny rozwój PE zbitek sC (por. klas. šan(o) [ˈʃan(o)] vs. północnopehoański eḱano /eˈtʃaːno/ — "wzgórze, góra"; z PE *skano).

Podział

• Język praenencki (†)
  • Język staroenencki (†)
    • Dialekty staroenenckie południowe (→ klasyczny język enencki)
      • Dialekty południowe (współczesne)
    • Dialekty staroenenckie północne
      • Dialekty północne (współczesne)
  • (?) Dialekty wschodnie

Literatura

Większość utworów literackich w Szurze powstaje w Tarakawitalati, którego główną podstawą są epickie dzieła poetyckie. Dialekty rzadko są zapisywane.

Tradycyjnie Enenkowie rozróżniają 5 gatunków literackich: poezję (łamēma) — którą często dzieli się na epicką (kerłamēma) i liryczną (yānłamēma), dramat (korēma), oracje (tālēma), eseje (š’awēma) oraz pisma użytkowe (seret’ēma).

Przykładowe teksty

Tytuł enencki	Tytuł polski	Tekst enencki	Tekst polski
Paywā́ti ter itukâ	Owca i konie	Tṓne šán wimîna paywā́ti mī́l súni itukâ. O tími zofáta vékki pawúri, O mémi portá loapā́ti páki, O lámmibé zmaysáta ástoa káwwi. Paywā́ti itukā́s lā́tamī́le: „šo dṓwe wawínine šenenére nâ ástoa itukā́s savósna na fo’á’. Itukâ kudamī́le: „Zṓre, paywā́ti, šaw wadṓwe’ šawenére wínine ástoa, rā́wen, na litáła súni o-kâni. Lare sunís paywā́ti méy. Lā́s zomī́ne, paywā́ti halláta na wā́ne beóni káwwa.	Na wzgórzu owca, która nie miała wełny, zobaczyła konie; jeden ciągnął ciężki wóz, drugi dźwigał wielki ładunek, a trzeci wiózł szybko człowieka. Owca rzekła do koni: „Serce mnie boli, widząc, co człowiek nakazuje robić koniom”. Konie odpowiedziały: „Słuchaj, owco, serca nas bolą, kiedy widzimy, jak człowiek, pan, zabiera twoją wełnę dla samego siebie. I owca nie ma wełny”. Usłyszawszy to, owca pobiegła przez równinę.
EŁempetā́le sḗsere eduhijás astóas, Talózi tími	Powszechna deklaracja praw człowieka, Artykuł I	Ástoa sére kandî hózi ksiššíbe exaftáe eduhijébe ṓs. Ṓs kenkê šáwo xášawonbé béna náge’ lā́fováo’ isuhitás esṓme šuwtā́s.	Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi pod względem swej godności i swych praw. Są oni obdarzeni rozumem i sumieniem i powinni postępować wobec innych w duchu braterstwa.
Ší’Urtā́ła ESundugíhima šawtā́s	Cytat z Zasad filozofii	Mí kâni yoôn wini sáwhanzeîl zebé tezgân izmór tolúmalṓwa lā́s ter júnwakên šawtáwa.	Jest tym samym mieć zamknięte oczy i nigdy nie próbować ich otworzyć, co żyć bez filozofii.