Język enencki

Język enencki Eneʼi
Utworzenie:	Spiritus w 2016
Regiony (Kyon):	obszar cywilizacji Enenków
Liczba użytkowników (Kyon)	do ustalenia
Sposoby zapisu:	w conworldzie: pismo enenckie; autor używa alfabetu łacińskiego
Typologia:	OSV
Klasyfikacja:	izolowany
Przykład
Owca i konie Šano yo’āl latōne it’uqā paywāti oni meysuniyo i’ōwinitataw. Oti tō pawuri pēk’i las’affa, ome tō paqi loāpāti lapawur, olan tōne as’oa k’awwi osaya. It’uqā paywāti i’ōtāleta: „Šiwini yonere t’ōwe latō šiwi lawinine la li t’uhiqa as’oa ohalet’u.” It’uqā qutāleta: „So paywātini roxū, it’uqāni yonēnere t’ōwe ilātō lawinine paywātini yosuni as’oa latała. Li more paywātini meysuniyo.” La paywāti las’ōta, li more salāta peōniwa k’awano. Plik:Bez nazwy (200).mp3
Lista conlangów

Zobacz też słownik tego języka.

Język enencki (en. Eneʼi [ʔeˈneʔi] lub Enentālāti [ʔenentaːˈlaːti]) to język izolowany używany na obszarze cywilizacji Enenków. Język jest częścią projektu wspólnego conworldu Kyon.

Artykuł ten opisuje standardowy język enencki (en.Tʼaraqawitālāti [tʼaraqawitaːˈlaːti], dosł. język piór i kamieni).

Fonologia

Spółgłoski

		Wargowe	Dziąsłowe		Zadziąsłowe	Podniebienne	Tylnojęzykowe	Języczkowe	Krtaniowe
Nosowe		m	n
Zwarte	płucne	p	t				k	q	ʔ
	ejektywne	pʼ	tʼ				kʼ	qʼ
Szczelinowe	płucne	f	s	ɬ	ʃ		x	χ	h
	ejektywne		sʼ	ɬʼ	ʃʼ
Boczne			l
Drżące			r
Półsamogłoski		w				j

Samogłoski

Enencki dysponuje prostym zestawem pięciu barw samogłosek z dodatkowym rozróżnieniem na długość. Samogłoski długie wymawiane są około dwa razy dłużej od ich krótkich odpowiedników w sylabach akcentowanych; w sylabach nieakcentowanych różnica długości może być jednak mniejsza.

	Przednie	Centralne	Tylne
Przymknięte	i~ɪ iː		u~ʊ uː
Środkowe	ɛ eː		ɔ oː
Otwarte		a aː

Akcentuacja

Akcent w języku enenckim pada domyślnie na przedostatnią sylabę wyrazu. Zostaje on jednak przeniesiony na sylabę ostatnią, jeżeli kończy się samogłoską długą i/lub spółgłoską /l/, /r/, /n/, /j/ czy /w/ (sylaby z wygłosowym zwarciem krtaniowym nie zmieniają miejsca akcentu).

Fonotaktyka

Enencką sylabę można przedstawić w następujący sposób:
CVR, gdzie
C to dowolna spółgłoska lub w śródgłosie geminata spółgłosek szczelinowych lub zwartych (jeśli sylaba rozpoczyna się geminatą, sylaba ją poprzedzająca musi kończyć się samogłoską krótką);
V to dowolna samogłoska — długa lub krótka;
R to spółgłoska /l/, /r/, /n/, /j/, /w/ lub /ʔ/; nie występują jednak kody *iy, *īy, *uw, *ūw.

Zapis

Kawita

Pierwotny system pisma enenckiego. Jego nazwa — Qawitā [qawiˈtaː] — może być przetłumaczona jako "pisanie w kamieniu". Jak sama nazwa wskazuje, pismo to jest używane do rycia w kamieniu lub innym twardym materiale. Choć nadal jest to prawdą, inskrypcje pisane kawitą spotkać można w wielu miejscach, często na przedmiotach codziennego użytku. Starożytne znaki kawity uznaje się bowiem za mające magiczną moc.

Ze względu na nieprzystosowanie kawity do enenckiego systemu fonologicznego oraz na podstawie lokalnych podań można spekulować, iż pismo to zostało zapożyczone przez Enenków od ludów zamieszkujących Szur przed ich przybyciem.

Alfabet łaciński

a

ā

e

ē

f

h

ħ

i

ī

k

kʼ

l

ł

łʼ

m

n

o

ō

[a]

[aː]

[ɛ]

[eː]

[f]

[h]

[χ]

[i]

[iː]

[k]

[kʼ]

[l]

[ɬ]

[ɬʼ]

[m]

[n]

[ɔ]

[oː]

p

pʼ

q

qʼ

r

s

sʼ

š

šʼ

t

tʼ

u

ū

w

x

y

ʼ

[p]

[pʼ]

[q]

[qʼ]

[r]

[s]

[sʼ]

[ʃ]

[ʃʼ]

[t]

[tʼ]

[u]

[uː]

[w]

[x]

[j]

[ʔ]

Morfologia

Rzeczownik

Stany

Charakterystyczną dla języka enenckiego cechą rzeczowników jest odmiana przez "stany". Oznaczają one po prostu relację przestrzenną dwóch rzeczowników, które w innych językach przyjmują formę konstrukcji z przyimkiem. Rzeczownik, do którego odnosi się rzeczownik odmieniony w określonym stanie wyrażony jest Nominativusem-Obliquusem (patrz niżej). Poniższa tabela przedstawia poszczególne stany rzeczowników:

Stan	Funkcja	Forma	Przykład
Stan 0 (neutralny)	zwykły, wolny rzeczownik	podstawowa forma rzeczownika	fata- syn
Stan lokatywny I	znajdowanie się; w (czymś), wewnątrz (czegoś)	S1-xa-...-u	aši mūxapātu miejska studnia, studnia w mieście
Stan lokatywny II	na (czymś, powierzchni)	S1-kʼēwa...-u	hesse ikʼēwašʼāru gwiazdy na niebie
Stan lokatywny wolicyjny	używane z miejscami, w których jest się w jakimś celu	S1-xana-...-u	tixāsa fīxanaqʼu świątynny posąg, posąg w świątyni
Stan latywny I	dążenie, wchodzenie; do, w (coś)	S1-tō-...-u	aši ītōnu droga do miasta
Stan latywny II	dążenie na, kładzenie; na (coś)	S1-yu-...-u	russa yāyusu talerz na stół
Stan latywny wolicyjny	do, w celu, dla (zwykle używane z rzeczownikami żywotnymi)	S1-tōno-...-u	rāwāen tutōnossu list do króla
Stan ablatywny I	odchodzenie, wychodze; z, z wewnątrz	S1-ši-...-u	taši yošitu mięso z kaczki
Stan ablatywny II	schodzenie, odkładanie; z (powierzchni)	S1-fē-...-u	šahia fūfēsu wiatr z gór
Stan ablatywny wolicyjny	od, z, z przyczyny (zwykle używane z rzeczownikami żywotnymi)	S1-šini-...-u	suli pošiniāku wiadomość od ojca

Liczba

Liczba	Podstawa
	pojedyncza			mn. nieokreślona	mn. określona
	zwykła	reduplikacja	derywat syngulatywny
	drzewo	ojciec	pole	łza	oko
Pojedyncza	tʼarqa	sulini	qilāti	kūmānāti	wināti
Mn. nieokreślona	tʼarhiqa	suhilani	qihilāta	kūmāna	wihināta
Mn. określona	itʼarqā	sūsulini	qīqilāti	kūkūmānāti	wini

Przypadki

Tradycyjna gramatyka enencka nie zna kategorii przypadku gramatycznego, w praktyce jednak, w Tarakawitalati znaleźć można pięć przypadków powstałych ze zlania się rzeczowników z odpowiednimi partykułami. Poniżej tabelka odmiany przykładowych rzeczowników przez przypadki:

Przypadek	Nieżywotne	Żywotne
	ziemie, opowieść, dom	kot, człowiek, gwiazdy
Intransitivus	— qili, arān, makʼāl	-ni massoni, eneʼni, išʼārni
Nominativus- Obliquus	— qili, arān, makʼāl, masso, enen, išʼār
Essivus	-me qilime, arāʼme, makʼālme, massome, eneʼme, išʼārme
Instrumentalis	-wa qiliwa, arāʼwa, makʼālwa	n/d
Temporalis	-ne qilne, arāʼne, makʼālne, massone, eneʼne, išʼārne
Partitivus	-(i)ssi qilissi, arāissi/arāssi, makʼālissi massossi, eneissi/enessi, išʼārissi
Vocativus	ō-...-e ōqile, ōʼarāe, ōmakʼāle, ōmasse, ōʼenē, ōʼišʼāre

Czasownik

Aspekt i strona

I grupa

czytać	Strona czynna	Strona bierna	Strona medialna
Czas nieprzeszły	nara	naritā nż, naritō ż	naralā nż, naroʼō
Czas przeszły	nasāra	naraseytā nż, naraseytō ż	narasalā nż, narasowʼō ż

II grupa

widzieć	Strona czynna	Strona bierna	Strona medialna
Czas nieprzeszły	wini	winitā nż, winitō ż	winalā nż, winoʼō
Czas przeszły	winita	winiteytā nż, winiteytō ż	winitalā nż, winitowʼō ż

III grupa (kauzatywne)

sprzedawać	Strona czynna	Strona bierna	Strona medialna
Czas nieprzeszły	samaya	samaitā nż, samaitō ż	samayalā nż, samayoʼō
Czas przeszły	šeymaya	šeymaitā nż, šeymaitō ż	šeymayalā nż, šeymayowʼō ż

IV grupa

chwalić	Strona czynna	Strona bierna	Strona medialna
Czas nieprzeszły	lāk’a su	lāk’a sūta nż, lāk’a sūto ż	lāk’a sāla nż, lāk’a sō’o ż
Czas przeszły	lāk’a šeme	lāk’a šemīta nż, lāk’a šemīto ż	lāk’a šemāla nż, lāk’a šemō’o ż

Dopełnienie

Jeżeli dopełnienie bliższe jest określone, czasownik otrzymuje specjalny prefiks, którego forma zależy od właściwości gramatycznych tegoż dopełnienia:

Liczba	Nieżywotne	Żywotne
Pojedyncza	la-	o-
Mn. nieokreślona	laha-	oha-
Mn. określona	ilā-	iʼō-

Składnia

Szyk zdania

Typowym szykiem zdania w języku enenckim jest OSV:

Kʼoššu inišī oqiwāšu.
[ˈkʼoʃːu ʔiniˈʃiː ʔoqiˈwaːʃu]
pies dziecko-MN.OKR DOP.Ż.-głaskać
Dzieci głaszczą psa.

Zdania o szyku SVO też są dopuszczalne; służą często nadaniu emfazy któremuś z elementów zdania:

Itāwē lakoypa mayhisūla.
[ʔitaːˈweː laˈkojpa majhiˈsuːla]
huligan-MN.OKR DOP.NŻ-niszczyć sklep-MN.NOKR
Chuligani niszczą sklepy.

Miejsce podmiotu jest jednak dosyć sztywne — niemal zawsze poprzedza on orzeczenie.

Jeśli czasownik wymaga odpowiedniej partykuły kierunkowej, zdanie przyjmuje zwykle szyk VOSP:

Larumēta tāsʼu łaʼna saw.
[laruˈmeːta ˈtaːsʼu ˈɬaʔna ˌsaw]
spadać-DK miasto deszcz(e) DÓŁ
Na miasto spadł deszcz.

Strona bierna

Pod względem morfologicznym czasowniki nie tworzą osobnych form strony biernej. Czasownik postawiony jest w stronie biernej traci jednak przedrostek dopełnienia, jako że staje się nieprzechodni.

Jeśli podmiot zdania w stronie czynnej jest nieżywotny, dostaje on sufiks narzędnikowy:

Rumēta łaʼnawa tāsʼu saw.
[ruˈmeːta ɬaʔˈnawa ˈtaːsʼu ˌsaw]
spadać-DK deszcz(e)-INST miasto DÓŁ.
Na miasto spadł deszcz.

Jeżeli podmiot jest zaś żywotny, używa się czasownika przyimkowego ši w trybie jednoczesnym:

Inišī iʼōšine kʼoššu qiwāšu.
[ʔiniˈʃiː ʔiʔoːˈʃine ˈkʼoʃːu qiˈwaːʃu]
dziecko-MN.NOKR DOP.Ż-pochodzić-TR.RCZ pies głaskać.
Pies jest głaskany przez dzieci.

W stronie biernej podmiot może zostać ominięty:

Koysāwa maysūl łu.
[kojˈsaːwa majˈsuːl ˌɬu]
niszczyć-DK skelp GÓRA
Skelp został zniszczony.

Strony biernej używa się też do tworzenia zdań odpowiadających stronie medialnej:

Sūl tō kaffa.
[ˈsuːl ˌtoː ˈkafːa]
pokój W wietrzyć
Pokój się wietrzy.

Lili ōhipa seme samaya.
[ˌlili ʔoːˈhipa ˈseme saˈmaja]
ten-ten książka-MN.NOKR dobry sprzedawać
Ta książka dobrze się sprzedaje.

Dialekty

Choć nazywa się ją zbiorczo "językiem enenckim", należy zauważyć, iż współczesna enencczyzna jest raczej grupą jezyków, które same w sobie stanowią zróżnicowane kontinua dialektalne.

Tradycyjnie wyróżnia się dwie główne grupy lektów enenckich — północną i południową, a od niedawna również wschodnią.

Wszystkie języki enenckie, włączając w to enencczyznę klasyczną, wywodzą się od języka praenenckiego, podczas gdy początków współczesnego podziału dialektalnego należy doszukiwać się na etapie języka staroenenckiego. Klasyczny język enencki oparty jest na dialektach południowych i to od niego bezpośrednio wywodzi się współczesne lekty południowe. Świadectwem istnienia różnic dialektalnych w staroenencczyźnie może być chociażby występowanie w enenckim północnym fonemu /ŋ/, który odpowiada klasycznemu /w/ (por. klas. woma /ˈwoma/ vs. ewań. ngouma /ˈŋowma/ — "macica").

Od niedawna dopiero badane dialekty wschodnie mogły się już jednak odłączyć wcześniej, o czym świadczyć może chociażby inny rozwój PE zbitek sC (por. klas. šan(o) [ˈʃan(o)] vs. północnopehoański eḱano /eˈtʃaːno/ — "wzgórze, góra"; z PE *skano).

Podział

• Język praenencki (†)
  • Język staroenencki (†)
    • Dialekty staroenenckie południowe (→ klasyczny język enencki)
      • Dialekty południowe (współczesne)
    • Dialekty staroenenckie północne
      • Dialekty północne (współczesne)
  • (?) Dialekty wschodnie

Literatura

Większość utworów literackich w Szurze powstaje w Tarakawitalati, którego główną podstawą są epickie dzieła poetyckie. Dialekty rzadko są zapisywane.

Tradycyjnie Enenkowie rozróżniają 5 gatunków literackich: poezję (łamēma) — którą często dzieli się na epicką (kerłamēma) i liryczną (yānłamēma), dramat (korēma), oracje (tālēma), eseje (š’awēma) oraz pisma użytkowe (seret’ēma).

Przykładowe teksty

Tytuł enencki	Tytuł polski	Tekst enencki	Tekst polski
Paywātini ter it’uqā	Owca i konie	Šano yo’āl latōne it’uqā paywāti oni meysuniyo i’ōwinitataw. Oti tō pawuri pēk’i las’affa, ome tō paqi loāpāti lapawur, olan tōne as’oa k’awwi osaya. It’uqā paywāti i’ōtāleta: „Šiwini yonere t’ōwe latō šiwi lawinine la li t’uhiqa as’oa ohalet’u.” It’uqā qutāleta: „So paywātini roxū, it’uqāni yonēnere t’ōwe ilātō lawinine paywātini yosuni as’oa latała. Li more paywātini meysuniyo.” La paywāti las’ōta, li more salāta peōniwa k’awano.	Na wzgórzu owca, która nie miała wełny, zobaczyła konie; jeden ciągnął ciężki wóz, drugi dźwigał wielki ładunek, a trzeci wiózł szybko człowieka. Owca rzekła do koni: „Serce mnie boli, widząc, co człowiek nakazuje robić koniom”. Konie odpowiedziały: „Słuchaj, owco, serca nas bolą, kiedy widzimy, jak człowiek, pan, zabiera twoją wełnę na płaszcz dla samego siebie. I owca nie ma wełny”. Usłyszawszy to, owca pobiegła przez równinę.
Sōmi šanīl	Górski krajobraz	Išā ilāšine qufo rō. La sōmi ōbime la, yos’ō fitōwa māna’īl saqō. Urāti mī lat’a pata kō lasōno sīp’ewīl takō, nar sūt’i qāqar šanīl mō…	Z gór płynie potok. Widok jest piękny, uszy cięszą się szumem wody. Ku morzu spokojnemu stopy chcą podążać, poczuć smak miękkiego piasku, gdy wtem czuję woń górskich krzewów…

Przypisy

<references>