Język fucki
| Język fucki futy̌ai Y̌äħ | |
|---|---|
| Typologia: | fleksyjno-aglutynacyjny, VSO~SVO |
| Utworzenie: | Emil (w 2020-2021) |
| Cel utworzenia: | Na potrzeby sztafety rekonstrukcyjnej |
| Sposoby zapisu: | łacinka |
| Klasyfikacja: | Fjuckie
|
| Kody | |
| Conlanger–1 | fuc. |
| Lista conlangów | |
|
Zobacz też słownik tego języka. |
Język fucki (fuc. futy̌ai Y̌äħ) to jeden z języków fjuckich powstałych na potrzeby Sztafety Rekonstrukcyjnej.
Fonologia
Samogłoski
| Przednie | Tylne | |||
|---|---|---|---|---|
| Krótkie | Długie | Krótkie | Długie | |
| Przymknięte | i (i) | iː (í) | u (u) | uː (ú) |
| Średnie | ɛ̝ (e) | ɛ̝ː (é) | ɔ̝ (o) | ɔ̝ː (ó) |
| Prawie otwarte | æ (ä) | æː (a̋) | ʌ (ã) | ʌː (ã́) |
| Otwarte | a (a) | aː (á) | ||
Istnieją też samogłoski nosowe, które choć są wyraźne, nie są osobnymi fonemami.
Dyftongi
| Przedni | Tylny | |
|---|---|---|
| Krótkie | aɪ (ai) | aʊ (au) |
| Długie | aɪː (aí) • aːɪ (ái) | aʊː (aú) |
Spółgłoski
| Wargowe | Zębowe | Dziąsłowe | Zadziąsłowe | Podniebienne | Welarne | Krtaniowe | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Obstruentry | Zwarte | bezdźwięczne | p (p) | t (t) | k (k) | ||||
| dźwięczne | b (b) | d (d) | g (g) | ||||||
| Afrykaty | bezdźwięczne | ts (c) | tʃ (č) | tɕ (ć) | |||||
| dźwięczne | dz (y) | dʒ (y̌) | dʑ (ý) | ||||||
| Szczelinowe | bezdźwięczne | f (f) | θ (þ) | s (s) | ʃ (š) | ɕ (ś) | x (ch) | ħ (ħ) | |
| dźwięczne | v (v) | ð (ð) | z (z) | ʒ (ž) | ʑ (ź) | ɣ (gh) | ɦ (h) | ||
| Sonoraty | Nosowe | m (m) | n (n) | ɲ (ń) | (ŋ (g)) | ||||
| Drżące | r (r) | ||||||||
| Boczne | l (l) | ɭ (ļ) | ʎ (ĺ) | ||||||
| Półsamogłoski | j (j) • ɥ (ẃ) | w (w) | |||||||
Przy czem:
- Istnieją allofoniczne samogłoski nosowe, które powstają:
- Jako realizacja grup Vn_C i Vɲ_C. Ówczas grupy są wymawiane jako Ṽn i Ṽɲ
- Jako realizacja grupy Vm_C. Ówczas dochodzi do ściągnięcia V + m = Ṽ.
- Spółgłoska [ɦ], choć należy do klasy obstruentów, zachowywuje się jak sonorat. Jej dźwięczność jest zależna od otoczenia.
- Dźwięk [ŋ] jest allofonem /g/ przed nosową i /n/ przed welarnymi, jednak zawsze zapisuje się go jako g. W nagłosie przed spółgłoską jest zawsze nieme i jest w zapisie tylko z przyczyn etymologicznych (może wrócić po dodaniu przedrostka lub w wyniku sandhi wywołanego przez zaimek, przedimek czy przyimek).
Akcent
Akcent teoretycznie zawsze pada na pierwszą sylabę, jest on jednak dosyć słaby. Często wyróżnia się pierwszą długą samogłoskę.
Zapis
Wszystkie rzeczowniki zapisuje się z wielkiej litery.
Gramatyka
Ogulne informacje
Język fucki posiada rozbudowaną gramatykę, posiada elementy agulutynacji, jak i fleksji. Istnieją dwie główne kategorje w rzeczowniku, przez które odmienia się inne części mowy: żywotność i rodzaj. Rzeczowniki posiadają trzy rodzaje: męzki, żeński i nijaki oraz trzy żywotności: człowiecza (tylko dla męzkiego), ożywiona i nieożywiona. Rodzaj nijaki jest tu wyjątkiem, gdyż nie nosi osobnej żywotności, z powodów gramatycznych rodzaj nijaki będzie przedstawiony jednak jako żywotność.
Wymiany głoskowe
W gramatyce dochodzi często do wymian głosek.
Palatalizacja
W przyrostkach przed samogłoskami ä e i, zmiękaczającym ˊa oraz długimi odmiankami dochodzi do zmian: t > c, d > y, l > ĺ, n > ń, m > mń, k > č/ć, g > y̌/ý, ch > š/ś, gh > ž/ź. Zmiękczenie welarnej jest zależne od słowa. Przykładowo, słowo Hägh (król) w bierniku przybiera formę Häžis, ale Pagh (wróg) przybiera formę Paźis.
Wydłużenie samogłoski
Jeżeli miałaby powstać jeminata pomiędzy słowem a przedrostkiem/przyrostkiem zamiast jej pojawienia się dochodzi do wydłużenia poprzedniej samogłoski. Przykładowo, śanat ã (biegam) w czasie przyszłym staje się śánaþ ã (a nie śannaþ ã).
Przegłos
Często dochodzi do przegłosu a > e (i analogicznie długa wersja, ale nie dyftongi). Jest to jednak obecnie już nieproduktywne i w efekcie nie wszędzie zachodzi. Teraz jest widoczny właściwie tylko w deklinacji.
Przegłos a > e zachodzi przed c č ć y y̌ ý š ś ž ź ĺ ń i grupą mń. Słowa które zawierają ten przegłos mają podane -e- w słowniku.
Rodzajnik
Rodzajnik to ważna część mowy w języku fjuckim. Wskazuje ona na rodzaj rzeczownika, a także jego liczbę (sam rzeczownik przyjmuje -ä w r. żeńskim, ale nie ma żadnych określeń liczby, chociaż są nieregularne wyjątki). Istnieją cztery liczby: pojedyncza, podwójna, paukalna (3-4) i mnoga. Występują rodzajniki określone i nieokreślone.
Rodzajnik określony
| R. męzki | R. żeński | R. nijaki | |
|---|---|---|---|
| L. poj. | nu | nä | ank |
| L. pod. | áþ | flak | úk |
| L. pau. | an | esä | ík |
| L. mn. | jar | es | kúr |
Rodzajnik nieokreślony
| R. męzki | R. żeński | R. nijaki | |
|---|---|---|---|
| L. poj. | Ø | ||
| L. pod. | su | sä | ša |
| L. pau. | sáþ | sak | súk |
| L. mn. | sar | ses | súr |
Rzeczownik
Każdy rzeczownik w języku fuckim ma przypisane dwie właściwości: rodzaj i żywotność. Rodzaje są trzy (męzki, żeński, nijaki), tak samo żywotności (człowiecza (tylko dla r. męzkiego), żywotna, nieżywotna), przy czem rodzaj nijaki nie ma żadnej żywotności. Zarówno od żywotności, jak i od rodzaju zależy odmiana przez przypadki. Tych jest zaś osiem.
| rodzaj | r. męzki | r. żeński | r. nijaki | |||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| żywotność | Człowiecze | Żywotne | Nieżywotne | Żywotne | Nieżywotne | |||||||||||||||||||||
| Nominativus | –Ø | –ä | –Ø | |||||||||||||||||||||||
| Genetivus | –ak | –áļ | –ˊa | –áļ | –u | |||||||||||||||||||||
| Dativus | –ˊa | –au | –iń | |||||||||||||||||||||||
| Accusativus | –is | –as | –i | –us | ||||||||||||||||||||||
| Allativus | –e | –ä | –i | –ai | ||||||||||||||||||||||
| Ablativus | –aþ | –ant | –us | –ont | –as | –ħo | ||||||||||||||||||||
| Instrumentalis | –ńa | –na | –a | |||||||||||||||||||||||
| Locativus | –ˊaļ | –na | –aļ | –na | ||||||||||||||||||||||
Zaimki
Odmiana zaimków osobowych, a także wskazującego jest dosyć nieregularna, ale można znaleźć pewne zasady w niej:
| ã (ja) | kau (ty) | cip (on) | ðup (ona) | koh (ono) | jap (my in.) | ksa (my eks.) | ca (wy) | čap (oni) | ší (one) | dna (oni, r. n) | jä (to)[1] | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nominativus | ã | kau | cip | ðup | koh | jap | ksa | ca | čap | ší | dna | jä |
| Genetivus | ãk | kauk | cík | ðúk | kor | jáp | gza | ya | čák | šík | y̌a | jäk |
| Dativus | ai | čau | ciśfa | ðuśfa | kó | jeśfa | ksä | cä | čeśfa | šaj | y̌as | jäč |
| Accusativus | os | kas | cipas | ðupas | koras | japas | ksas | cas | čapas | šis | dnas | jäs |
| Instrumentalis | on | kan | cimp | ðump | kora | jamp | ksá | cá | čamp | šin | y̌i | jän |
| Locativus | ãl | kál | cipl | ðupl | koha | japl | śai | ẃai | čapl | šíl | and | jäl |
| Ablativus | ãþ | kauþ | cíf | ðúf | koga | jáf | ksi | ci | čáf | šíþ | y̌is | jäþ |
| Allativus | ãs | kaus | ciśf | ðuśf | kohi | jeśf | gzá | yá | čeśf | šís | dnaþ | ja̋ |
Przymiotnik
Przymiotnik najczęściej w języku fuckim służy jako określenie cechy, ale czasem można go użyć tak samo jak rzeczownika. Podlega on biednej deklinacji:
| Końcówka | |
|---|---|
| Nominativus, Ablativus, Allativus | –y̌ai, –žai |
| Genetivus, Accusativus, Instrumentalis | –c |
| Dativus, Locativus | –(u)j |
Przymiotnik podlega też stopniowaniu. Istnieje pięć stopni: najniższy, niższy, normalny, wyższy, najwyższy.
| Przedrostek | |
|---|---|
| Najwyższy | wu(n)– |
| Wyższy | źvo(n)– |
| Zwykły | Ø |
| Niższy | me(ń)– |
| Najniższy | wé(ń)– |
Przysłówek
Przysłówek to bardzo prosta część mowy w języku fuckim. Pochodzi od przymiotników, ale ma tylko jedną końcówkę i jest nieodmienny. Jego sufiks to –(e)gh. Podlega też stopniowaniu identycznemu jak przymiotnik.
Czasownik i koniugacja
Czasownik to niejako król mowy fuckiej, posiada najwięcej powodów odmiany, która jest niezwykle bogata. Czasowniki to rdzenie języka fuckiego.
Czasownik fucki charakteryzuje się tym, że bardzo często się uzgadnia z żywotnością podmiotu. Temu zjawisku ulegają nawet różne przedrostki trybów.
Podstawową formą jest bezokolicznik, którego końcówka przybiera formę -ci.
Aspekt
Podstawowym elementem, przez który odmienia się czasownik, jest aspekt. Występują dwa: niedokonany i dokonany. Aspekt niedokonany jest domyślny, zaś dokonany jest tworzony następującymi prefiksami:
| R. męzki | R. żeński | R. nijaki | |
|---|---|---|---|
| Aspekt dokonany | ðus- | ðas- | zis- |
Jeżeli rdzeń zaczyna się na s š ś z ž ź to spółgłoska -s- zostaje zastąpiona wydłużeniem samogłoski. Np. śánaþ ã (będę biegać) - ðúśánaþ ã (pobiegam).
Czasy
W języku fuckim istnieją cztery czasy: teraźniejszy, przyszły, przeszły i zaprzeszły. Są tworzone poprzez dodanie końcówek:
| R. męzki | R. żeński | R. nijaki | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Człowiecze | Żywotne | Nieżywotne | Żywotne | Nieżywotne | ||
| präsens | -(ħ)at | -sä | -čais | -šä | -čé | -van |
| futur | -naþ | -nä | -nais | -ńä | -nés | -nav |
| imperfekt | -śeļ | -ń | -ļan | -pal | -l | -c |
| pluskvamperfekt | -oń | -ĺaþ | -oń | -ĺaf | ||
Jednakże, niektóre czasowniki w czasie przeszłym i zaprzeszłym używają innej formy, znanej jako forma czasu przeszłego. Jeżeli czasownik ma inną formę przeszłą, jest ona podana obok bezokolicznika w słowniku.
Nieregularna odmiana
Czasowniki być (kendci), mieć (tauci) i chcieć (neńtci) są odmieniane nieregularnie.
| kendci (być) | tauci (mieć) | neńtci (chcieć) | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| r. męzki | r. żeński | r. nijaki | r. męzki | r. żeński | r. nijaki | r. męzki | r. żeński | r. nijaki | |
| präsens | kend | kendé | kendan | tót | tóté | tótan | neńt | neńté | nentan |
| futur | súf | súfé | súfav | téf | téfé | téfav | naþ | naþé | naþav |
| imperfekt | čend | čendl | čeny | cót | cótl | cóc | jeńt | jeńtl | jeńc |
| pluskvamperfekt | čenda | čendla | čenya | cóta | cótla | cóca | jeńta | jeńtla | jeńca |
Tryby
Prócz tego, czasownik odmienia się przez cztery tryby. Odmiana ta jest zależna jedynie od żywotności:
| Tryb | Człowiecze | Żywotne | R. nijaki | Nieżywotne | |
|---|---|---|---|---|---|
| Oznajmujący | Ø- | ||||
| Rozkazujący | na- | au- | ja- | ||
| Życzący | im-, in- | jam-, jan- | |||
| Przypuszczający | jau- | ga- | ij-, í- | int- | |
| Pytający | ge- | ||||
Strona zwrotna
Strona zwrotna mówi o tym, że czynność jest wykonywana na wykonawcy. Tworzy się ją poprzez umieszczenie w zdaniu specjalnego zaimka odmienianego przez żywotność:
| "Bezokolicznik"[2] | Człowiecze | Żywotne | R. nijaki | Nieżywotne |
|---|---|---|---|---|
| ĺai | ĺen | lai | ||
Strona bierna
Strona bierna jest tworzona poprzez połączenie czasownika posiłkowego być (kendci) z odpowiednim imiesłowem, które znajduje się na końcu zdania. Tworzenie imiesłowu jest zależne od czasu, w którym buduje się stronę zwrotną:
| Czas | Sufiks |
|---|---|
| präsens | -zy |
| futur | -v |
| imperfekt | -y̌ |
| pluskvamperfekt |
Gerundium
Rzeczownik odczasownikowy jest tworzony poprzez zastąpienie końcówki bezokolicznika -ci przyrostkiem -as. Przyjmują one rodzaj nijaki, np. zidas-zidasus (umieranie (mianownik)-umieranie (biernik))
Forma modalna
W konstrukcjach modalnych używa się wyjątkowej formy czasownika, będąca samym rdzeniem który znajduje się na końcu zdania. W czasach przeszłych używa się, jeżeli występuje, formy nieregularnej czasu przeszłego.
Liczebniki
Język fucki ma bogaty system liczebników.
Tworzenie liczebników
Liczebniki od 1 do 20, a następnie od 20 co 10 do 100 mają swoje specyficzne formy. Liczebniki typu 21, 37 są tworzone poprzez dodanie jedności na początek i spójnika äs np. 21 - yaläsðabrúk, 37 - sánäsghobrúk. Liczebniki typu 102, 420, 666 są tworzone poprzez dodanie setki przed jednością i dziesiątką np. 102 - ínt zäch, 420 - hesínt ðabrúk, 666 - jásínt jásäsjábrúk. Tak samo robi się z tysiącami, np. 2137 - zächgmín ínt sánäsghobrúk.
W zapisie liczebniki zapisuje się tak, że oddziela się zapis ilości tysięcy, setek oraz dziesiątek z jednościami itd.
Liczebniki porządkowe
Liczebnik porządkowy jest tworzony poprzez dodanie końcówki -(ń)ˊai[3] do liczebnika, np. pierwszy - yeĺai, szósty - jéńai, trzydziesty - ghobrúčai. Przegłos a > e jest zawsze obecny przed możliwymi sytuacjami.
Szyk
W języku fuckim występuje szyk zdania V1 - orzeczenie zawsze jest na pierwszym miejscu, natomiast podmiot i dopełnienie mogą być wszędzie gdzie indziej. Jednakże czasem dochodzi do pewnych zmian:
- używanie czasowników posiłkowych do tworzenia strony biernej powoduje, że na pierwszym miejscu stoi czasownik posiłkowy, zaś właściwy jako imiesłów przenosi się na koniec zdania;
- zaimek zwrotny zawsze będzie stał na początku zdania.
W zdaniach podrzędnych często używa się szyku SVO, gdyż zasada V1 jest już spełniona.
Teksty
Owca i Konie
Ðusgás ińtauc Ghomńi Ghãt fretaļ sar Kraichtas. Satń nu yeĺai waggc Þeži, ẃíń nu zäšai wamc Tay̌i äs cavegh ĺim nu ghobai Focis. Ðusy̌äħń nu Ghãt jar is Kraichcis: „Aúsä os Śarf sra gásä, sra ðustaih nu Fot jar Kraichtak srat”. Ðusy̌äħń jar Kraicht: „Amwuhsä Ghãt. Aúsä jar ksas Śarf, sra nu Fot, Rägh, ðuschatat kas Ghomńi Fughomai. Ciśfa. Äs ińtóté Ghomńi Ghãt”. Sra ðuswuhń jäs, ðúśanń Stranda nu Ghãt.
Król i Bóg
Ĺai čend Hägh. Čend cip ińtéhišuy̌ai. Jeńt cip Sãsis tau. Ðúśfedśeļ cip Donþoca: „Nalodat kau ńok ĺai ðúźveħat Sã ai!”. Ðúsaítśeļ nu Donþot Häža: „Napãkat Čidaþ Hätaþ”. Ðúśanśeļ nu Hägh Čidaþ nu Hätaþ ńok ðusfãk cíf. „Ðuswuhat os, Śað Hät!”. Ðústĺíchśeļ Čid nu Hät Þaícisai. „Oya neńt kau ãs?”. „Neńt ã Sãsis tau”. „Kãm kendé”, ðúsaítśeļ þahy̌ai nu Čid Hät. Ðúźveśeļ Häghak Can nu Sãsis.