Język kul: Różnice pomiędzy wersjami
m (→Przyimki) |
|||
(Nie pokazano 14 wersji utworzonych przez jednego użytkownika) | |||
Linia 10: | Linia 10: | ||
}} | }} | ||
− | '''Kul''' - | + | '''Kul''' - język a priori wykreowany przez użytkownika [[User:Artaxes|Artaxesa]] 18 stycznia 2011. Jego nazwa, wymawiana [kyl̴], znaczy po prostu "język". |
==Fonologia== | ==Fonologia== | ||
Linia 241: | Linia 241: | ||
<p>W języku tym istnieją dwa fonemy lateralno-spółgłoskowe opisywane grafemem '''l''': /ɫ/ oraz /ʎ/. Palatalizacja polega na wymowie miękkiego /ʎ/ przed samogłoskami przednimi /æ e i ɪ y/. Palatalizacja wsteczno-stronna, idąca w stronę lewą, jest wariantowa, wobec czego dopuszcza się wymowę twardą pomiędzy samogłoską przednią a samogłoską tylną, twardą spółgłoską lub końcem wyrazu.</p> | <p>W języku tym istnieją dwa fonemy lateralno-spółgłoskowe opisywane grafemem '''l''': /ɫ/ oraz /ʎ/. Palatalizacja polega na wymowie miękkiego /ʎ/ przed samogłoskami przednimi /æ e i ɪ y/. Palatalizacja wsteczno-stronna, idąca w stronę lewą, jest wariantowa, wobec czego dopuszcza się wymowę twardą pomiędzy samogłoską przednią a samogłoską tylną, twardą spółgłoską lub końcem wyrazu.</p> | ||
+ | |||
+ | ===Akcent=== | ||
+ | |||
+ | <p>Akcent jest dynamiczny, stały pod względem fonetycznym, padający na drugą sylabę wyrazu. Wyrazy jednosylabowe zakończone spółgłoską płynną (ewentualnie jeśli następny wyraz zaczyna się taką spółgłoską) tworzą akcentową jedność z następnym wyrazem.</p> | ||
===Historia języka=== | ===Historia języka=== | ||
Linia 312: | Linia 316: | ||
! 'mówić' | ! 'mówić' | ||
! 'mieć powinność' | ! 'mieć powinność' | ||
+ | ! Funkcja | ||
|- | |- | ||
! Imperfektyw | ! Imperfektyw | ||
| da- | | da- | ||
| ara- | | ara- | ||
− | | | + | | uşu- |
| kul- | | kul- | ||
| solt- | | solt- | ||
+ | | czynność nieukończona, bez rezultatu, w trakcie wykonywania | ||
|- | |- | ||
! Perfektyw | ! Perfektyw | ||
| rada- | | rada- | ||
| arra- | | arra- | ||
− | | | + | | uraşu- |
| kural- | | kural- | ||
| soralt- | | soralt- | ||
+ | | czynność zakończona, z rezultatem | ||
|- | |- | ||
! Prospektyw | ! Prospektyw | ||
| moda- | | moda- | ||
| amora- | | amora- | ||
− | | | + | | umoşu- |
| kumol- | | kumol- | ||
| somolt- | | somolt- | ||
+ | | czynność przewidywana, mająca mieć miejsce w przyszłości, nie koniecznie planowana | ||
|- | |- | ||
! Kontynuatyw | ! Kontynuatyw | ||
| sida- | | sida- | ||
| asira- | | asira- | ||
− | | | + | | usişu- |
| kusil- | | kusil- | ||
| sosilt- | | sosilt- | ||
+ | | czynność kontynuowana, ciągła | ||
|- | |- | ||
! Iteratyw | ! Iteratyw | ||
| neda | | neda | ||
| anera- | | anera- | ||
− | | | + | | uneşu- |
| kunel- | | kunel- | ||
| sonelt | | sonelt | ||
+ | | czynność wznowiona po przerwie | ||
|- | |- | ||
! Dezyderatyw | ! Dezyderatyw | ||
| lada- | | lada- | ||
| alara- | | alara- | ||
− | | | + | | ulaşu- |
| kulal- | | kulal- | ||
| solalt- | | solalt- | ||
+ | | czynność zamierzana, planowana na przyszłość, wyrażająca wolę, życzenie | ||
|} | |} | ||
Linia 382: | Linia 393: | ||
| kulul- | | kulul- | ||
| vaşul- | | vaşul- | ||
+ | |- | ||
+ | ! Refleksywna | ||
+ | | -eç-, -ç- | ||
+ | | araç- | ||
+ | | kuleç- | ||
+ | | vaşeç- | ||
|} | |} | ||
+ | |||
+ | <p>Strona refleksywna oznacza czynność wykonywaną przez podmiot na samym sobie. W 1. i 2. osobie może zostać zastąpiona przez stronę zwrotną, która w tym języku nie może posiadać funkcji strony refleksywnej w 3. osobie.</p> | ||
===Osoby=== | ===Osoby=== | ||
Linia 1044: | Linia 1063: | ||
| -alya, -lya | | -alya, -lya | ||
| Aglit 'Anglicy' > Aglitalya 'angielski' | | Aglit 'Anglicy' > Aglitalya 'angielski' | ||
+ | |- | ||
+ | ! Rzeczownik abstrakcyjny | ||
+ | | -ast, -st | ||
+ | | ahr 'mężczyzna, mąż' > ahrast 'męstwo' | ||
|- | |- | ||
! Religia, ideologia, filozofia | ! Religia, ideologia, filozofia | ||
− | | - | + | | -ant, -nt |
− | | eşlam 'islam' > | + | | eşlam 'islam' > eşlamant 'islamizm' |
|- | |- | ||
! Zwolennik | ! Zwolennik | ||
− | | - | + | | -antak, -ntak |
− | | | + | | eşlamant 'islamizm' > eşlamantak 'islamista' |
|- | |- | ||
! Wiedza, znawstwo | ! Wiedza, znawstwo | ||
Linia 1117: | Linia 1140: | ||
| Irak > Irakaliş 'Irakijczyk' | | Irak > Irakaliş 'Irakijczyk' | ||
|- | |- | ||
− | ! Abstrakcja (odczasownikowa) | + | ! Abstrakcja (odczasownikowa; archaiczna) |
| -usa, -sa | | -usa, -sa | ||
| mul 'kochać' > mulusa 'miłość' | | mul 'kochać' > mulusa 'miłość' | ||
Linia 1137: | Linia 1160: | ||
| man 'myśleć' > avaman 'mylić się, błądzić w myślach' | | man 'myśleć' > avaman 'mylić się, błądzić w myślach' | ||
|- | |- | ||
− | ! Czynność sama na sobie | + | ! Czynność wykonywana sama na sobie lub samodzielnie |
| ene- | | ene- | ||
| sihd 'zabijać' > enesihd 'dokonywać samobójstwa' | | sihd 'zabijać' > enesihd 'dokonywać samobójstwa' | ||
Linia 1186: | Linia 1209: | ||
|- | |- | ||
! Potomek | ! Potomek | ||
− | | - | + | | -anga |
− | | vitak 'władca' > | + | | vitak 'władca' > vitakanga 'syn władcy' |
|} | |} | ||
Linia 1236: | Linia 1259: | ||
===Konstrukcja niesprawcza=== | ===Konstrukcja niesprawcza=== | ||
− | <p>Konstrukcja niesprawcza służy do oznaczania czynności, gdy przyczyny jej zaistnienia nie są znane. Tworzona jest | + | <p>Konstrukcja niesprawcza służy do oznaczania czynności, gdy przyczyny jej zaistnienia nie są znane. Tworzona jest za pomocą sufiksu strony refleksywnej (''-eç/-ç-'').</p> |
+ | |||
+ | <p>''Tarakeçt lasa.'' - 'Szkło stłukło się.'</p> | ||
+ | <p>''Tileçt orş.'' - 'Las się pali.'</p> | ||
+ | |||
+ | <p>W tej funkcji można użyć również strony biernej:</p> | ||
− | <p>'' | + | <p>''Tilomot orş.'' - 'Las jest palony.'</p> |
− | |||
===3. osoba liczby pojedyńczej=== | ===3. osoba liczby pojedyńczej=== | ||
Linia 1250: | Linia 1277: | ||
<p>'''''Kar''' ganot mahu ganak.'' - 'Wojownik umie dobrze walczyć.'</p> | <p>'''''Kar''' ganot mahu ganak.'' - 'Wojownik umie dobrze walczyć.'</p> | ||
+ | <p>'''''Mak''' dat mahu.'' - 'Zaczyna być dobrze.'</p> | ||
===Konstrukcja imperatywna=== | ===Konstrukcja imperatywna=== | ||
Linia 1279: | Linia 1307: | ||
| Şinurima la bajomulanzi. | | Şinurima la bajomulanzi. | ||
| Nie wiedzieli jak to się stało. | | Nie wiedzieli jak to się stało. | ||
+ | |} | ||
+ | |||
+ | =====Czasownik przeczący===== | ||
+ | |||
+ | <p>Rola czasownika przeczącego ''im'' ('nie być') polega na zaprzeczaniu treści niesionej przez czasownik ''da'' ('być').</p> | ||
+ | |||
+ | {| class="wikitable" | ||
+ | ! Zdanie z czasownikiem twierdzącym | ||
+ | ! Zdanie z czasownikiem przeczącym | ||
+ | ! | ||
+ | |- | ||
+ | | Dat vitakam mahi. | ||
+ | | Imot vitakam mahi. | ||
+ | | Nasz władca jest dobry. | ||
+ | |- | ||
+ | | Radat vitakal zahmi barahi. | ||
+ | | Iramot vitakal zahmi barahi. | ||
+ | | Ich dawny władca był silny. | ||
|} | |} | ||
Linia 1302: | Linia 1348: | ||
{{główny artykuł|http://www.artaxata.za.pl/dict-kul.pdf Słownik języka kul}} | {{główny artykuł|http://www.artaxata.za.pl/dict-kul.pdf Słownik języka kul}} | ||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
[[Kategoria:Użytkownik:Artaxes]] | [[Kategoria:Użytkownik:Artaxes]] |
Aktualna wersja na dzień 12:54, 18 paź 2012
kul kul | |
---|---|
Utworzenie: | Artaxes w 2011 |
Najnowsza wersja: | 1.0 |
Klasyfikacja: | języki sztuczne artystyczne a priori |
Kody | |
Conlanger–3 | nn.ku.art |
Status urzędowy | |
Oficjalna regulacja: | Kulevitak |
Lista conlangów |
Kul - język a priori wykreowany przez użytkownika Artaxesa 18 stycznia 2011. Jego nazwa, wymawiana [kyl̴], znaczy po prostu "język".
Fonologia
Samogłoski
Pisownia | IPA | Komentarz |
---|---|---|
a | æ ɑ | wymowa ɑ występuje w sąsiedztwie spółgłoski uwularnej |
e | i ɪ j | j występuje po samogłosce, natomiast wymowa ɪ po spółgłoskach nasalnych i sybilantach, przed j obowiązuje wymowa e. |
i | ɪ j | wymowa j występuje po samogłosce |
o | u | |
u | u y ʊ | wymowa y występuje w sąsiedztwie spółgłosek płynnych, natomiast wymowa ʊ występuje w sylabie nagłosowej (nie licząc otoczenia spółgłosek płynnych) |
Wszystkie samogłoski posiadają warianty nosowe rozwinięte z połączeń V + spółgłoska nosowa, jednak ortografia ich nie zaznacza.
Dyftongi i tryftongi
Kul obfituje w zbitki samogłosek, oddzielane w zapisie grafemem h. W kolumnie IPA podano dopuszczalne warianty wymowy. W inicjalnych zbitkach h + V element samogłoskowy czytany jest krótko
Dyftongi
Pisownia | IPA |
---|---|
ah | æː ɑː |
eh | iː eː |
ih | ɪː |
oh | uː |
uh | uː ʊː |
aha | æː ɑː |
ahe | æːi æːj ɑːi ɑːj |
ahi | æːɪ æːj ɑːɪ ɑːj |
aho | æːu æːw ɑːu ɑːw |
ahu | æːu æːy æːɥ æːw ɑːy ɑːɥ ɑːw |
eha | iːæ ijæ iːɑ ijɑ |
ehe | iː |
ehi | iː eje |
eho | iːu iju |
ehu | iːu iːʊ iju ijʊ yː |
iha | ɪːæ ɪːɑ ɪjæ ɪjɑ |
ihe | ɪː ɪje |
ihi | ɪː |
iho | ɪːu ɪːʊ ɪju ɪjʊ |
ihu | ɪːu ɪːʊ ɪju ɪjʊ yː |
oha | uːæ uːɑ ʊːæ ʊːɑ uwæ uwɑ ʊwæ ʊwɑ |
ohe | uːi uːe uji uje |
ohi | uːɪ ʊːɪ uje ʊje |
oho | uː ʊː |
ohu | uː ʊː yː |
uha | uːæ uːɑ uwæ ʊwɑ yːæ yːɑ yɥæ yɥɑ |
uhe | uːi ʊːi uje ʊje yː |
uhi | uːɪ ʊːɪ uje ʊje yː |
uho | uː ʊː yː |
uhu | uː ʊː yː |
Spółgłoski
Pisownia | IPA | Komentarz |
---|---|---|
p | p | |
t | t | |
k | k h | h przed spółgłoskami zwartymi |
b | b | |
d | d | |
g | ɣ | |
v | ʋ | |
s | s z | z między samogłoskami nienasalnymi oraz na początku nagłosu przed samogłoską |
z | ts | |
ş | ʃ | |
j | ʒ | |
y | ʝ ~ ʑ | |
ç | ç ~ ɕ | |
l | l̴ ʎ | ʎ przed samogłoskami przednimi |
m | m | |
n | n ɲ ŋ | ɲ przed samogłoskami przednimi, ŋ przed spółgłoskami welarnymi |
h | nieme, wydłuża wartość poprzedzającej samogłoski | |
r | ʁ |
Zjawiska fonetyczne
Delecja
Delecja jest procesem łączącym dwie identyczne sylaby otwarte w jedną, pod warunkiem, iż pierwsza z nich nie znajduje się w nagłosie wyrazu.
Geminacja r
Spółgłoska /ʁ/ może jako jedyna spółgłoska ulegać geminacji w dwóch przypadkach:
- jeśli pomiędzy dwoma /ʁ/ ulega zanikowi samogłoska;
- jeśli towarzysząca bezpośrednio /ʁ/ spółgłoska /ɣ/ ulega asymilacji do /ʁ/.
Palatalizacja l
W języku tym istnieją dwa fonemy lateralno-spółgłoskowe opisywane grafemem l: /ɫ/ oraz /ʎ/. Palatalizacja polega na wymowie miękkiego /ʎ/ przed samogłoskami przednimi /æ e i ɪ y/. Palatalizacja wsteczno-stronna, idąca w stronę lewą, jest wariantowa, wobec czego dopuszcza się wymowę twardą pomiędzy samogłoską przednią a samogłoską tylną, twardą spółgłoską lub końcem wyrazu.
Akcent
Akcent jest dynamiczny, stały pod względem fonetycznym, padający na drugą sylabę wyrazu. Wyrazy jednosylabowe zakończone spółgłoską płynną (ewentualnie jeśli następny wyraz zaczyna się taką spółgłoską) tworzą akcentową jedność z następnym wyrazem.
Historia języka
- Główny artykuł: Historia języka kul
Rzeczowniki
Deklinacja
Przypadek | Końcówka | Funkcja |
---|---|---|
Dyrektyw (Nadrzędnik) | - | forma słownikowa, podmiot, agent, pacjens |
Konstruktyw | -an, -n | narzędzie, położenie, właściciel |
Latyw | -uş, -ş | kierunek, cel, bezwolny korzystający |
Liczba
- Liczba zerowa służy do wyrażania czynności, której opisany nią podmiot nie może lub nie zdoła wykonać lub stać się jej obiektem.
- Liczba podwójna służy do opisywania naturalnych par rzeczownikowych.
- Liczba mnoga wyraża określoną ilość czegoś; rzeczowniki opisane sufiksem liczby mnogiej stosowaną są z liczebnikami powyżej 'jeden'.
- Liczba masowa służy do opisywania kolektywów, nieokreślonej ilości tych samych rzeczowników; Rzeczowniki w liczbie masowej przypisane są czasownikom liczby pojedynczej.
Liczba pojedyncza | Liczba zerowa | Liczba podwójna | Liczba mnoga | Liczba masowa |
---|---|---|---|---|
- | -en, n | -ar, -r | -iş, -ş | -at, -t |
şut (strzała) | şuten (żadna strzała) | şutar (dwie strzały) | şutiş (strzały) | şutat (zbiór strzał) |
arasa (praca) | arasan (żadna praca) | arasar (dwie prace) | arasaş (prace) | arasat (zawód) |
Czasowniki
Aspekty
'być' | 'robić' | 'słyszeć' | 'mówić' | 'mieć powinność' | Funkcja | |
---|---|---|---|---|---|---|
Imperfektyw | da- | ara- | uşu- | kul- | solt- | czynność nieukończona, bez rezultatu, w trakcie wykonywania |
Perfektyw | rada- | arra- | uraşu- | kural- | soralt- | czynność zakończona, z rezultatem |
Prospektyw | moda- | amora- | umoşu- | kumol- | somolt- | czynność przewidywana, mająca mieć miejsce w przyszłości, nie koniecznie planowana |
Kontynuatyw | sida- | asira- | usişu- | kusil- | sosilt- | czynność kontynuowana, ciągła |
Iteratyw | neda | anera- | uneşu- | kunel- | sonelt | czynność wznowiona po przerwie |
Dezyderatyw | lada- | alara- | ulaşu- | kulal- | solalt- | czynność zamierzana, planowana na przyszłość, wyrażająca wolę, życzenie |
Strony
Strona | Afiks | 'robić' | 'mówić' | 'myć' |
---|---|---|---|---|
Czynna | - | ara- | kul- | vaş- |
Bierna | -om-, -m- | aram- | kulom- | vaşom- |
Zwrotna | -ul-, -l- | aral- | kulul- | vaşul- |
Refleksywna | -eç-, -ç- | araç- | kuleç- | vaşeç- |
Strona refleksywna oznacza czynność wykonywaną przez podmiot na samym sobie. W 1. i 2. osobie może zostać zastąpiona przez stronę zwrotną, która w tym języku nie może posiadać funkcji strony refleksywnej w 3. osobie.
Osoby
Osoba | liczba pojedyńcza | liczba mnoga |
---|---|---|
1. | -in, -n | -ima, -ma |
2. | -eş, -ş | -iva, -va |
3. | -ot, -t | -uri, -ri |
Inne formy czasownika
- Imiesłów wykorzystywany jest do oznaczania czasownika w roli podmiotu lub dopełnienia. W zdaniu zachowuje się jak przymiotnik.
- Supinum służy do oznaczania celu czynności wyrażonej przez inny czasownik, np. kulate - 'żeby mówić'.
- Gerund to rzeczownik odczasownikowy.
Afiks | 'robić' | 'mówić' | |
---|---|---|---|
Imiesłów | -anzi, -nzi | aranzi | kulanzi |
Supinum | -ate, -te | arate | kulate |
Gerund | -inka, -nka | aranka | kulinka |
Przymiotniki
Przymiotniki ulegają deklinacji tak jak rzeczowniki i zaimki. Przymiotnik opisujący występuje za rzeczownikiem opisywanym, może też występować w zdaniu niezależnie w roli podmiotu lub obiektu. Sufiksem każdego przymiotnika jest -i lub -hi.
Stopniowanie przymiotników
Pozytyw | Komparatyw | Superlatyw |
---|---|---|
nadi | nadaşi | nadanti |
mocny | mocniejszy | najmocniejszy |
mahi | maşahi | mantahi |
dobry | lepszy | najlepszy |
Przysłówek
Przysłówek tworzony jest końcówką -u/-hu w miejsce końcówki przymiotnikowej. Ulega jedynie stopniowaniu.
Przymiotnik | Przysłówek | ||
---|---|---|---|
nadi | 'mocny' | nadu | 'mocno' |
mahi | 'dobry' | mahu | 'dobrze' |
Stopniowanie przysłówków
Pozytyw | Komparatyw | Superlatyw |
---|---|---|
nadu | nadesu | nadentu |
mocno | mocniej | najmocniej |
mahu | masehu | mantehu |
dobrze | lepiej | najlepiej |
Liczebniki
L. główny | L. porządkowy | L. mnożny | L. wielokrotny | L. przysłówkowy | |
---|---|---|---|---|---|
1. | ana | anahi | anatari | anapetri | anahu |
2. | dara | darahi | daratari | darapetri | darahu |
3. | salar | salari | salartari | salapetri | salaru |
4. | berat | berati | beratari | berapetri | beratu |
5. | nagal | nagali | nagaltari | nagalpetri | nagalu |
6. | samat | samati | samatari | samapetri | samatu |
7. | madun | maduni | maduntari | madunpetri | madunu |
8. | aktat | aktati | aktatari | aktapetri | aktahu |
9. | yasan | yasani | yasantari | yasanpetri | yasanu |
10. | zahur | zahuri | zahurtari | zahurpetri | zahuru |
11. | zahur anaka | zahuri anahika | zahur anatarika | zahur anapetrika | zahuru anahuka |
20. | darzahur | darzahuri | darzahurtari | darzahurpetri | darzahauru |
21. | darzahur anaka | darzahuri anahika | darzahur anatarika | darzahur anapetrika | darzahuru anahuka |
100. | katan | katani | katantari | katanpetri | katanu |
121. | katan darzahur anaka | katani darzahuri anahika | katan darzahur anatarika | katan darzahur anapetrika | katanu darzahuru anahuka |
1000. | togon | togoni | togontari | togonpetri | togonu |
10.000. | dandan | dandani | dandantari | dandanpetri | dandanu |
100.000. | zahur dandanan | zahuri dandani | zahur dandantari | zahur dandanpetri | zahuru dandanu |
1.000.000. | katan dandanan | katani dandani | katan dandantari | katan dandanpetri | katanu dandanu |
Zaimki
Zaimki osobowe
Osoba | Liczba pojedyńcza | Liczba mnoga |
---|---|---|
1. | e | meş |
2. | sun | veş |
3. | al | leş |
Sufiksy dzierżawcze
Osoba | Jeden posiadacz | Wielu posiadaczy |
---|---|---|
1. | -ey, -y | -am, -m |
2. | -es, -s | -av, -v |
3. | -ok, -k | -al, -l |
Brak posiadacza wyrażany jest sufiksem -unt/-nt o znaczeniu 'niczyj'.
Sufiksy zwrotne
Sufiksy zwrotne służą do tworzenia strony zwrotnej.
Osoba | Liczba pojedyńcza | Liczba mnoga |
---|---|---|
1. | -iç-, -ç- | -aj-, -j- |
2. | -ez-, -z- | -og-, -g- |
3. | -ul-, -l- | -or-, -r- |
Osobnym sufiksem zwrotnym dla liczby zerowej jest -uh-/-h.
Zaimki liczebne
mavah | wiele |
---|---|
neşah | mało |
salu | ile |
dalu | tyle |
kah | para |
vata | kilka |
vatalazahr | kilkanaście |
vatalakat | kilkaset |
Zaimki wskazujące
al | ten, ta, to al |
---|---|
yata | tamten, tamta, tamto |
ahla | tutaj |
yah | tam |
onleş | dlatego |
Zaimki wskazujące odmieniają się przez liczbę jak rzeczowniki.
Zaimki pytające
ke | kto, co, który |
---|---|
pon | gdzie, dokąd |
tohi | jaki, jaka, jakie |
toh | jak |
ongeş | dlaczego, do czego |
von | skąd |
ketare | którędy |
zahi | czyj |
Zaimki upowszechniające
iki | każdy |
---|---|
varat | wszystko |
lavar | zawsze |
itvar | wszędzie |
Zaimki przeczące
maht | nikt, nic |
---|---|
mahdan | nigdzie |
mahvar | nigdy |
vomaht | znikąd |
onmaht | donikąd |
mahtu | nijak |
uni | żaden |
Zaimki nieokreślone
Zaimki nieokreślone tworzy się dodając sufiks -nez do zaimków pytających.
Przyimki
ir | w | Konstruktyw |
---|---|---|
uç | z | Konstruktyw |
ah | bez | Konstruktyw |
vo | od | Latyw |
on | do, ku | Latyw |
ay | dla, w obronie, w imieniu | Latyw |
it | w (coś) | Latyw |
zin | przez (instrument) | Konstruktyw |
je | przez (powierzchnię) | Latyw |
reş | przez (na wylot) | Latyw |
tuh | przy, obok, wobec | Konstruktyw |
tag | naprzeciwko | Konstruktyw |
votag | z naprzeciwka | Latyw |
nah | po (kolejność czasowa) | Konstruktyw |
se | za (lokacja przestrzenna) | Konstruktyw |
ney | przed (kolejność czasowa) | Konstruktyw |
per | przed (lokacja przestrzenna) | Konstruktyw |
la | na | Konstruktyw |
tut | pod | Konstruktyw |
sela | nad, ponad | Konstruktyw |
sah | poza | Konstruktyw |
vosah | spoza | Latyw |
vogolu* | wokoło, dookoła | Konstruktyw |
tel | z powodu | Konstruktyw |
irzan | w czasie (trwania) | Konstruktyw |
ayke | w zamian za | Konstruktyw |
gon | razem z | Konstruktyw |
olyun | według | Konstruktyw |
lalyun | wzdłuż | Latyw (ruch), Konstruktyw (podłużne położenie) |
joh | jak | Dyrektyw |
johu | jako | Dyrektyw |
*gol - koło, vogolu - 'dokólnie'
Partykuły
dah | twierdząca |
---|---|
şuh | wynikowa |
ge | wprowadzająca zdanie podrzędne |
vah | ponaglająca |
jo | wzmacniająca |
ma | przecząca zależna |
mah | przecząca niezależna |
ba | warunkowa |
rah | rozkazująca |
aya | modyfikująca (tylko) |
muşum | modyfikująca (jeszcze) |
Partykuły spójnikowe
-ka | łącznikowa (i, oraz) |
---|---|
-kan | przecząca sufiksowalna (ani) |
vi | wyjątkująca (ale) |
ola | alternatywna (lub) |
Słowotwórstwo
Afiks | Przykład | |
---|---|---|
Wykonawca | -ak, -k | kul 'mówić' > kulak 'mówca' |
Odbiorca | -omak, -mak | larom 'być uczonym' > laromak 'uczeń' |
Rzeczownik > przymiotnik posesywny | -avi, -vi | puç 'syn' > puçavi 'synowy, będący własnością syna' |
Język, mowa (rzeczownik) | -alya, -lya | Aglit 'Anglicy' > Aglitalya 'angielski' |
Rzeczownik abstrakcyjny | -ast, -st | ahr 'mężczyzna, mąż' > ahrast 'męstwo' |
Religia, ideologia, filozofia | -ant, -nt | eşlam 'islam' > eşlamant 'islamizm' |
Zwolennik | -antak, -ntak | eşlamant 'islamizm' > eşlamantak 'islamista' |
Wiedza, znawstwo | -arya, -rya | eşlam 'islam' > eşlamarya 'wiedza islamu, o islamie' |
Centrum, środek, główne miejsce | -esan, -san | daça 'ziemia' > daçasan 'środek ziemi' |
Cecha niepełna | -ara, -ra- | mahi 'dobry' > marahi 'prawie, trochę dobry' |
Cecha przesycona (negatywnie) | zu- | mahi 'dobry' > zumahi 'za dobry' |
Cecha komplementywnie intensyfikująca | sah- (przyimek lokatywny 'za' jako prefiks) | mahi 'dobry' > sahmahi 'przedobry' |
Przymiotnik jakościowy | bar- (barşi 'wysoki') | mahi 'dobry' > barmahi 'bardzo dobry' |
Narzędzie | -ame, -me | gab 'brać' > gabame 'biernik' |
Miejsce | -ada, -da | kul 'mówić' > kulada 'mównica' |
Zdrobnienie (rzeczownik) | -elo, -lo | kova 'góra' > kovalo 'górka' |
Zgrubienie (tylko rzeczownik) | -ega, -ga | kova 'góra' > kovaga 'górzysko' |
Zdrobnienie (przymiotnik) | -el-, -le- | mahi 'dobry' > malehi 'dobrutki' |
Grupa, oddział, organizacja | -ator, -tor | kani 'stary' > kanator 'rada starszych' |
Zamiłowanie | -işka, -şka | kul 'mówić' > kulişka 'gadulstwo' |
Przymiotnik podobieństwa | -azi, -zi | kahra 'człowiek, osoba' > kahrazi 'człowiekowaty, podobny do człowieka' |
Zdolność, umiejętność | -anta, -nta | mul 'kochać' > mulanta 'zdolność do miłości' |
Narodowość | -aliş, -liş | Irak > Irakaliş 'Irakijczyk' |
Abstrakcja (odczasownikowa; archaiczna) | -usa, -sa | mul 'kochać' > mulusa 'miłość' |
Abstrakcja (odprzymiotnikowa) | -şah | jahi 'mądry' > jahişah 'mądrość' |
Cecha (rzeczownik) | -ika, -ka | ven 'patrzeć, oglądać' > venika 'wzrok' |
Czynność współdzielona (czasownik) | gon- | ara 'robić' > gonara 'współpracować' |
Czynność wykonywana wstecz | ava-, avah- | man 'myśleć' > avaman 'mylić się, błądzić w myślach' |
Czynność wykonywana sama na sobie lub samodzielnie | ene- | sihd 'zabijać' > enesihd 'dokonywać samobójstwa' |
Obserwowalny stan wynikowy | aspekt dokonany + -eza | sirahd 'zabić' > sirahdeza 'zabójstwo' |
Prawo, reguła, zasada | -ahta, -hta | aşa 'koń' > aşahta 'obrzęd konia' |
Terytorium, ziemia, kraj, siedziba | -alyat, -lyat | Aglit 'Anglicy' > Aglitalyat 'Anglia' |
Własność, majątek | -avat, -vat | ata 'ojciec' > atavat 'majątek ojca, ojcowizna' |
Całkowitość | vara- | nadi 'mocny > varanadi 'wszechmocny' |
Rzeczownik odczasownikowy pokrewny | -ah, -h | get 'prowadzić' > getah 'droga, szlak, prowadnica' |
Skłonność (rzeczownik) | -avasah, -vasah | şoli 'słaby' > şolivasah 'słabowitość' |
Skłonność (przymiotnik) | -avasi, -vasi | şoli 'słaby' > şolivasi 'słabowity' |
Przedmiot powiązany z rzeczownikiem | -az, -z | tov 'słowo' > tovaz 'książka' |
Korzyść użytkowa z działania | vi-, vih- | gan 'walczyć' > vigan 'skorzystać z walki, wywalczyć' |
Sprawstwo | da-, dah- | ven 'patrzeć, oglądać' > daven 'pokazywać' |
Potomek | -anga | vitak 'władca' > vitakanga 'syn władcy' |
Złożenia
Wyrazy złożone z co najmniej dwóch wyrazów składowych powstają przy użyciu interfiksu -e-/-he-/-eh-. Pomiędzy wyrazami zakończonymi samogłoską a następnym wyrazem rozpoczynającym się nią wstawiane jest samo -h-, ponieważ samogłoska interfiksu ulega delecji.
kul (język, mowa) + vitak (władca) > kulevitak ('moworządca')
lag (mleko) + getah (droga) > lagetah (Droga Mleczna)
urga (wilk) + ahta (prawo) > urganehahta (prawo natury, dosł. 'wilcze prawo')
Składnia
Szyk zdania
Podstawowym szykiem zdania jest VSO (orzeczenie-podmiot-dopełnienie).
Role przypadków w składni
Stosunek podmiotu do obiektu
Podmiot jak i obiekt przybierają postać tego samego przypadku nadrzędnego (Dyrektyw). W celu ich odróżnienia podmiot zawsze występuje przed obiektem, np.:
Larot larak laromak. - 'Nauczyciel uczy ucznia'
Larot laromak larak. - 'Uczeń uczy nauczyciela.'
Zmiana stanu
Zmiana stanu wyrażana jest obiektem w przypadku nadrzędnym wraz z odmienioną formą czasownika tan o znaczeniu 'zmieniać, przemieniać, zamieniać', np.:
Tarant per larak. - 'Brat został nauczycielem.'
Taranult vitak sagakok. - 'Władca zamienił go w jego sługę.'
Orzeczenie
Rzeczownik w roli orzeczenia występuje pod postacią przypadka nadrzędnego wraz z odmienioną formą czasownika ov - 'być, istnieć', np.:
Dat per zutak. - 'Brat jest lekarzem.'
Darat sar zutak. - 'Siostra była lekarką.'
Inkorporacja dopełnienia do czasownika
Inkorporacja dopełnienia do czasownika przejawia się dodawaniem osobowych sufiksów zwrotnych do rdzenia. Sufiks zwrotny może powodować podwojenie obiektu w zdaniu (jednak konstrukcja ta nie jest obowiązkowa).
Ihtot suk lak. - 'Pies je kość'
Ihtult suk lak. - 'Pies je-ją kość.'
Konstrukcja niesprawcza
Konstrukcja niesprawcza służy do oznaczania czynności, gdy przyczyny jej zaistnienia nie są znane. Tworzona jest za pomocą sufiksu strony refleksywnej (-eç/-ç-).
Tarakeçt lasa. - 'Szkło stłukło się.'
Tileçt orş. - 'Las się pali.'
W tej funkcji można użyć również strony biernej:
Tilomot orş. - 'Las jest palony.'
3. osoba liczby pojedyńczej
W dłuższych czasownikach złożonych z wielu afiksów niekiedy zachodzi wypadanie końcówki 3. osoby liczby pojedynczej, pod warunkiem, że czasownik nie koliduje z rzeczownikiem tego samego rdzenia lub nie zmienia to kontekstu zdania. Przed spółgłoskami płynnymi oraz po [k g m n ŋ] może zachodzić upraszczanie sufiksu -ot do formy występującej zwykle po samogłosce (-t).
Konstrukcja czasownika modalnego
Czasownik modalny zawsze stoi przed głównym czasownikiem. Nie przyjmuje końcówki osobowej, ponieważ osoba niesiona jest w czasowniku głównym.
Kar ganot mahu ganak. - 'Wojownik umie dobrze walczyć.'
Mak dat mahu. - 'Zaczyna być dobrze.'
Konstrukcja imperatywna
Odpowiednikiem trybu rozkazującego, służącym do wyrażania poleceń, rozkazów i nakazów a także próśb i życzeń jest czasownik w aspekcie prospektywnym, oznaczającym czynność mającą wydarzyć się w przyszłości. W celu intensyfikacji polecenia dodawana jest partykuła rah po czasowniku zawierającym treść nakazującą.
Tamoheş hast eş. - 'Daj mi rękę. / Dasz mi rękę.'
Innym sposobem wyrażenia rozkazu lub nakazu jest zastosowanie konstrukcji z użyciem supinum, którego główną funkcją jest zaznaczanie określonego celu czynności zawartej w głównym czasowniku zdania. Tutaj stosowany bywa przede wszystkim w funkcji prohibitywnej (zakazującej) w zwrotach nacechowanych bezosobowo.
Tilatema! - 'Nie palić!'
Rodzaje zdań
Zdania przeczące
Zdania przeczące tworzone są poprzez dodanie partykuły przeczącej w formie zależnej (ma) po czasowniku.
Zdanie orzekające | Zdanie przeczące | |
---|---|---|
Şinot ganak la şerahan. | Şinotma ganak la şerahan. | Wojownik nie wiedział o zakazie. |
Şinuri la bajomulanzi. | Şinurima la bajomulanzi. | Nie wiedzieli jak to się stało. |
Czasownik przeczący
Rola czasownika przeczącego im ('nie być') polega na zaprzeczaniu treści niesionej przez czasownik da ('być').
Zdanie z czasownikiem twierdzącym | Zdanie z czasownikiem przeczącym | |
---|---|---|
Dat vitakam mahi. | Imot vitakam mahi. | Nasz władca jest dobry. |
Radat vitakal zahmi barahi. | Iramot vitakal zahmi barahi. | Ich dawny władca był silny. |
Zdania pytające
Zdania pytające tworzone są przez inwersję orzeczenia, które zamienia się miejscami z następnym elementem szyku zdaniowego lub grupą dopełnień, oraz zmianę tonu.
Szyk orzekający | Szyk pytający | |
---|---|---|
Hamostin hastan peruş. | Hastan peruş hamostin? | Pomacham ręką bratu. |
Emodot aşahu vitak. | Aşahu emodot vitak? | Władca przyjedzie konno. |
Słownictwo
- Główny artykuł: [Słownik języka kul]