Język lutracki

język lutracki āvehī lutratā
Utworzenie:	Caraig w 2016
Cel utworzenia:	na użytek conworldu
Używany w (Sōrel):	Cesarstwo Lutracji
Typologia:	aglutynacyjny OSV
Klasyfikacja:	języki karyckie języki imelo-lutrackie lutracki
Lista conlangów

Zobacz też słownik tego języka.

Język lutracki (āvehī lutratā /ˈaːvehiː ˈlutrataː/) - język z rodziny języków karyckich, z grupy imelo-lutrackiej. Jak wszystkie języki rodziny typologicznie należy do języków aglutyncyjnych. Morfologicznie jest ergatywno-absolutywny, choć przejawia ergatywność rozszczepioną. Jest on używany na Sōrelu przez mieszkańców Archipelagu Lutrackiego, leżącego na południe od kontynentu Neran i jednocześnie jest językiem urzędowym Cesarstwa Lutracji. Jego najbliższy krewniak, język imelski, używany jest przez ludność zamieszkującą południowo-zachodnią część Neranu. Odległość geograficzna sprawiła jednak, że są one wzajemnie zrozumiałe tylko w niewielkim stopniu. Istnieje ponadto niewielka ilość słownictwa wskazująca na substrat języków pereńskich, używanych na Archipelagu przed przybyciem nań ludów karyckich.

Fonologia

Lutracki posiada pięć fonemów samogłoskowych i dwadzieścia jeden fonemów spółgłoskowych.

Samogłoski

Oprócz tego samogłoski rozróżniają także długość, jednak długim odpowiednikiem /ɨ/ jest /iː/.

Spółgłoski

	Wargowe	Zębowe	Dziąsłowe	Zadziąsłowe	Podniebienne	Welarne	Języczkowe	Krtaniowe
Nosowe	m		n
Zwarte	p b	t d				k g	q (ɢ)	(ʔ)
Szczelinowe	f v		s z	ŝ /ʃ/			ħ /χ/	h
Afrykaty			c /t͡s/	ĉ /t͡ʃ/
Aproksymanty	w		l		y /j/
Drżące		r

Alofonia

Po /q ɢ χ/:

• /i ɨ/ > [ɯ]
• /a/ > [ɑ]
• /e/ > [ɤ]

Przed /e/ oraz /i/:

• /t͡s t͡ʃ/ > [t͡ɕ]

Grupy spółgłoskowe:

• /st/ > [ʃt~ʃː~ʃ](interwokalicznie)
• /zd/ > [ʒd~ʒː~ʒ] (interwokalicznie)
• /kʃ/ > [xʃ] lub [χʃ̠]
• /vs/ > [ws]

Akcentuacja

W języku lutrackim występuje akcent stały, proparoksytoniczny.

Akcent poboczny

Akcent poboczny w języku lutrackim jest dość przewidywalny, choć nie jest stały. Zależy w dużej mierze od układu mor w sylabach. Jak wiemy, akcent główny pada zawsze na trzecią sylabę od końca i jest stały. Jeśli więc sylaby poboczne mają każda tyle samo lub mniej mor, co główna, wówczas akcent poboczny występuje co drugą sylabę:
hevedas /ˈhe.veˌdɐ̞s/
mirevida /miˈre.viˌdɐ̞/
paferasırun /ˌpɐ.feˈra.sɨˌrʊn/
ŝretīvurest /ʃreˈtiːvuˌrɛst/

Jeśli zaś sylaby poboczne mają więcej mor niż główna, akcent poboczny pada na nie:
ħeŝrīvu /ˈχeʃˌriːvu/
erebinīhimmatō /eˌrɛ.biˌniːˈhim.maˌtoː/
ŝaruzīnībun /ˌʃɐ̞ruˈziːˌniːbun/

W sytuacji gdyby wszystkie inne sylaby miały więcej mor niż główna, akcent poboczny rzecz jasna wyrównuje się na co drugą.

Mała redukcja samogłosek

Samogłoski krótkie znajdujące się pod akcentem pobocznym ulegają tzw. małej redukcji.

• /a/ > [ɐ̞]
• /e/ > [ɛ]
• /i/ > [ɪ]
• /ɨ/ > [ə]
• /u/ > [ʊ]
• /o/ > [ɔ]

Fonotaktyki

• Wyraz mający w nagłosie krótką samogłoskę wymawiany jest ze zwarciem krtaniowym, np. avesta [ˈʔaveˌstɐ̞] „pomagać”.
• Możliwe grupy spółgłoskowe w nagłosie:
  • <dr br tr pr sr ŝr kr gr mr sn hs kŝ>
• Możliwe grupy spółgłoskowe w wygłosie:
  • <st zd rn rm mn nm hs vst vzd hn hm sm sn tn tm sp zb>
• Niedozwolone są grupy <dźwięczna + bezdźwięczna> (dotyczy zwartych i frykatywów), w przypadku gdy dochodzi do takiego złączenia, morfem „niższej” wartości (zazwyczaj sufiks) asymiluje tę głoskę.
• Możliwe geminaty (niedozwolone w nagłosie i wygłosie):
  • <rr tt pp ss dd ff kk zz cc bb nn mm>
• Rozziew blokowany jest przez zwarcie krtaniowe (np. deavra [ˈdeʔavrɐ̞] „budować”).

Sylaba

(C)(C)V(C)(C)(C)

Morfologia

Rzeczownik

Rzeczowniki odmieniają się przez 8 przypadków i 2 liczby, ale nie ma rozróżnienia na płeć gramatyczną, przy czym dodatkowo występują cztery typy deklinacji zależne od tematu. Ponadto rzeczownik może nieść dodatkową informację gramatyczną, bowiem może inkorporować przyimki oraz spójniki. Rzadko dochodzi do alternacji w rdzeniu, choć zdarza się to przy sufiksach w ablatywie i pozesywie.

Przypadki

• Absolutyw - przypadek pacjensa w zdaniu przechodnim oraz podmiotu zdania nieprzechodniego. W liczbie pojedynczej nieoznaczony.
• Ergatyw - przypadek agensa.
• Predykatyw - przypadek, którym oznaczany jest orzecznik.
• Przypadek zależny - najczęściej przypadek dopełnienia dalszego, używany z większością przyimków.
• Pozesyw - używany do wyrażania trwałego posiadania danego przedmiotu, osoby, itp.
• Narzędnik - używany do wyrażania użycia jakiegoś przedmiotu w charakterze narzędzia.
• Ablatyw - jeden z przypadków dopełnienia dalszego, używany z przyimkami określającymi ruch w kierunku przeciwnym do desygnatu, a także w celu wyrażenia posiadania nietrwałego.
• Allatyw - kolejny przypadek dopełnienia dalszego, używany głównie z przyimkami określającymi ruch w stronę desygnatu.

Deklinacja

Deklinacja
Typ	I		II		III		IV
Znaczenie	wilk		brat		kobieta		niebo
Liczba	poj.	mn.	poj.	mn.	poj.	mn.	poj.	mn.
ABS	puru	purua	hātma	hātmā	mirevi	mirevin	ereb	erebea
ERG	puruz	puruze	hātmaz	hātmaze	mireviz	mirevize	erebaz	erebaze
OBL	puruhe	puruha	hātmahe	hātmaha	mirevihe	mireviha	erebeh	erebah
PRED	puruda	puruada	hātmada	hātmāda	mirevida	mirevīda	erebed(a)	erebad(a)
INST	purum	puruma	hātmam	hātmama	mirevim	mirevima	erebum	erebuma
POSS	puruta	purutā	hātmata	hātmatā	mirevita	mirevitā	erebita	erebata
ABL	purus	puruas	hātmas	hātmās	mirevis	mirevīs	erebis	erebas
ALL	puruno	puruano	hātmano	hātmāno	mirevino	mirevīno	erebeno	erebano

Dodatkowo rzeczowniki mogą inkorporować przyimki i spójniki poprzez dołączenie ich jako sufiksu, np.:
reves + -(n)īme > reves-eh-īme {brzeg-OBL-w} – na brzegu
hātma + -(n)eŝ > hātma-he-neŝ {brat-OBL-z} – z bratem
wulan bīgu-su {pies kot-i} - pies i kot
bīgu wulan-su {kot pies-i} - kot i pies

Zaimek

Osoba	Liczba	Zaimek
		ABS	ERG	OBL	PRED	INST	POSS	ABL	ALL
1.	poj.	zūn	zūz	zī	zūd	zūm	zūta	zūdis	zūni
	mn.	vet	vez	vaha	ved	vem	vehet	vesis	venni
2.	poj.	ēan	ēaz	ēah	ēad	ēam	ēat	ēhis	ēani
	mn.	nar	naz	nahi	naid	nam	nahet	naris	narni
3. proksymalna	poj.	soa	sōz	sehi	sōd	sōm	sōt	seŝe	sōni
	mn.	ku	kuz	kū	kud	kum	kuta	kus	kuni
3. obwiatywna	poj.	asoa	asōz	asehi	asōd	asōm	asōt	aseŝe	asōni
	mn.	aku	akuz	akū	akud	akum	akuta	akus	akuni

Formy sufigowane

Formy sufigowane zaimków to krótkie formy zaimków, które mogą być inkorporowane przez czasowniki (absolutyw, ergatyw) oraz przez rzeczowniki (pozesyw, ablatyw). W pierwszym przypadku są częścią koniugacji, w drugim zaś służą w formie zaimków dzierżawczych oznaczających kolejno posiadanie trwałe i nietrwałe. Nie są one enklitykami, jako że wpływają na przemieszczenie akcentu.

Osoba	Liczba	Sufiks
		ABS	ERG		POSS	ABL
1.	poj.	-un	-uz		-nut	-nes
	mn.	-avs	-avsu		-vāt	-vās
2.	poj.	-en	-enu		-hot	-hes
	mn.	-anar	-anru		-nart	-nras
3. proksymalna	poj.	-est, -et	-esu		-sut	-seŝ
	mn.	-uk	-uku		-kut	-kus
3. obwiatywna	poj.	-at	-asu		-sayt	-saŝ
	mn.	-ak	-aku		-kat	-kas

Posiadanie

Jak wspomniano wyżej, posiadanie może być wyrażone na dwa sposoby: trwałe oraz nietrwałe.

Posiadanie trwałe

Wyrażone za pomocą rzeczownika w pozesywie, zaimka osobowego w pozesywie lub sufiksu w tym samym przypadku.
W ten sposób opisuje się rzeczy, które są nieodłączną częścią czegoś lub których nie można rozdzielić (w lutrackim do tej kategorii zaliczają się części ciała, nawet mimo tego, że można na przykład odciąć sobie rękę). Konstrukcja ta może służyć także do emfazy, kiedy chcemy podkreślić swoją więź emocjonalną z kimś lub czymś.

zūt bīgu / bīgunut – mój kot
vehet anı / anıvāt – nasza mama
sōt prana / pranasut – jego/jej głowa
ŝraya Ulenita – ręka Ulena

Posiadanie nietrwałe

Wyrażone za pomocą rzeczownika w ablatywie, zaimka osobowego lub jego formy sufigowanej.
Tym sposobem można opisać rzeczy należące do kogoś, ale takie, które można utracić, zgubić, itp. Konstrukcja ta również może służyć emfazie, np. w celu wyrażenia tęsknoty albo z drugiej strony niechęci do czegoś.

zūdis bīgu / bīgunes – mój kot
wulan Āmras – pies Āmry
seŝe cetalay / cetalayseŝ - jego koń

Czasownik

W języku lutrackim czasowniki odmieniają się przez czasy, aspekty, tryby i strony. Czasownik ma zdolność inkorporowania zaimków, wskazując w ten sposób czy uzgadnia się z pacjensem, czy z agensem. Jest to istotne w zidentyfikowaniu, czy doszło do splitu.
W lutrackim nie występują bezokoliczniki; formą słownikową czasownika jest jego rdzeń, do którego dokleja się afiksy. Alternacje rdzeni wystąpić mogą w procesie stopniowania czasowników oraz różnych derywacji. Kolejność afiksów jest ściśle określona. Najważniejszą częścią jest oczywiście rdzeń, jako prefiksy występują markery aspektu, kolejność sufiksów jest następująca: czas, tryb i strona; forma inkorporowana zaimka; inne.

Czas

Czas	Tworzenie	Przykład	Glossa	Tłumaczenie
Teraźniejszy	-r- + sufiks	Bavat zūz deavrarest.	bavat-∅ zūz deavra-r=est dom-SG.ABS 1SG.ERG budować-PRS=3SG.ABS	Buduję dom.
Przeszły	-s- + sufiks	Bavat naz deavrasest.	bavat-∅ naz deavra-s=est dom-SG.ABS 2PL.ERG budować-PRS=3SG.ABS	Zbudowaliście dom.
Przyszły	-d- + sufiks	Bavat kuz deavradest.	bavat-∅ kuz deavra-d=est dom-SG.ABS 3PL.ERG budować-PRS=3SG.ABS	Oni zbudują dom.

Zdanie pojedyncze

Podstawowym szykiem zdania przechodniego jest PAV (pacjens–agens–orzeczenie). W pytaniach szyk zmienia się na PVA (AVP w przypadku splitu).

Bīgu wulanaze vumesest. – Psy zjadły kota.
{kot-SG.ABS pies-PL.ERG jeść-PST-3SG.ABS}

Jak widać czasownik uzgadnia się liczbą i osobą z pacjensem. Podobnie jest z w zdaniach nieprzechodnich. Występuje w nich szyk S(O)V (podmiot zdania nieprzechodniego–(dopełnienie dalsze)–orzeczenie).

Neŝinearā awāmehag istēneduk. – Wszyscy ludzie pójdą do domu.
{człowiek-PL.ABS-COLL dom-SG.ALL-do iść-FUT-3PL.ABS}

Przeczenie

Przeczenia tworzy się, dodając do czasownika partykułę ōs-.

Vel sōz ōsattasest. – Ona tego nie zrobiła.

Split

Jak już wcześniej wspomniano, w języku lutrackim w niektórych przypadkach dochodzi do splitu, tj. do zmiany z uzgodnienia ergatywnego na akuzatywne. W większości zdań nieprzechodnich ergatywnej strony czynnej uzgodnienie będzie ergatywne; split przebiega głównie w przypadku zaimków, tzn. dla zaimków pierwszej osoby l. poj. i mnogiej oraz czasami dla drugiej osoby uzgodnienie może być akuzatywne – będzie on przebiegał dla czasowników dynamicznych. Im wyższa jest wolicjonalność albo sytuacja jest bliska mówiącemu, wówczas następuję zmiana uzgodnienia. A zatem w dużej mierze zależy to od mówiącego, granica jest dość płynna.
W przypadku splitu zmienia się też szyk zdania z PAV na APV.

(Zūn) rayā yed sāhtea nuurisun. – Spałem wczoraj cztery godziny.
{(1SG.ABS) wczoraj cztery godzina-PL.ABS spać-PST-1SG.ABS}

(Zūz) bafimrā malikeheŝ pataŝiraruz. – Codziennie biegam z przyjaciółmi.
{(1SG.ERG) dzień-COLL przyjaciel-PL.OBL-z PROG-biegać-PRS-1SG.ERG}

W pierwszym zdaniu występuje czasownik stanu „spać”, (nuuri /ˈnuʔuˌrɪ/) zatem uzgodnienie jest ergatywne. W drugim z kolei mamy czasownik dynamiczny „biegać”, (taŝira /ˈtaʃiˌrɐ̞/) więc uzgodnienie jest akuzatywne.

Uwaga: Split nie występuje w czasie przyszłym, z wyjątkiem konstrukcji wyrażających bliską przyszłość za pomocą czasu teraźniejszego. Nie pojawia się także w trybach typu irrealis.

Aspekt

W języku lutrackim występują dwa rodzaje aspektu:

• nieokreślony - domyślny aspekt, nieoznaczony
• progresywny - wyraża czynności przedłużające się w czasie, ale także przyzwyczajenia i czynności regularne. Jego prefiksem jest pa(t)-;
  

(Zūn) tēm hatākea paferasırun. - Jestem chory od dwu tygodni.
Ku padelleruk. - Oni wciąż śpiewają.
(Zūn) kelonea pavumerun. - Jem jabłka. (regularnie)

Tryb

Tryb oznajmujący
Czas	Przykład
Teraźniejszy	ŝarurun
Przeszły	ŝarusun
Przyszły	ŝarudun
Tryb rozkazujący
Osoba	Liczba	Przykład
1.	poj.	-
	mn.	ŝarurē
2.	poj.	ŝaru
	mn.	ŝaruga
3. proksymalna	poj.	ŝarub
	mn.	ŝarubu
3. obwiatywna	poj.	ŝarubi
	mn.	ŝarubin
Tryb przypuszczający
Czas	Przykład
Teraźniejszy	ŝaruqisun
Tryb łączący
Czas	Przykład
Teraźniejszy	ŝaruzīnun
Przeszły	ŝaruzenun
Przyszły	ŝaruzeanun

Tryb nieświadka

W języku lutrackim konstrukcja o znaczeniu zbliżonym do trybu nieświadka tworzona jest w sposób bardziej analityczny niż aglutynacyjny, jak to ma miejsce w przypadku innych trybów. Stąd też nie jest zaliczana do trybów, a bywa wymieniana razem z partykułami modalnymi, jako że zdania za jej pomocą tworzy się w taki sam sposób (patrz niżej).
Partykułą trybu nieświadka jest zādam.

Maŝa Tuurisu ħeŝresuk zādam. - Maŝa i Tuuri nie żyją (podobno).
{Maŝa-SG.ABS Tuuri-SG.ABS-i umrzeć-PST-3PL.ABS INFER}

Strona

W języku lutrackim istnieją trzy strony:

• ergatywna czynna: Ēan zūz dēyseren. (Widzę cię.) (ABS - ERG - V) [PAV]
• przeciwbierna: Zūn ēah dēyserībun. (Widzę cię.) (ABS - OBL - V) [APV]
• zwrotna: Zūni dēyserilun. (Widzę się.) (ALL - V ) [OV]

Strona przeciwbierna

Tryb oznajmujący
Czas	Przykład
Teraźniejszy	ŝarurībun
Przeszły	ŝarusībun
Przyszły	ŝarudībun
Tryb przypuszczający
Czas	Przykład
Teraźniejszy	ŝaruqisībun
Tryb łączący
Czas	Przykład
Teraźniejszy	ŝaruzīnībun
Przeszły	ŝaruzenībun
Przyszły	ŝaruzeanībun

Dla strony przeciwbiernej nie ma form trybu rozkazującego, ponieważ już w stronie czynnej w trybie rozkazującym czasowniki mają uzgodnienie akuzatywne.

Strona przecwbierna służy głównie podniesieniu agensa do roli podmiotu w zdaniach przechodnich, najczęściej aby podkreślić jego rolę jako wykonawcy:
Irrad Lutrataze tibrasest. - Lutraci wygrali wojnę.
{wojna-SG.ABS Lutrata-PL.ERG wygrać-PST-3SG.ABS}

Lutratea irradı tibrasībuk. - Lutraci wygrali wojnę.
{Lutrata-PL.ABS wojna-SG.OBL wygrać-PST-AP-3PL.ABS}
Jak widać agens zmienia przypadek z ergatywu na absolutyw i przechodzi na pierwszą pozycję w zdaniu, z kolei pacjens zmienia przypadek na odpowiedni przypadek zależny, (według rekcji) w tym przykładzie obliquus.
W zdaniach nieprzechodnich zaś, w przypadku czasownika z pominiętym dopełnieniem, użycie strony przeciwbiernej nadaje podmiotowi charakter agentywny:
Puru vumerest. - Wilk jest jedzony.
{wilk-SG.ABS jeść-PRS-3SG.ABS}

Puru vumerībest. - Wilk je.
{wilk-SG.ABS jeść-PRS-AP-3SG.ABS}

Ponadto użycie strony przeciwbiernej jest wymuszone, kiedy w zdaniach złożonych chcemy pominąć podmiot w drugim z nich:
Ūmul vanasest su annam ūmulaz dēysesest. - Ojciec przyszedł i zobaczył matkę.
{ojciec-SG.ABS przyjść-PST-3SG.ABS i matka-SG.ABS ojciec-SG.ERG widzieć-PST-3SG.ABS}

Ūmul vanasest su annamı dēysesībest. - Ojciec przyszedł i zobaczył matkę.
{ojciec-SG.ABS przyjść-PST-3SG.ABS I matka-SG.OBL widzieć-PST-AP-3SG.ABS}

Strona zwrotna

Tryb oznajmujący
Czas	Przykład
Teraźniejszy	ŝarurilun
Przeszły	ŝarusilun
Przyszły	ŝarudilun
Tryb rozkazujący
Osoba	Liczba	Przykład
1.	poj.	-
	mn.	ŝarurēhil
2.	poj.	ŝaruhil
	mn.	ŝarugahil
3. proksymalna	poj.	ŝarubil
	mn.	ŝarubuhil
3. obwiatywna	poj.	ŝarubīl
	mn.	ŝarubinil
Tryb przypuszczający
Czas	Przykład
Teraźniejszy	ŝaruqisilun
Tryb łączący
Czas	Przykład
Teraźniejszy	ŝaruzīnilun
Przeszły	ŝaruzenilun
Przyszły	ŝaruzeanilun

Ciekawą cechą strony zwrotnej jest brak uzgodnienia. Polega to na tym, że podmiot występuje w allatywie, natomiast czasownik przyjmuje formę sufigowaną zaimka, tak jakby było to zwykłe zdanie nieprzechodnie (tj. absolutyw).

Bīguano nihbariluk. - Koty się myją.
{kot-PL.ALL myć-PRS-REFL-3PL.ABS}

Modalność

Modalność
Partykuła	Funkcja	Przykład	Tłumaczenie
ħudu	powinności	Ēan sōni avestasen ħudu.	Powinieneś był mu pomóc.
ŝeva	nadziei	Vet ĉaytarāravs ŝeva.	Obyśmy zdążyli.
koru	chęci
ūro	możliwości
fetī	śmiałości
tōru	przymusu	Soa nar ŝretīvurest tōru!	Musicie go odnaleźć!
yīd	przyzwolenia	Ihav attarun yīd!	Wszystko mi wolno!
mā	inceptywna
vakul	cessatywna