Język lutracki: Różnice pomiędzy wersjami
Linia 118: | Linia 118: | ||
'''he'''ve''das'' {{IPA|/ˈhe.veˌdɐ̞s/}} <br> | '''he'''ve''das'' {{IPA|/ˈhe.veˌdɐ̞s/}} <br> | ||
mi'''re'''vi''da'' {{IPA|/miˈre.viˌdɐ̞/}} <br> | mi'''re'''vi''da'' {{IPA|/miˈre.viˌdɐ̞/}} <br> | ||
− | ''pa''fe'''ra'''sı''run'' {{IPA|/ˌpɐ.feˈra. | + | ''pa''fe'''ra'''sı''run'' {{IPA|/ˌpɐ.feˈra.sɨˌrʊn/}} <br> |
ŝre'''tī'''vu''rest'' {{IPA|/ʃreˈtiːvuˌrɛst/}} <br> | ŝre'''tī'''vu''rest'' {{IPA|/ʃreˈtiːvuˌrɛst/}} <br> | ||
Wersja z 11:04, 26 paź 2018
język lutracki āvehī lutratā | |
---|---|
Utworzenie: | Caraig w 2016 |
Cel utworzenia: | na użytek conworldu |
Używany w (Sōrel): | Cesarstwo Lutracji |
Typologia: | aglutynacyjny OSV |
Klasyfikacja: | języki karyckie
|
Lista conlangów |
Zobacz też słownik tego języka. |
Język lutracki (āvehī lutratā /ˈaːvehiː ˈlutrataː/) - język z rodziny języków karyckich, z grupy imelo-lutrackiej. Jak wszystkie języki rodziny typologicznie należy do języków aglutyncyjnych. Morfologicznie jest ergatywno-absolutywny, choć przejawia ergatywność rozszczepioną. Jest on używany na Sōrelu przez mieszkańców Archipelagu Lutrackiego, leżącego na południe od kontynentu Neran i jednocześnie jest językiem urzędowym Cesarstwa Lutracji. Jego najbliższy krewniak, język imelski, używany jest przez ludność zamieszkującą południowo-zachodnią część Neranu. Odległość geograficzna sprawiła jednak, że są one wzajemnie zrozumiałe tylko w niewielkim stopniu. Istnieje ponadto niewielka ilość słownictwa wskazująca na substrat języków pereńskich, używanych na Archipelagu przed przybyciem nań ludów karyckich.
Fonologia
Lutracki posiada pięć fonemów samogłoskowych i dwadzieścia jeden fonemów spółgłoskowych.
Samogłoski
Oprócz tego samogłoski rozróżniają także długość, jednak długim odpowiednikiem /ɨ/ jest /iː/.
Spółgłoski
Wargowe | Zębowe | Dziąsłowe | Zadziąsłowe | Podniebienne | Welarne | Języczkowe | Krtaniowe | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Nosowe | m | n | ||||||
Zwarte | p b | t d | k g | q (ɢ) | (ʔ) | |||
Szczelinowe | f v | s z | ŝ /ʃ/ | ħ /χ/ | h | |||
Afrykaty | c /t͡s/ | ĉ /t͡ʃ/ | ||||||
Aproksymanty | w | l | y /j/ | |||||
Drżące | r |
Alofonia
Po /q ɢ χ/:
- /i ɨ/ > [ɯ]
- /a/ > [ɑ]
- /e/ > [ɤ]
Przed /e/ oraz /i/:
- /t͡s t͡ʃ/ > [t͡ɕ]
Grupy spółgłoskowe:
- /st/ > [ʃt~ʃː~ʃ](interwokalicznie)
- /zd/ > [ʒd~ʒː~ʒ] (interwokalicznie)
- /kʃ/ > [xʃ] lub [χʃ̠]
- /vs/ > [ws]
Akcentuacja
W języku lutrackim występuje akcent stały, proparoksytoniczny.
Akcent poboczny
Akcent poboczny w języku lutrackim jest dość przewidywalny, choć nie jest stały. Zależy w dużej mierze od układu mor w sylabach. Jak wiemy, akcent główny pada zawsze na trzecią sylabę od końca i jest stały. Jeśli więc sylaby poboczne mają każda tyle samo lub mniej mor, co główna, wówczas akcent poboczny występuje co drugą sylabę:
hevedas /ˈhe.veˌdɐ̞s/
mirevida /miˈre.viˌdɐ̞/
paferasırun /ˌpɐ.feˈra.sɨˌrʊn/
ŝretīvurest /ʃreˈtiːvuˌrɛst/
Jeśli zaś sylaby poboczne mają więcej mor niż główna, akcent poboczny pada na nie:
ħeŝrīvu /ˈχeʃˌriːvu/
erebinīhimmatō /eˌrɛ.biˌniːˈhim.maˌtoː/
ŝaruzīnībun /ˌʃɐ̞ruˈziːˌniːbun/
W sytuacji gdyby wszystkie inne sylaby miały więcej mor niż główna, akcent poboczny rzecz jasna wyrównuje się na co drugą.
Mała redukcja samogłosek
Samogłoski krótkie znajdujące się pod akcentem pobocznym ulegają tzw. małej redukcji.
- /a/ > [ɐ̞]
- /e/ > [ɛ]
- /i/ > [ɪ]
- /ɨ/ > [ə]
- /u/ > [ʊ]
- /o/ > [ɔ]
Fonotaktyki
- Wyraz mający w nagłosie krótką samogłoskę wymawiany jest ze zwarciem krtaniowym, np. avesta [ˈʔaveˌstɐ̞] „pomagać”.
- Możliwe grupy spółgłoskowe w nagłosie:
- <dr br tr pr sr ŝr kr gr mr sn hs kŝ>
- Możliwe grupy spółgłoskowe w wygłosie:
- <st zd rn rm mn nm hs vst vzd hn hm sm sn tn tm sp zb>
- Niedozwolone są grupy <dźwięczna + bezdźwięczna> (dotyczy zwartych i frykatywów), w przypadku gdy dochodzi do takiego złączenia, morfem „niższej” wartości (zazwyczaj sufiks) asymiluje tę głoskę.
- Możliwe geminaty (niedozwolone w nagłosie i wygłosie):
- <rr tt pp ss dd ff kk zz cc bb nn mm>
- Rozziew blokowany jest przez zwarcie krtaniowe (np. deavra [ˈdeʔavrɐ̞] „budować”).
Sylaba
(C)(C)V(C)(C)(C)
Morfologia
Rzeczownik
Rzeczowniki odmieniają się przez 8 przypadków i 2 liczby, ale nie ma rozróżnienia na płeć gramatyczną, przy czym dodatkowo występują cztery typy deklinacji zależne od tematu. Ponadto rzeczownik może nieść dodatkową informację gramatyczną, bowiem może inkorporować przyimki oraz spójniki. Rzadko dochodzi do alternacji w rdzeniu, choć zdarza się to przy sufiksach w ablatywie i pozesywie.
Przypadki
- Absolutyw - przypadek pacjensa w zdaniu przechodnim oraz podmiotu zdania nieprzechodniego. W liczbie pojedynczej nieoznaczony.
- Ergatyw - przypadek agensa.
- Predykatyw - przypadek, którym oznaczany jest orzecznik.
- Przypadek zależny - najczęściej przypadek dopełnienia dalszego, używany z większością przyimków.
- Pozesyw - używany do wyrażania trwałego posiadania danego przedmiotu, osoby, itp.
- Narzędnik - używany do wyrażania użycia jakiegoś przedmiotu w charakterze narzędzia.
- Ablatyw - jeden z przypadków dopełnienia dalszego, używany z przyimkami określającymi ruch w kierunku przeciwnym do desygnatu, a także w celu wyrażenia posiadania nietrwałego.
- Allatyw - kolejny przypadek dopełnienia dalszego, używany głównie z przyimkami określającymi ruch w stronę desygnatu.
Deklinacja
Deklinacja | ||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Typ | I | II | III | IV | ||||
Znaczenie | wilk | brat | kobieta | niebo | ||||
Liczba | poj. | mn. | poj. | mn. | poj. | mn. | poj. | mn. |
ABS | puru | purua | hātma | hātmā | mirevi | mirevin | ereb | erebea |
ERG | puruz | puruze | hātmaz | hātmaze | mireviz | mirevize | erebaz | erebaze |
OBL | puruhe | puruha | hātmahe | hātmaha | mirevihe | mireviha | erebeh | erebah |
PRED | puruda | puruada | hātmada | hātmāda | mirevida | mirevīda | erebed(a) | erebad(a) |
INST | purum | puruma | hātmam | hātmama | mirevim | mirevima | erebum | erebuma |
POSS | puruta | purutā | hātmata | hātmatā | mirevita | mirevitā | erebita | erebata |
ABL | purus | puruas | hātmas | hātmās | mirevis | mirevīs | erebis | erebas |
ALL | puruno | puruano | hātmano | hātmāno | mirevino | mirevīno | erebeno | erebano |
Dodatkowo rzeczowniki mogą inkorporować przyimki i spójniki poprzez dołączenie ich jako sufiksu, np.:
reves + -(n)īme > reves-eh-īme {brzeg-OBL-w} – na brzegu
hātma + -(n)eŝ > hātma-he-neŝ {brat-OBL-z} – z bratem
wulan bīgu-su {pies kot-i} - pies i kot
bīgu wulan-su {kot pies-i} - kot i pies
Zaimek
Osoba | Liczba | Zaimek | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
ABS | ERG | OBL | PRED | INST | POSS | ABL | ALL | ||
1. | poj. | zūn | zūz | zī | zūd | zūm | zūta | zūdis | zūni |
mn. | vet | vez | vaha | ved | vem | vehet | vesis | venni | |
2. | poj. | ēan | ēaz | ēah | ēad | ēam | ēat | ēhis | ēani |
mn. | nar | naz | nahi | naid | nam | nahet | naris | narni | |
3. proksymalna | poj. | soa | sōz | sehi | sōd | sōm | sōt | seŝe | sōni |
mn. | ku | kuz | kū | kud | kum | kuta | kus | kuni | |
3. obwiatywna | poj. | asoa | asōz | asehi | asōd | asōm | asōt | aseŝe | asōni |
mn. | aku | akuz | akū | akud | akum | akuta | akus | akuni |
Formy sufigowane
Formy sufigowane zaimków to krótkie formy zaimków, które mogą być inkorporowane przez czasowniki (absolutyw, ergatyw) oraz przez rzeczowniki (pozesyw, ablatyw). W pierwszym przypadku są częścią koniugacji, w drugim zaś służą w formie zaimków dzierżawczych oznaczających kolejno posiadanie trwałe i nietrwałe. Nie są one enklitykami, jako że wpływają na przemieszczenie akcentu.
Osoba | Liczba | Sufiks | ||||
---|---|---|---|---|---|---|
ABS | ERG | POSS | ABL | |||
1. | poj. | -un | -uz | -nut | -nes | |
mn. | -avs | -avsu | -vāt | -vās | ||
2. | poj. | -en | -enu | -hot | -hes | |
mn. | -anar | -anru | -nart | -nras | ||
3. proksymalna | poj. | -est, -et | -esu | -sut | -seŝ | |
mn. | -uk | -uku | -kut | -kus | ||
3. obwiatywna | poj. | -at | -asu | -sayt | -saŝ | |
mn. | -ak | -aku | -kat | -kas |
Posiadanie
Jak wspomniano wyżej, posiadanie może być wyrażone na dwa sposoby: trwałe oraz nietrwałe.
Posiadanie trwałe
Wyrażone za pomocą rzeczownika w pozesywie, zaimka osobowego w pozesywie lub sufiksu w tym samym przypadku.
W ten sposób opisuje się rzeczy, które są nieodłączną częścią czegoś lub których nie można rozdzielić (w lutrackim do tej kategorii zaliczają się części ciała, nawet mimo tego, że można na przykład odciąć sobie rękę). Konstrukcja ta może służyć także do emfazy, kiedy chcemy podkreślić swoją więź emocjonalną z kimś lub czymś.
zūt bīgu / bīgunut – mój kot
vehet anı / anıvāt – nasza mama
sōt prana / pranasut – jego/jej głowa
ŝraya Ulenita – ręka Ulena
Posiadanie nietrwałe
Wyrażone za pomocą rzeczownika w ablatywie, zaimka osobowego lub jego formy sufigowanej.
Tym sposobem można opisać rzeczy należące do kogoś, ale takie, które można utracić, zgubić, itp. Konstrukcja ta również może służyć emfazie, np. w celu wyrażenia tęsknoty albo z drugiej strony niechęci do czegoś.
zūdis bīgu / bīgunes – mój kot
wulan Āmras – pies Āmry
seŝe cetalay / cetalayseŝ - jego koń
Czasownik
W języku lutrackim czasowniki odmieniają się przez czasy, aspekty, tryby i strony. Czasownik ma zdolność inkorporowania zaimków, wskazując w ten sposób czy uzgadnia się z pacjensem, czy z agensem. Jest to istotne w zidentyfikowaniu, czy doszło do splitu.
W lutrackim nie występują bezokoliczniki; formą słownikową czasownika jest jego rdzeń, do którego dokleja się afiksy. Alternacje rdzeni wystąpić mogą w procesie stopniowania czasowników oraz różnych derywacji. Kolejność afiksów jest ściśle określona. Najważniejszą częścią jest oczywiście rdzeń, jako prefiksy występują markery aspektu, kolejność sufiksów jest następująca: czas, tryb i strona; forma inkorporowana zaimka; inne.
Czas
Czas | Tworzenie | Przykład | Glossa | Tłumaczenie |
---|---|---|---|---|
Teraźniejszy | -r- + sufiks | Bavat zūz deavrarest. | bavat-∅ zūz deavra-r=est dom-SG.ABS 1SG.ERG budować-PRS=3SG.ABS |
Buduję dom. |
Przeszły | -s- + sufiks | Bavat naz deavrasest. | bavat-∅ naz deavra-s=est dom-SG.ABS 2PL.ERG budować-PRS=3SG.ABS |
Zbudowaliście dom. |
Przyszły | -d- + sufiks | Bavat kuz deavradest. | bavat-∅ kuz deavra-d=est dom-SG.ABS 3PL.ERG budować-PRS=3SG.ABS |
Oni zbudują dom. |
Zdanie pojedyncze
Podstawowym szykiem zdania przechodniego jest PAV (pacjens–agens–orzeczenie). W pytaniach szyk zmienia się na PVA (AVP w przypadku splitu).
Bīgu wulanaze vumesest. – Psy zjadły kota.
{kot-SG.ABS pies-PL.ERG jeść-PST-3SG.ABS}
Jak widać czasownik uzgadnia się liczbą i osobą z pacjensem. Podobnie jest z w zdaniach nieprzechodnich. Występuje w nich szyk S(O)V (podmiot zdania nieprzechodniego–(dopełnienie dalsze)–orzeczenie).
Neŝinearā awāmehag istēneduk. – Wszyscy ludzie pójdą do domu.
{człowiek-PL.ABS-COLL dom-SG.ALL-do iść-FUT-3PL.ABS}
Przeczenie
Przeczenia tworzy się, dodając do czasownika partykułę ōs-.
Vel sōz ōsattasest. – Ona tego nie zrobiła.
Split
Jak już wcześniej wspomniano, w języku lutrackim w niektórych przypadkach dochodzi do splitu, tj. do zmiany z uzgodnienia ergatywnego na akuzatywne. W większości zdań nieprzechodnich ergatywnej strony czynnej uzgodnienie będzie ergatywne; split przebiega głównie w przypadku zaimków, tzn. dla zaimków pierwszej osoby l. poj. i mnogiej oraz czasami dla drugiej osoby uzgodnienie może być akuzatywne – będzie on przebiegał dla czasowników dynamicznych. Im wyższa jest wolicjonalność albo sytuacja jest bliska mówiącemu, wówczas następuję zmiana uzgodnienia. A zatem w dużej mierze zależy to od mówiącego, granica jest dość płynna.
W przypadku splitu zmienia się też szyk zdania z PAV na APV.
(Zūn) rayā yed sāhtea nuurisun. – Spałem wczoraj cztery godziny.
{(1SG.ABS) wczoraj cztery godzina-PL.ABS spać-PST-1SG.ABS}
(Zūz) bafimrā malikeheŝ pataŝiraruz. – Codziennie biegam z przyjaciółmi.
{(1SG.ERG) dzień-COLL przyjaciel-PL.OBL-z PROG-biegać-PRS-1SG.ERG}
W pierwszym zdaniu występuje czasownik stanu „spać”, (nuuri /ˈnuʔuˌrɪ/) zatem uzgodnienie jest ergatywne. W drugim z kolei mamy czasownik dynamiczny „biegać”, (taŝira /ˈtaʃiˌrɐ̞/) więc uzgodnienie jest akuzatywne.
Uwaga:
Split nie występuje w czasie przyszłym, z wyjątkiem konstrukcji wyrażających bliską przyszłość za pomocą czasu teraźniejszego. Nie pojawia się także w trybach typu irrealis.
Aspekt
W języku lutrackim występują dwa rodzaje aspektu:
- nieokreślony - domyślny aspekt, nieoznaczony
- progresywny - wyraża czynności przedłużające się w czasie, ale także przyzwyczajenia i czynności regularne. Jego prefiksem jest pa(t)-;
(Zūn) tēm hatākea paferasırun. - Jestem chory od dwu tygodni.
Ku padelleruk. - Oni wciąż śpiewają.
(Zūn) kelonea pavumerun. - Jem jabłka. (regularnie)
Tryb
Tryb oznajmujący | ||
---|---|---|
Czas | Przykład | |
Teraźniejszy | ŝarurun | |
Przeszły | ŝarusun | |
Przyszły | ŝarudun | |
Tryb rozkazujący | ||
Osoba | Liczba | Przykład |
1. | poj. | - |
mn. | ŝarurē | |
2. | poj. | ŝaru |
mn. | ŝaruga | |
3. proksymalna | poj. | ŝarub |
mn. | ŝarubu | |
3. obwiatywna | poj. | ŝarubi |
mn. | ŝarubin | |
Tryb przypuszczający | ||
Czas | Przykład | |
Teraźniejszy | ŝaruqisun | |
Tryb łączący | ||
Czas | Przykład | |
Teraźniejszy | ŝaruzīnun | |
Przeszły | ŝaruzenun | |
Przyszły | ŝaruzeanun |
Tryb nieświadka
W języku lutrackim konstrukcja o znaczeniu zbliżonym do trybu nieświadka tworzona jest w sposób bardziej analityczny niż aglutynacyjny, jak to ma miejsce w przypadku innych trybów. Stąd też nie jest zaliczana do trybów, a bywa wymieniana razem z partykułami modalnymi, jako że zdania za jej pomocą tworzy się w taki sam sposób (patrz niżej).
Partykułą trybu nieświadka jest zādam.
Maŝa Tuurisu ħeŝresuk zādam. - Maŝa i Tuuri nie żyją (podobno).
{Maŝa-SG.ABS Tuuri-SG.ABS-i umrzeć-PST-3PL.ABS INFER}
Strona
W języku lutrackim istnieją trzy strony:
- ergatywna czynna: Ēan zūz dēyseren. (Widzę cię.) (ABS - ERG - V) [PAV]
- przeciwbierna: Zūn ēah dēyserībun. (Widzę cię.) (ABS - OBL - V) [APV]
- zwrotna: Zūni dēyserilun. (Widzę się.) (ALL - V ) [OV]
Strona przeciwbierna
Tryb oznajmujący | ||
---|---|---|
Czas | Przykład | |
Teraźniejszy | ŝarurībun | |
Przeszły | ŝarusībun | |
Przyszły | ŝarudībun | |
Tryb przypuszczający | ||
Czas | Przykład | |
Teraźniejszy | ŝaruqisībun | |
Tryb łączący | ||
Czas | Przykład | |
Teraźniejszy | ŝaruzīnībun | |
Przeszły | ŝaruzenībun | |
Przyszły | ŝaruzeanībun |
Dla strony przeciwbiernej nie ma form trybu rozkazującego, ponieważ już w stronie czynnej w trybie rozkazującym czasowniki mają uzgodnienie akuzatywne.
Strona przecwbierna służy głównie podniesieniu agensa do roli podmiotu w zdaniach przechodnich, najczęściej aby podkreślić jego rolę jako wykonawcy:
Irrad Lutrataze tibrasest. - Lutraci wygrali wojnę.
{wojna-SG.ABS Lutrata-PL.ERG wygrać-PST-3SG.ABS}
Lutratea irradı tibrasībuk. - Lutraci wygrali wojnę.
{Lutrata-PL.ABS wojna-SG.OBL wygrać-PST-AP-3PL.ABS}
Jak widać agens zmienia przypadek z ergatywu na absolutyw i przechodzi na pierwszą pozycję w zdaniu, z kolei pacjens zmienia przypadek na odpowiedni przypadek zależny, (według rekcji) w tym przykładzie obliquus.
W zdaniach nieprzechodnich zaś, w przypadku czasownika z pominiętym dopełnieniem, użycie strony przeciwbiernej nadaje podmiotowi charakter agentywny:
Puru vumerest. - Wilk jest jedzony.
{wilk-SG.ABS jeść-PRS-3SG.ABS}
Puru vumerībest. - Wilk je.
{wilk-SG.ABS jeść-PRS-AP-3SG.ABS}
Ponadto użycie strony przeciwbiernej jest wymuszone, kiedy w zdaniach złożonych chcemy pominąć podmiot w drugim z nich:
Ūmul vanasest su annam ūmulaz dēysesest. - Ojciec przyszedł i zobaczył matkę.
{ojciec-SG.ABS przyjść-PST-3SG.ABS i matka-SG.ABS ojciec-SG.ERG widzieć-PST-3SG.ABS}
Ūmul vanasest su annamı dēysesībest. - Ojciec przyszedł i zobaczył matkę.
{ojciec-SG.ABS przyjść-PST-3SG.ABS I matka-SG.OBL widzieć-PST-AP-3SG.ABS}
Strona zwrotna
Tryb oznajmujący | ||
---|---|---|
Czas | Przykład | |
Teraźniejszy | ŝarurilun | |
Przeszły | ŝarusilun | |
Przyszły | ŝarudilun | |
Tryb rozkazujący | ||
Osoba | Liczba | Przykład |
1. | poj. | - |
mn. | ŝarurēhil | |
2. | poj. | ŝaruhil |
mn. | ŝarugahil | |
3. proksymalna | poj. | ŝarubil |
mn. | ŝarubuhil | |
3. obwiatywna | poj. | ŝarubīl |
mn. | ŝarubinil | |
Tryb przypuszczający | ||
Czas | Przykład | |
Teraźniejszy | ŝaruqisilun | |
Tryb łączący | ||
Czas | Przykład | |
Teraźniejszy | ŝaruzīnilun | |
Przeszły | ŝaruzenilun | |
Przyszły | ŝaruzeanilun |
Ciekawą cechą strony zwrotnej jest brak uzgodnienia. Polega to na tym, że podmiot występuje w allatywie, natomiast czasownik przyjmuje formę sufigowaną zaimka, tak jakby było to zwykłe zdanie nieprzechodnie (tj. absolutyw).
Bīguano nihbariluk. - Koty się myją.
{kot-PL.ALL myć-PRS-REFL-3PL.ABS}
Modalność
Modalność | |||
---|---|---|---|
Partykuła | Funkcja | Przykład | Tłumaczenie |
ħudu | powinności | Ēan sōni avestasen ħudu. | Powinieneś był mu pomóc. |
ŝeva | nadziei | Vet ĉaytarāravs ŝeva. | Obyśmy zdążyli. |
koru | chęci | ||
ūro | możliwości | ||
fetī | śmiałości | ||
tōru | przymusu | Soa nar ŝretīvurest tōru! | Musicie go odnaleźć! |
yīd | przyzwolenia | Ihav attarun yīd! | Wszystko mi wolno! |
mā | inceptywna | ||
vakul | cessatywna |