Język murski: Różnice pomiędzy wersjami
Linia 136: | Linia 136: | ||
|klasa "ożywiona" — dorośli ludzie i zwierzęta | |klasa "ożywiona" — dorośli ludzie i zwierzęta | ||
|- | |- | ||
− | + | !IB | |
|ta kauma | |ta kauma | ||
|te keime | |te keime | ||
Linia 281: | Linia 281: | ||
|- | |- | ||
|} | |} | ||
+ | === Słowotwórstwo === | ||
+ | === Konstrukcja rodzajnikowa === | ||
+ | Częstym sposobem urabiania nowych rzeczowników w języku murskim jest zmiana klasy. Dokonuje się tego poprzez postawienie przed rzeczownik odpowiedniego rodzajnika; doklejony ów rodzajnik nie pełni jednak żadnej funkcji gramatycznej — w celu zmiany określoności "podwaja" się go. | ||
+ | |||
+ | '''ngātra''', '''mar ngātra''' "ziemia, podstawa" | ||
+ | <br/>'''ja ngātra''', '''ja ja ngātra''' "korzeń", | ||
+ | |||
+ | '''wimpi''', '''te wimpi''' "kobieta" | ||
+ | <br/>'''kwede wimpi''', '''kwede kwede wimpi''' "kobietka, kobiecina, babka" | ||
+ | |||
+ | Wrato zauważyć, że w przypadku takich podwojonych rodzajników pierwszy ma tendencję do fonetycznego wzdłużenia — szczególnie w rejestrze wysokim, gdzie redukcja samogłosek jest słabsza — tak że ja ja zostanie wymówiona jako /ɟɑː ɟə/, a je je — /ɟæː ɟə/. | ||
==Składnia== | ==Składnia== |
Wersja z 19:21, 5 gru 2017
Język murski Mar Mur | |
---|---|
Utworzenie: | Spiritus w 2017 |
Regiony (Kyon): | Muria i jej kolonie |
Liczba użytkowników (Kyon) | ok. 30 milionów |
Sposoby zapisu: | w conworldzie: pismo murskie; autor używa alfabetu łacińskiego |
Typologia: | SVO |
Klasyfikacja: | języki wschodniego wybrzeża
|
Lista conlangów |
Język murski (mur. Mar Mur [mə ˈməː] lub Mar ngauma nu Mur [mə ˈŋɒu̯mə nʊ ˈməː]) — język używany głównie na Wyspach Murskich oraz w koloniach i terytoriach zależnych Republiki Murów.
Fonologia
Spółgłoski
Wargowe | Dziąsłowe | Retrofleksyjne | Podniebienne | Tylnojęzykowe | ||
---|---|---|---|---|---|---|
Nosowe | m | n | ɳ | ɲ | ŋ | |
derzeniowe | d~ɾ | ɖ~ɽ | ||||
Zwarte | dźwięczne | b | ɟ | g | ||
bezdźwięczne | pʰ~f | tʰ | ʈʰ | cʰ | kʰ~h | |
Szczelinowe | ||||||
Aproksymanty | ɻ | j | w |
Samogłoski
Przednie | Centralne | Tylne | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
krótkie | długie | nosowe | dyftong | krótkie | długie | nosowe | dyftong | ||
Przymknięte | ɪ | iː | æɪ | ʊ | uː | ɒʊ | |||
Środkowe | ɛ | əː ə | ʌ | ||||||
Otwarte | æː | æ̃(ˑ) | ɑː | ɑ̃(ˑ) |
Kolorem ciemnoczerwonym oznaczono samogłoski występujące tylko w sylabie akcentowanej.
Kolorem ciemnozielonym oznaczono samogłoskę występującą tylko w sylabie nieakcentowanej.
Fonotaktyka
Pismo
Morfologia
Klasy rzeczownikowe
Murski posiada 8 podstawowych klas rzeczownikowych, z czego 4 pojedyncze — w tym jedną ożywioną i 3 nieożywione, jedną niepoliczalną, podwójną oraz 2 mnogie — ożywioną i nieożywioną.
Według niektórych opracowań istnieją jeszcze trzy klasy, oznaczane zazwyczaj IB, VIB i VIIB — jednak są one używane tylko w celach honoryfikatywnych i nie ma zgody, czy słowo grzecznościowe w nich się pojawiające należy traktować jako rozszerzenie przedimka czy raczej jako prefiks, który doklejony jest do rzeczownika.
Klasę rzeczownika poznaje się po rodzajniku określonym.
Numer klasy | Rodzjanik | Przynależące rzeczowniki | |
---|---|---|---|
tylne | przednie | ||
I | ta | te | klasa "ożywiona" — dorośli ludzie i zwierzęta |
IB | ta kauma | te keime | klasa honoryfikatywna pojedyncza — używana w zwrotach i w opisach osób, wobec których chce się okazać grzeczność. |
II | ja | je | klasa "małych przedmiotów" — narzędzia, małe przedmioty, niektóre rośliny (kwiaty, trawy, zarośla), niektóre części ciała |
III | mar | mer | klasa "dużych przedmiotów" — budynki, niektóre rośliny (drzewa, krzewy), duże przedmioty, przestrzenie, większość rzeczowników abstrakcyjnych, nazwy języków, niektóre części ciała |
IV | kwada | kwede | klasa "zdrobnień" — zdrobnienia, dzieci i młode zwierząt, małe zwierzęta |
V | pā | pē | klasa "niepoliczalna" — rzeczowniki niepoliczalne, zgrubień |
VI | ba | be | klasa podwójna — wszystkie rzeczowniki podwójne |
VIB | ba kauma | be keime | klasa honoryfikatywna podwójna — używana w zwrotach i w opisach opisach osób, wobec których chce się okazać grzeczność |
VII | ya | ye | klasa mnoga "ożywiona" — mnogie rzeczowniki z klasy pierwszej |
VIIB | ya kauma | ye keime | klasa honoryfikatywna mnoga — używana w zwrotach i w opisach opisach osób, wobec których chce się okazać grzeczność |
VIII | ngā | ngē | klasa mnoga "nieożywiona" — mnogie rzeczowniki z klas II-V |
Zaimki osobowe
Zaimki osobowe dzielą się na dwa typy — pierwszy typ, rozróżniający liczbę pojedynczą, podwójną i mnogą, jest używany, gdy rozmówcy są z tego samego stanu i w rozmowie z bliskimi przyjaciółmi i rodziną; drugi — który nie rozróżnia liczby — używany jest w stosunku do osób z innego stanu, osób obcych oraz przez dzieci w stosunku do wszystkich ludzi spoza rodziny.
Zaimki trzeciej osoby rozróżniają liczbę oraz rodzaj — żywotny (klasa VII), gdzie jeszcze dochodzi rozróżnienie na zaimki A i B, i nieżywotny (wszystkie pozostałe klasy).
Osoba/Liczba | SG | DU | PL | |
---|---|---|---|---|
1 | A | ngei /ŋæɪ̯/ |
be ngei /bə ˈŋæɪ̯/ |
ye ngei /jə ˈŋæɪ̯/ |
B | kanku /ˈkʰɑ̃hu/ | |||
2 | A | nēme /ˈniːmə/ |
be nēme /bə ˈniːmə/ |
ye nēme /jə ˈniːmə/ |
B | undu /ˈɑ̃ɾu/ | |||
3 | żA | ta /ˈtʰɑː/, /tə/ |
bē /ˈbiː/, /bi/ |
ya /ˈjɑː/, /jə/ |
żB | ta kauma /tə ˈkʰɒʊ̯mə/ |
bē keime /bi ˈkʰæɪ̯mə/ |
ya kauma /jə ˈkʰɒʊ̯mə/ | |
nż | wa /ˈwɑː/, /wə/ |
bā /ˈbʉː/, /bʊ̈/ |
ngā /ˈŋʉː/, /ˈŋʊ̈/ |
Czasownik
Forma teraźniejsza i przeszła
Czasowniki murskie mają formę teraźniejszą (niedokonaną, współczesną) i przeszłą (dokonaną, aorystową).
F. teraźniejsza | F. przeszła | ||
---|---|---|---|
Regularne | tylne | pāmar | pāmartra |
przednie | kerne | kernetre | |
Nieregularne | bangar | bunga | |
Supletywne | nrā | pur |
Czas i aspekt
Czas/Aspekt | Niedokonany | Dokonany | Perfekt |
---|---|---|---|
Teraźniejszy | f. teraźniejsza | nrā/nrē + f. przeszła | |
Przyszły | wa/we + f. teraźniejsza | wa/we + f. przeszła | |
Przeszły | ka/ce + f. teraźniejsza | f. przeszła | pur/pir + f. przeszła |
Słowotwórstwo
Konstrukcja rodzajnikowa
Częstym sposobem urabiania nowych rzeczowników w języku murskim jest zmiana klasy. Dokonuje się tego poprzez postawienie przed rzeczownik odpowiedniego rodzajnika; doklejony ów rodzajnik nie pełni jednak żadnej funkcji gramatycznej — w celu zmiany określoności "podwaja" się go.
ngātra, mar ngātra "ziemia, podstawa"
ja ngātra, ja ja ngātra "korzeń",
wimpi, te wimpi "kobieta"
kwede wimpi, kwede kwede wimpi "kobietka, kobiecina, babka"
Wrato zauważyć, że w przypadku takich podwojonych rodzajników pierwszy ma tendencję do fonetycznego wzdłużenia — szczególnie w rejestrze wysokim, gdzie redukcja samogłosek jest słabsza — tak że ja ja zostanie wymówiona jako /ɟɑː ɟə/, a je je — /ɟæː ɟə/.
Składnia
Podstawowe stosunki morfosyntaktyczne
Domyślnym szykiem murskiego zdania jest SVO, jednakże nie jest on sztywny. Murski jest językiem nominatywno-akuzatywnym. Podmiot czasownika nieprzechodniego i agens czasownika przechodniego pozostają nieoznaczone, dopełnienie bliższe jest oznaczone poprzez partykułę na/e:
(1.1) Ta kauma kwerke.
[tə ˈkʰɒʊ̯mə ˈkʷæːhə]
DF mężczyzna spać
Mężczyzna śpi.
(1.2) Ta kauma rauba na tātau.
[tə ˈkʰɒʊ̯mə ˈɻɒʊ̯bə nə ˈtʰʉːtɒʊ̯]
DF mężczyzna widzieć ACC dziecko
Mężczyzna widzi dziecko.
W zdaniach z czasownikiem dwuprzechodnim dopełnienie dalsze zostaje oznaczone partykułą celownikową bu/bi:
(1.3) Te wimpi rakwa ne hēme bu ta padru.
[tə ˈwæ̃fi ˈɻʌhʷə nə ˈçiːmə bʊ tə ˈpʰʌɽu]
DF kobieta dawać ACC jedzenie DAT DF pies
Kobieta daje psu jedzenie.
Strona Bierna
W stronie biernej agens oznaczany jest poprzez partykułę narzędnika ka/ke:
(1.4) Kwada tātau rauha-yunga ka ta kauma.
[kʷʰɑɾə ˈtʰʉːtɒʊ̯ ˌɻɒʊ̯bəˈjʊŋə kə tə ˈkʰɒʊ̯mə]
DF dziecko widzieć.PASS INS DF mężczyzna
Dziecko jest widziane przez mężczyznę.
Zdania kopulatywne
Murską kopulą jest czasownik dankú/denkí, który jest o tyle charakterystyczny, że podlega harmonii samogłoskowej względem orzecznika.
(1.5) Wa dan'kú tātau jenje!
[wə də̃ˌhʊ ˈtʰʉːtɒʊ̯ ˈɟæ̃ɟə]
3.SG być dziecko tylko
On jest tylko dzieckiem!
(1.6) Mar ngātra den'kí ketrē.
[məː ˈŋuːʈə də̃ˌhi ˈkʰiːʈə]
DF podłoga być lawa
Podłoga to lawa.
Jak widać na przykładzie 1.5, czasownik razem z orzecznikiem są traktowane jako orzeczenie, więc przysłówek przesuwa się za orzecznik (a więc za orzeczenie).
Przymiotniki traktowane są jak czasowniki i nie potrzebują kopuli (mogą przyjmować natomiast partykuły czasu i aspektu).
(1.7) Mēne kapár.
[miːnə kʰəˈfɑː]
2.SG piękny
Jesteś piękny/a.
(1.8) Mēne nrē kapártra
[miːnə ɳiː kʰəˈfɑːʈə]
2.SG PERF piękny
Wypiękniałe/aś.
Zdanie arzędnikowe
Charakterystyczną cechą murskiej składni jest to, że rzeczownik z klasy II, kiedy semantycznie spełnia funkcję narzędzia, zazwyczaj staje się podmiotem zdania. Agens tymczasem wyrażony jest celownikiem i następuje zaraz za podmiotem. Np.
(1.9) Ngei tar-cāmar na nhē-mei ka thaku.
[ŋæɪ̯ ˈtʰɑːcʉːmə nə ˈɳiːmæɪ̯ kə ˈʈʰʌku]
1.SG przebijać ACC wróg INS miecz
Przebijam wroga mieczem.
może być równie dobrze wyrażone jako
(1.10) Thaku bi ngei tar-sāmar na nhē-mei
{{IPA|[ˈʈʰʌku bi ŋæɪ̯ ˈtʰɑːcʉːmə nə ˈɳiːmæɪ̯]
Miecz DAT 1.SG przebijać ACC wróg
Miecz przebija (*mi) wroga.
Jeżeli owo narzędzie jest częścią ciała, agens zostaje zwykle zainkorporowany do jego frazy i zostaje wyrażony konstrukcją dzierżawczą (patrz niżej):
(1.11) Ngei nuhwa theye.
[ŋæɪ̯ ˈnʊʍə ˈʈʰɛjə]
1.SG ręka rysować
Rysuję., *Ręka mi rysuje.
Co ważne wiele czasowników, np. powyższy czasownik theye "rysować" wymaga konstrukcji narzędnikowej w swojej rekcji; np. zdanie
(1.12) *Ngei theye (ka nuhwa).
[ŋæɪ̯ ˈʈʰɛjə (kə ˈnʊʍə)]
1.SG rysować (INS ręka)
Rysuję (ręką).
Byłoby niegramatyczne.
Dzierżawczość
Murski posiada dwa typy dzierżawczości — zbywalną (ang. alienable) i niezbywalną (ang. inalienable). Dzierżawczość niezbywalną wyraża się poprzez postawienie posiadacza przed rzeczownikiem posiadanym, które traci swój przedimek:
(2.1) Tātau hēmer
[ˈtʰʉːʔɒʊ̯ ˈçiːmə]
dziecko ojciec
Ojciec dziecka
(2.2) Ngei luhwa
[ŋæɪ̯ ˈlʊʍə]
1.SG ręka
Moja ręka
Dzierżawczość zbywalną oznacza się natomiast poprzez partykułę nu/ni stawianą po głowie a przed posiadaczem; przedimek pozostaje na miejscu:
(2.3)Tau kurha nu tātau
[tɒʊ̯ ˈkʰəːhə nʊ kʷəɾə ˈtʰʉːʔɒʊ̯]
DF zabawka POSS DF dziecko
Zabawka dziecka
(2.4)Mer shengwe nu ngei
[məː ˈʂɛŋʷə nʊ ŋæɪ̯]
DF książka POSS 1.SG
Moja książka