Język murski: Różnice pomiędzy wersjami
| Linia 233: | Linia 233: | ||
!rowspan=3|<small>3</small> | !rowspan=3|<small>3</small> | ||
!<small>żA</small> | !<small>żA</small> | ||
| − | | | + | |tan<br/>/ˈtʰɑ̃/, /tə̃/ |
| − | | | + | |ben<br/>/ˈbæ̃/, /bə̃/ |
| − | | | + | |yan<br/>/ˈjɑ̃/, /jə̃/ |
|- | |- | ||
!<small>żB</small> | !<small>żB</small> | ||
| − | | | + | |tan kauma <br/>/tə̃ ˈkʰɒʊ̯mə/ |
| − | | | + | |ben keime <br/>/bə̃ ˈkʰæɪ̯mə/ |
| − | | | + | |yan kauma <br/>/jə̃ ˈkʰɒʊ̯mə/ |
|- | |- | ||
!<small>nż</small> | !<small>nż</small> | ||
|wa<br/>/ˈwɑː/, /wə/ | |wa<br/>/ˈwɑː/, /wə/ | ||
| − | |bā<br/>/ | + | |bā<br/>/ˈbuː/, /bʊ/ |
| − | |ngā<br/>/ | + | |ngā<br/>/ˈŋuː/, /ˈŋʊ/ |
|} | |} | ||
| Linia 297: | Linia 297: | ||
|} | |} | ||
=== Słowotwórstwo === | === Słowotwórstwo === | ||
| − | === Konstrukcja rodzajnikowa === | + | ==== Konstrukcja rodzajnikowa ==== |
Częstym sposobem urabiania nowych rzeczowników w języku murskim jest zmiana klasy. Dokonuje się tego poprzez postawienie przed rzeczownik odpowiedniego rodzajnika; doklejony ów rodzajnik nie pełni jednak żadnej funkcji gramatycznej — w celu zmiany określoności "podwaja" się go. | Częstym sposobem urabiania nowych rzeczowników w języku murskim jest zmiana klasy. Dokonuje się tego poprzez postawienie przed rzeczownik odpowiedniego rodzajnika; doklejony ów rodzajnik nie pełni jednak żadnej funkcji gramatycznej — w celu zmiany określoności "podwaja" się go. | ||
| Linia 308: | Linia 308: | ||
Wrato zauważyć, że w przypadku takich podwojonych rodzajników pierwszy ma tendencję do fonetycznego wzdłużenia — szczególnie w rejestrze wysokim, gdzie redukcja samogłosek jest słabsza — tak że ja ja zostanie wymówiona jako /ɟɑː ɟə/, a je je — /ɟæː ɟə/. | Wrato zauważyć, że w przypadku takich podwojonych rodzajników pierwszy ma tendencję do fonetycznego wzdłużenia — szczególnie w rejestrze wysokim, gdzie redukcja samogłosek jest słabsza — tak że ja ja zostanie wymówiona jako /ɟɑː ɟə/, a je je — /ɟæː ɟə/. | ||
| + | Należy jednak pamiętać, że podwojenie ma miejsce wyłącznie w liczbie pojedynczej — wyłącznie pierwszy element pełni funkcję rodzajnika: | ||
| + | |||
| + | '''mar augu''', '''wa augu''' "żagiel, żagle"<br/> | ||
| + | '''ta augu''', '''''ya ta'' augu''' "żeglarz, żeglarze" | ||
| + | ====Sufiksy==== | ||
| + | Innym częstym sposobem derywacji jest sufiksacja. Sufiksy murskie w większości w przejrzysty sposób pochodzą od powiązanych słów i tak też są zapisywane<ref>Zarówno w łacince jak i piśmie murskim.</ref>. Jednakże w wymowie akcent pozostaje na rdzeniu słowa sufigowanego, a sufiks ulega redukcji — tym większej w języku potocznym;ponadto ulegają one prawom harmonii wokalicznej. Poniżej znajduje się tabela najczęstszych sufiksów: | ||
| + | {| class=wikitable style=text-align:center | ||
| + | |- | ||
| + | !<small>Sufiks</small> | ||
| + | !<small>Wymowa</small> | ||
| + | !<small>Pochodzenie</small> | ||
| + | !<small>Znaczenie</small> | ||
| + | !<small>Przykłady</small> | ||
| + | |- | ||
| + | |'''-mu/mi''' | ||
| + | |[mu]/[mi] | ||
| + | |umu | ||
| + | ''człowiek'' | ||
| + | |Osoba związana z, zawód | ||
| + | |geinremu [ˈgæɪ̯ɲəmi] — więzień | ||
| + | |- | ||
| + | |} | ||
==Składnia== | ==Składnia== | ||
===Podstawowe stosunki morfosyntaktyczne=== | ===Podstawowe stosunki morfosyntaktyczne=== | ||
Wersja z 23:43, 30 sty 2020
| Język murski Murngauma | |
|---|---|
| Utworzenie: | Spiritus w 2017 |
| Regiony (Kyon): | Muria i jej kolonie |
| Liczba użytkowników (Kyon) | ok. 30 milionów |
| Sposoby zapisu: | w conworldzie: pismo murskie; autor używa alfabetu łacińskiego |
| Typologia: | SVO |
| Klasyfikacja: | języki wschodniego wybrzeża
|
| Lista conlangów | |
Język murski (mur. Murngauma [ˈməːŋʊmə]) — język używany głównie na Wyspach Murskich oraz w koloniach i terytoriach zależnych Republiki Murów.
Fonologia
Spółgłoski
| Wargowe | Dziąsłowe | Retrofleksyjne | Podniebienne | Tylnojęzykowe | Tylnoj. zaokr. | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nosowe | m | n | ɳ | ɲ | ŋ | ŋʷ | |
| derzeniowe | d~ɾ | ɖ~ɽ | |||||
| Zwarte | dźwięczne | b | ɟ | g | gʷ | ||
| bezdźwięczne | pʰ~f | tʰ | ʈʰ | cʰ | kʰ~h | kʷʰ~ʍ | |
| Szczelinowe | |||||||
| Aproksymanty | ɻ | j | w | ||||
Samogłoski
| Przednie | Centralne | Tylne | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| krótkie | długie | nosowe | dyftong | krótkie | długie | nosowe | dyftong | ||
| Przymknięte | ɪ | iː | æɪ | ʊ | uː | ɒʊ | |||
| Środkowe | ɛ | əː ə | ʌ | ||||||
| Otwarte | æː | æ̃(ˑ) | ɑː | ɑ̃(ˑ) | |||||
Kolorem ciemnoczerwonym oznaczono samogłoski występujące tylko w sylabie akcentowanej.
Kolorem ciemnozielonym oznaczono samogłoskę występującą tylko w sylabie nieakcentowanej.
Fonotaktyka
Alofonia
- /d, ɖ/ między samogłoskami wymawiane są uderzeniowo [ɾ, ɽ]
- Interwokaliczne /p, c, k/ ulegają lenicji do [f, ç, h]. Podobnie /b, ɟ, g/ mogą ulec lenicji, ale wymowa ta nie jest jeszcze w pełni usankcjonowana.
- Interwokaliczne /t, ʈ/ mogą ulec glottalizacji [ʔ].
- /ɪ, iː/ po retrofleksyjnych centralizują się [ɪ̈, ɨː]
- Przed /iː/, rzadziej /ɪ/ /t, d/ mogą ulec spirantyzacji do [s, z] lub [ʃ, ʒ]. Taka wymowa jest jednak unikana w mowie starannej. Palatalizacja /n/ do [ɲ] w tej pozycji staje się ostatnimi czasy bardzo powszechna.
- Wymowa nieakcentowanych /ɪ, ʊ/ jest niestabilna. W starannej mowie zalecane jest [i, u] w wygłosie, a kanoniczna wymowa wszędzie indziej, ale w mowie potocznej te samogłoski często zbliżają się do szwy [ɘ, ɵ], a nawet mogą zupełnie w nią przejść, co jednak poza najczęstszymi słowami pomocniczymi jest uznawane za niechlujne.
- Samogłoski nosowe w sylabach nieakcentowanych mogą być wymawiane jako [ə̃] w mowie potocznej.
- Nieakcentowane /æɪ̯, ɒʊ̯/ mogą ulec centralizacji [əɪ̯, əʊ̯]. W mowie potocznej w słowach pomocniczych mogą także zostać zredukowane do szwy, np. ngei [ŋə].
Pismo
Morfologia
Klasy rzeczownikowe
Murski posiada 8 podstawowych klas rzeczownikowych, z czego 4 pojedyncze — w tym jedną ożywioną i 3 nieożywione, jedną niepoliczalną, podwójną oraz 2 mnogie — ożywioną i nieożywioną.
Według niektórych opracowań istnieją jeszcze trzy klasy, oznaczane zazwyczaj IB, VIB i VIIB — jednak są one używane tylko w celach honoryfikatywnych i nie ma zgody, czy słowo grzecznościowe w nich się pojawiające należy traktować jako rozszerzenie przedimka czy raczej jako prefiks, który doklejony jest do rzeczownika.
Klasę rzeczownika poznaje się po rodzajniku określonym.
| Numer klasy | Rodzjanik | Przynależące rzeczowniki | |
|---|---|---|---|
| tylne | przednie | ||
| I | ta | te | klasa "ożywiona" — dorośli ludzie i zwierzęta |
| IB | ta kauma | te keime | klasa honoryfikatywna pojedyncza — używana w zwrotach i w opisach osób, wobec których chce się okazać grzeczność. |
| II | ja | je | klasa "małych przedmiotów" — narzędzia, małe przedmioty, niektóre rośliny (kwiaty, trawy, zarośla), niektóre części ciała |
| III | mar | mer | klasa "dużych przedmiotów" — budynki, niektóre rośliny (drzewa, krzewy), duże przedmioty, przestrzenie, większość rzeczowników abstrakcyjnych, nazwy języków, niektóre części ciała |
| IV | kwada | kwede | klasa "zdrobnień" — zdrobnienia, dzieci i młode zwierząt, małe zwierzęta |
| V | pā | pē | klasa "niepoliczalna" — rzeczowniki niepoliczalne, zgrubienia |
| VI | ba | be | klasa podwójna — wszystkie rzeczowniki podwójne |
| VIB | ba kauma | be keime | klasa honoryfikatywna podwójna — używana w zwrotach i w opisach opisach osób, wobec których chce się okazać grzeczność |
| VII | ya | ye | klasa mnoga "ożywiona" — mnogie rzeczowniki z klasy pierwszej |
| VIIB | ya kauma | ye keime | klasa honoryfikatywna mnoga — używana w zwrotach i w opisach opisach osób, wobec których chce się okazać grzeczność |
| VIII | ngā | ngē | klasa mnoga "nieożywiona" — mnogie rzeczowniki z klas II-V |
Zaimki osobowe
Zaimki osobowe dzielą się na dwa typy — pierwszy typ, rozróżniający liczbę pojedynczą, podwójną i mnogą, jest używany, gdy rozmówcy są z tego samego stanu i w rozmowie z bliskimi przyjaciółmi i rodziną; drugi — który nie rozróżnia liczby — używany jest w stosunku do osób z innego stanu, osób obcych oraz przez dzieci w stosunku do wszystkich ludzi spoza rodziny.
Zaimki trzeciej osoby rozróżniają liczbę oraz rodzaj — żywotny (klasa VII), gdzie jeszcze dochodzi rozróżnienie na zaimki A i B, i nieżywotny (wszystkie pozostałe klasy).
| Osoba/Liczba | SG | DU | PL | |
|---|---|---|---|---|
| 1 | A | ngei /ŋæɪ̯/ |
be ngei /bə ˈŋæɪ̯/ |
ye ngei /jə ˈŋæɪ̯/ |
| B | kanku /ˈkʰɑ̃hu/ | |||
| 2 | A | nēme /ˈniːmə/ |
be nēme /bə ˈniːmə/ |
ye nēme /jə ˈniːmə/ |
| B | undu /ˈɑ̃ɾu/ | |||
| 3 | żA | tan /ˈtʰɑ̃/, /tə̃/ |
ben /ˈbæ̃/, /bə̃/ |
yan /ˈjɑ̃/, /jə̃/ |
| żB | tan kauma /tə̃ ˈkʰɒʊ̯mə/ |
ben keime /bə̃ ˈkʰæɪ̯mə/ |
yan kauma /jə̃ ˈkʰɒʊ̯mə/ | |
| nż | wa /ˈwɑː/, /wə/ |
bā /ˈbuː/, /bʊ/ |
ngā /ˈŋuː/, /ˈŋʊ/ | |
Czasownik
Forma teraźniejsza i przeszła
Czasowniki murskie mają formę teraźniejszą (niedokonaną, współczesną) i przeszłą (dokonaną, aorystową).
| F. teraźniejsza | F. przeszła | ||
|---|---|---|---|
| Regularne | tylne | pāmar | pāmartra |
| przednie | kerne | kernetre | |
| Nieregularne | bangar | bunga | |
| Supletywne | nrā | pur | |
Czas i aspekt
| Czas/Aspekt | Niedokonany | Dokonany | Perfekt |
|---|---|---|---|
| Teraźniejszy | f. teraźniejsza | nrā/nrē + f. przeszła | |
| Przyszły | wa/we + f. teraźniejsza | wa/we + f. przeszła | |
| Przeszły | ka/ce + f. teraźniejsza | f. przeszła | pur/pir + f. przeszła |
Słowotwórstwo
Konstrukcja rodzajnikowa
Częstym sposobem urabiania nowych rzeczowników w języku murskim jest zmiana klasy. Dokonuje się tego poprzez postawienie przed rzeczownik odpowiedniego rodzajnika; doklejony ów rodzajnik nie pełni jednak żadnej funkcji gramatycznej — w celu zmiany określoności "podwaja" się go.
ngātra, mar ngātra "ziemia, podstawa"
ja ngātra, ja ja ngātra "korzeń",
wimpi, te wimpi "kobieta"
kwede wimpi, kwede kwede wimpi "kobietka, kobiecina, babka"
Wrato zauważyć, że w przypadku takich podwojonych rodzajników pierwszy ma tendencję do fonetycznego wzdłużenia — szczególnie w rejestrze wysokim, gdzie redukcja samogłosek jest słabsza — tak że ja ja zostanie wymówiona jako /ɟɑː ɟə/, a je je — /ɟæː ɟə/.
Należy jednak pamiętać, że podwojenie ma miejsce wyłącznie w liczbie pojedynczej — wyłącznie pierwszy element pełni funkcję rodzajnika:
mar augu, wa augu "żagiel, żagle"
ta augu, ya ta augu "żeglarz, żeglarze"
Sufiksy
Innym częstym sposobem derywacji jest sufiksacja. Sufiksy murskie w większości w przejrzysty sposób pochodzą od powiązanych słów i tak też są zapisywane[1]. Jednakże w wymowie akcent pozostaje na rdzeniu słowa sufigowanego, a sufiks ulega redukcji — tym większej w języku potocznym;ponadto ulegają one prawom harmonii wokalicznej. Poniżej znajduje się tabela najczęstszych sufiksów:
| Sufiks | Wymowa | Pochodzenie | Znaczenie | Przykłady |
|---|---|---|---|---|
| -mu/mi | [mu]/[mi] | umu
człowiek |
Osoba związana z, zawód | geinremu [ˈgæɪ̯ɲəmi] — więzień |
Składnia
Podstawowe stosunki morfosyntaktyczne
Domyślnym szykiem murskiego zdania jest SVO, jednakże nie jest on sztywny. Murski jest językiem nominatywno-akuzatywnym. Podmiot czasownika nieprzechodniego, agens czasownika przechodniego i dopełnienie bliższe pozostają nieoznaczone:
(1.1) Ta kauma kwerke.
[tə ˈkʰɒʊ̯mə ˈkʷæːhə]
DF mężczyzna spać
Mężczyzna śpi.
(1.2) Ta kauma rauba tātau.
[tə ˈkʰɒʊ̯mə ˈɻɒʊ̯bə ˈtʰuːtɒʊ̯]
DF mężczyzna widzieć dziecko
Mężczyzna widzi dziecko.
W zdaniach z czasownikiem dwuprzechodnim dopełnienie dalsze zostaje oznaczone partykułą celownikową bu/bi. Zazwyczaj stoi wówczas po dopełnieniu bliższym:
(1.3) Te wimpi gakwa pā bāku bu kwada tātau.
[tə ˈwæ̃fi ˈgʌhʷə pʊ ˈbuːhu bʊ kwəɾə ˈtʰuːtɒʊ̯]
DF kobieta dawać DF woda DAT DF dziecko
Kobieta daje dziecku wody.
W niektórych często używanych czasownikach dwuprzechodnich dopełnienie dalsze może pozostać nieoznaczone. Znajduje się wówczas bezpośrednio po czasowniku:
(1.4) Te wimpi gakwa kwada tātau pā bāku.
[tə ˈwæ̃fi ˈgʌhʷə kwəɾə ˈtʰuːtɒʊ̯ pʊ ˈbuːhu]
DF kobieta dawać DF dziecko DF woda
Kobieta daje dziecku wody.
Strona Bierna
W stronie biernej agens oznaczany jest poprzez partykułę narzędnika ka/ke:
(1.5) Kwada tātau rabha-yunga ka ta kauma.
[kʷʰɑɾə ˈtʰuːtɒʊ̯ ˌɻɒʊ̯bəˈjʊŋə kə tə ˈkʰɒʊ̯mə]
DF dziecko widzieć.PASS INS DF mężczyzna
Dziecko jest widziane przez mężczyznę.
Zdania kopulatywne
Murską kopulą jest czasownik dankú/denkí, który jest o tyle charakterystyczny, że podlega harmonii samogłoskowej względem orzecznika. Dodatkowo, kopula pojawia się po orzeczniku[2]:
(1.6) Wa tātau dan'kú jenje!
[wɑː ˈtʰuːtɒʊ̯ də̃ˌhu ˈɟæ̃ɟə]
3.SG być dziecko tylko
On jest tylko dzieckiem!
(1.7) Mar ngātra ketrē den'kí.
[məː ˈŋuːʈə ˈkʰəʈɨː də̃ˌhi]
DF podłoga być lawa
Podłoga to lawa.
Przymiotniki traktowane są jak czasowniki i nie potrzebują kopuli (mogą przyjmować natomiast partykuły czasu i aspektu).
(1.8) Mēne kapar.
[miːnə kʰəˈfɑː]
2.SG piękny
Jesteś piękny/a.
(1.9) Mēne nrē kapartra.
[miːnə ɳiː kʰəˈfɑːʈə]
2.SG PERF piękny
Wypiękniałe/aś.
Zdanie mnarzędnikowe
Charakterystyczną cechą murskiej składni jest to, że rzeczownik z klasy II, kiedy semantycznie spełnia funkcję narzędzia, zazwyczaj staje się podmiotem zdania. Agens tymczasem wyrażony jest celownikiem i następuje zaraz za podmiotem. Np.
(1.10) Ngei cāmar na nhē-mei ka traku.
[ŋæɪ̯ ˈcʰʉːmə nə ˈɳiːmæɪ̯ kə ˈʈʰʌku]
1.SG przebijać ACC wróg INS miecz
Przebijam wroga mieczem.
może być równie dobrze wyrażone jako
(1.11) Traku bi ngei cāmar na nhē-mei.
{{IPA|[ˈʈʰʌku bi ŋæɪ̯ ˈcʰʉːmə nə ˈɳiːmæɪ̯]
Miecz DAT 1.SG przebijać ACC wróg
Miecz przebija (*mi) wroga.
Jeżeli owo narzędzie jest częścią ciała, agens zostaje zwykle zainkorporowany do jego frazy i zostaje wyrażony konstrukcją dzierżawczą (patrz niżej):
(1.12) Ngei uhwa treye.
[ŋæɪ̯ ˈʊʍə ˈʈʰɛjə]
1.SG ręka rysować
Rysuję., *Ręka mi rysuje.
Co ważne wiele czasowników, np. powyższy czasownik theye "rysować" wymaga konstrukcji narzędnikowej w swojej rekcji; np. zdanie
(1.13) *Ngei treye (ka nuhwa).
[ŋæɪ̯ ˈʈʰɛjə (kə ˈnʊʍə)]
1.SG rysować (INS ręka)
Rysuję (ręką).
Byłoby niegramatyczne.
Dzierżawczość
Murski posiada dwa typy dzierżawczości — zbywalną (ang. alienable) i niezbywalną (ang. inalienable). Dzierżawczość niezbywalną wyraża się poprzez postawienie posiadacza przed rzeczownikiem posiadanym, które traci swój przedimek:
(2.1) Tātau dēmer
[ˈtʰuːtɒʊ̯ ˈdiːmə]
dziecko ojciec
Ojciec dziecka
(2.2) Ngei uhwa
[ŋæɪ̯ ˈʊʍə]
1.SG ręka
Moja ręka
Dzierżawczość zbywalną oznacza się natomiast poprzez partykułę nu/ni stawianą po głowie a przed posiadaczem; przedimek pozostaje na miejscu:
(2.3)Kwada tātau na kurka
[kʷəɾə ˈtʰuːtɒʊ̯ nʊ̯ ɟə ˈkʰəːhə]
DF dziecko POSS DF zabawka
Zabawka dziecka
(2.4)Ngei ni drengwe
[ŋæɪ̯ nɪ ɟə ˈɖɛŋʷə]
1.SG POSS DF książka
Moja książka