Język naumowski: Różnice pomiędzy wersjami

Z Conlanger
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania
(Nie pokazano 24 pośrednich wersji utworzonych przez tego samego użytkownika)
Linia 6: Linia 6:
 
* [[język protogamajski|pragammajski]] (†)
 
* [[język protogamajski|pragammajski]] (†)
 
** prangamajski (†)
 
** prangamajski (†)
−
*** '''naumowski'''
+
*** pranaumowski (†)
 +
**** '''naumowski'''
 +
**** gowojski
  
 
|alfabet=
 
|alfabet=
Linia 18: Linia 20:
 
{{słownik}}
 
{{słownik}}
  
−
'''Język naumowski''' (nau. ''rår naumåzu iknaúr'', /ˈrɔ̞r näʊ̯ˈmɔ̞zu iˈknäʊ̯r/, [[Język zongepajcki|zon.]] ''naumozoz aigoslo'' /ˈnaʊ̯mot͡sot͡s ˈaɪ̯ɣoslo/) jest językiem z rodziny [[Języki gamajskie|języków gamajskich]]. Jest to drugi konlang [[User:Emilando|Emila]] oparty na protogammajskim. Należy do grupy centralnej.
+
'''Język naumowski''' (nau. ''rår naumåzu iknaúr'', /ˈrɔ̞r näʊ̯ˈmɔ̞zu iˈknäʊ̯r/, [[Język zongepajcki|zon.]] ''naumozoz aigoslo'' /ˈnaʊ̯mot͡sot͡s ˈaɪ̯ɣoslo/, [[Język gowojski|gow]]. ''rór numós iknúr'' /ˈɹɔːɹ naʊ̯ˈmɔːs iˈknuːɹ/) jest językiem z rodziny [[Języki gamajskie|języków gamajskich]]. Jest to drugi konlang [[User:Emilando|Emila]] oparty na protogammajskim. Należy do drobnej rodziny [[Języki naumowskie|języków naumowskich]], szerzej do grupy centralnej języków gammajskich.
  
 
Język charakteryzują archaiczne cechy takie jak mocne zachowanie pragammajskich dyftongów '''ai au''' i całkowity brak końcówki bezokolicznika oraz liczniejsze innowacje typu przejścia '''u > ü''' w każdej pozycji, rotacyzmu '''*z''' oraz '''*ħ''' oraz połączenia pragammajskich '''*g''' oraz '''*q''' (jako średnionaumowskie '''ck'''). Posiada także gigantyczne zmiany z akcentem. Z cech gramatycznych to drastyczna redukcja ilości przypadków i powolne przechodzenie na typ fleksyjny.
 
Język charakteryzują archaiczne cechy takie jak mocne zachowanie pragammajskich dyftongów '''ai au''' i całkowity brak końcówki bezokolicznika oraz liczniejsze innowacje typu przejścia '''u > ü''' w każdej pozycji, rotacyzmu '''*z''' oraz '''*ħ''' oraz połączenia pragammajskich '''*g''' oraz '''*q''' (jako średnionaumowskie '''ck'''). Posiada także gigantyczne zmiany z akcentem. Z cech gramatycznych to drastyczna redukcja ilości przypadków i powolne przechodzenie na typ fleksyjny.
 +
 +
Najbliższym krewnym naumowskiego jest [[język gowojski]], z którym rozwijał się wspólnie przez pewien czas. Obecnie są jednak kompletnie niezrozumiałe. Innymi krewnymi naumowszczyzny są inne języki gammajskie z grupy centralnej, chociażby [[język ńanyjski]]. Widoczne są też wpływy [[język zongepajcki|zongepajszczyzny]] i niegammajskich [[Języki darkajskie|języków darkajskich]].
  
 
== Historia ==
 
== Historia ==
Linia 34: Linia 38:
 
* *z > *r
 
* *z > *r
 
* *ħ > *r
 
* *ħ > *r
−
==== Okres staronaumowski ====
+
==== Okres pranaumowski ====
 
===== Zanik *q, *rrr oraz metateza *ārC =====
 
===== Zanik *q, *rrr oraz metateza *ārC =====
 
Trzy niepowiązane, ale dosyć duże zmiany odbyły się prawdopodobnie w tym samym czasie. Spółgłoska '''*q''' stała się gieminatą [kː] (zapisaną '''ck'''), zaś '''*rrr''' oraz '''*ārC''' uległy metatezie:
 
Trzy niepowiązane, ale dosyć duże zmiany odbyły się prawdopodobnie w tym samym czasie. Spółgłoska '''*q''' stała się gieminatą [kː] (zapisaną '''ck'''), zaś '''*rrr''' oraz '''*ārC''' uległy metatezie:
Linia 51: Linia 55:
 
W przeciwieństwie do większości j. gammajskich, wysokie długie samogłoski nie uległy dyftonizacji, tylko po prostu się skróciły, ale za to krótkie odmianki uległy obniżeniu do '''*e *o'''. Podobna zmiana występuje tylko w Baukucie. Natomiast rozwój '''*a-*ā''' wyrównał opozycja przód-tył, ponieważ krótka odmianka wycochwała się do tyłu (i jednocześnie uległa welaryzacji), zaś długa została przesunięta do [æ]. Jednakże później w większości djalektów w wyniku redukcji samogłosek nieakcentowanych ta różnica zostanie zatarta w postaci wspólnego [ä] gdy będą przed akcentem i [ɐ] gdy stoją po akcencie. Nie zatrze się jednak różnica pomiędzy późniejszymi długimi '''å̄-ā''', gdyż obie głoski ulegną dyftonizacji.
 
W przeciwieństwie do większości j. gammajskich, wysokie długie samogłoski nie uległy dyftonizacji, tylko po prostu się skróciły, ale za to krótkie odmianki uległy obniżeniu do '''*e *o'''. Podobna zmiana występuje tylko w Baukucie. Natomiast rozwój '''*a-*ā''' wyrównał opozycja przód-tył, ponieważ krótka odmianka wycochwała się do tyłu (i jednocześnie uległa welaryzacji), zaś długa została przesunięta do [æ]. Jednakże później w większości djalektów w wyniku redukcji samogłosek nieakcentowanych ta różnica zostanie zatarta w postaci wspólnego [ä] gdy będą przed akcentem i [ɐ] gdy stoją po akcencie. Nie zatrze się jednak różnica pomiędzy późniejszymi długimi '''å̄-ā''', gdyż obie głoski ulegną dyftonizacji.
  
−
===== Staronaumowska przesuwka spółgłosek przedniojęzykowych =====
+
===== Pranaumowska przesuwka spółgłosek przedniojęzykowych =====
 
Ta przesuwka wpłynęła na pragammajskie '''*t *d *th *dh'''. Spółgłoski [t] [d] ulegają przejściu w afrykaty [t͡s] [d͡z], zaś [θ] [ð] stwardniały do [t] [d]. Afrykata [d͡z] szybko się uprościła do samego [z], przez co ten dźwięk został odzyskany po rotacyzmie.
 
Ta przesuwka wpłynęła na pragammajskie '''*t *d *th *dh'''. Spółgłoski [t] [d] ulegają przejściu w afrykaty [t͡s] [d͡z], zaś [θ] [ð] stwardniały do [t] [d]. Afrykata [d͡z] szybko się uprościła do samego [z], przez co ten dźwięk został odzyskany po rotacyzmie.
 
* *t > *c [ts]
 
* *t > *c [ts]
Linia 70: Linia 74:
 
Ponadto, grupy '''nk ng''' się zasymilozowały do [ŋk] [ŋg]. Te zmiany podważyły na pewien okres odrębność [ŋ] jako osobny chwonem, a także stworzyły liczne alternacje czasem widoczne do obecnych czasów, np. '''saúnk''' (siedem) vs '''sauknån''' (siódmy).
 
Ponadto, grupy '''nk ng''' się zasymilozowały do [ŋk] [ŋg]. Te zmiany podważyły na pewien okres odrębność [ŋ] jako osobny chwonem, a także stworzyły liczne alternacje czasem widoczne do obecnych czasów, np. '''saúnk''' (siedem) vs '''sauknån''' (siódmy).
  
−
==== Okres średnionaumowski ====
+
==== Okres staronaumowski ====
 
===== Zanik dźwięcznych spółgłosek =====
 
===== Zanik dźwięcznych spółgłosek =====
 
Kolejna drastyczna zmiana, dźwięczne obstruenty stają się bezdźwięcznymi gieminatami:
 
Kolejna drastyczna zmiana, dźwięczne obstruenty stają się bezdźwięcznymi gieminatami:
Linia 77: Linia 81:
 
* *g > *ck
 
* *g > *ck
 
* *z > *ss
 
* *z > *ss
−
W wyniku tej zmiany połączyły się pragammajskie '''*q''' oraz '''*g'''.  
+
W wyniku tej zmiany połączyły się pragammajskie '''*q''' oraz '''*g'''.
 +
 
 +
Jest to bardzo dziwna zmiana, którą ciężko wytłumaczyć w klasycznej rekonstrukcji. Jeżeli jednak zakłada się [[Język protogamajski/Teoria przydechowa|teorię przydechową]] wówczas można zrekonstruować całkem prawdopodobne przejście ''tʰ > t > tt'' (zakłada się przy tym, że pranaumowskie '''*z''' nadal było afrykatą).
  
 
===== Lenicja VCV =====
 
===== Lenicja VCV =====
Linia 145: Linia 151:
 
* *hm > *m̥ > *m
 
* *hm > *m̥ > *m
 
* *hp > *f
 
* *hp > *f
−
* *ht > *s
+
* *ht > *ş [ʂ]
 
* *hk > *ch [x]
 
* *hk > *ch [x]
−
* *hs > *ş [ʂ]
+
* *hs > *ş
−
W rezultacie powstały: retrofleksyjne '''ş''', bezdźwięczna spółgłoska rotyczna a także [x] stało się fonemem.
+
W rezultacie powstały: retrofleksyjne '''ş''', bezdźwięczna spółgłoska rotyczna i zakończyła się fonemizacja [x].
  
 
===== Przejście rs > ş=====
 
===== Przejście rs > ş=====
 
* *rs > *ş
 
* *rs > *ş
  
−
==== Okres średnio-spółczesny ====
+
==== Okres średnionaumowski ====
 
===== Przesunięcie akcentu na *h =====
 
===== Przesunięcie akcentu na *h =====
 
Wyjątkowa, drastyczna zmiana odpowiadająca za obecną nieregularność akcentu naumowskiego. Akcent przesuwa się na ostatnią sylabę z spółgłoską '''*h'''. Odbyło to się przed jej zanikem, a także przed ściągnięciami grup '''VvV, VjV, VhV'''.  
 
Wyjątkowa, drastyczna zmiana odpowiadająca za obecną nieregularność akcentu naumowskiego. Akcent przesuwa się na ostatnią sylabę z spółgłoską '''*h'''. Odbyło to się przed jej zanikem, a także przed ściągnięciami grup '''VvV, VjV, VhV'''.  
Linia 186: Linia 192:
 
* *CiC. *CüC. > CC.
 
* *CiC. *CüC. > CC.
 
* *Ci.C *Cü. > Cĕ.
 
* *Ci.C *Cü. > Cĕ.
 +
Redukcja w sylabach zamkniętych odbywała się także po dowolnej spółgłosce długiej.
  
 
===== Zanik iloczasu =====
 
===== Zanik iloczasu =====
Linia 275: Linia 282:
 
*nieakcentowane '''å''' po akcencie > '''ă'''
 
*nieakcentowane '''å''' po akcencie > '''ă'''
 
*nieakcentowane '''å''' przed akcentem > '''a'''
 
*nieakcentowane '''å''' przed akcentem > '''a'''
 +
*'''i ü u''' po akcencie uległy lekkiej centralizacji do [ɪ] [ʏ] [ʊ]
 
Samogłoskom zredukowanym pomija się brewis w piśmie.  
 
Samogłoskom zredukowanym pomija się brewis w piśmie.  
  
Linia 380: Linia 388:
 
== Fonologja ==
 
== Fonologja ==
 
===Samogłoski ===
 
===Samogłoski ===
 +
[[Plik:Naumowskisamogłoski.png|mały|prawo|Samogłoski na trapezie samogłoskowym z najważniejszymi allofonami]]
 
Język naumowski mocno zmienił system samogłosek od czasów pragammajskich. Zanikł dwukrotnie iloczas, za to powstały samogłoski zredukowane. Posiada jednak archaiczne dyftongi '''ai au''' zachowane od czasów pragammajskich.
 
Język naumowski mocno zmienił system samogłosek od czasów pragammajskich. Zanikł dwukrotnie iloczas, za to powstały samogłoski zredukowane. Posiada jednak archaiczne dyftongi '''ai au''' zachowane od czasów pragammajskich.
 
==== Pełne ====
 
==== Pełne ====
Linia 422: Linia 431:
 
|}
 
|}
 
Litery '''a e''' oznaczają samogłoski [æ] [e] gdy są przed i pod akcentem, natomiast [ɐ] [ə] to wymowa po akcencie. Po akcencie nie występują litera''' o'''. Litera '''å''' występuje zaś tylko pod akcentem.
 
Litery '''a e''' oznaczają samogłoski [æ] [e] gdy są przed i pod akcentem, natomiast [ɐ] [ə] to wymowa po akcencie. Po akcencie nie występują litera''' o'''. Litera '''å''' występuje zaś tylko pod akcentem.
 +
 +
Czasem jednak można znaleźć osobne oznaczenia samogłosek zredukowanych ('''ă ĕ'''). Spotyka się je szczególnie w przedstawieniach zmian fonetycznych (w celu odróżnienia od przedakcentownych '''a e''' i znajdujących się pod akcentem '''á é'''), w słownikach i gramatykach rzadko.
  
 
==== Alochwonia ====
 
==== Alochwonia ====
 
Samogłoski posiadają kilka dodatkowych alofonów:
 
Samogłoski posiadają kilka dodatkowych alofonów:
−
*'''a''' - [{{IPA|ä}}] (przed akcentem, po welarnej i '''v''')
+
*'''a''' - [ä] (przed akcentem, po welarnej i '''v''')
−
*'''å''' - [{{IPA|ɑ}}] (po welarnej), [{{IPA|ä}}] (po '''ł''').
+
*'''å''' - [ɑ] (po welarnej), [ä] (po '''ł''').
−
*'''o''' - [{{IPA|ø̞}}] (w grupie '''voP'''), [{{IPA|ɤ̞}}] (po welarnej)
+
*'''o''' - [ø̞] (w grupie '''voP'''), [ɤ̞] (po welarnej)
 +
*samogłoski [i] [y] [u] po akcencie się centralizują do [ɪ] [ʏ] [ʊ]
  
 
=== Spółgłoski ===
 
=== Spółgłoski ===
Linia 522: Linia 534:
  
 
Inną charakterystyczną cechą jest poczwórne rozróżnienie '''s-š-ş-ś''', odpowiednio zębowego, zadziąsłowego, retrofleksyjnego i palatalizowanego. Jest to wyjątkowe pośród języków gammajskich.
 
Inną charakterystyczną cechą jest poczwórne rozróżnienie '''s-š-ş-ś''', odpowiednio zębowego, zadziąsłowego, retrofleksyjnego i palatalizowanego. Jest to wyjątkowe pośród języków gammajskich.
 +
 +
Niekiedy [ʂ] uznaje się za allofon /d/ ze względu na to, że w słowach rodzimych ich wzajemne występowanie jest przewidywalne. Jednakże nagłosowe [d] występuje w zapożyczeniach (co obala możliwość allofoni fonemu /d/ jako [d~ʂ]) jak np. w ''dibelá'' (od południowodarkajskiego ''dibela'') "pustynia".
  
 
=== Akcent ===
 
=== Akcent ===
Linia 531: Linia 545:
  
 
==== Akcent w słowach złożonych ====
 
==== Akcent w słowach złożonych ====
−
W słowach złożonych pada zgodnie z regułami na ostatnią część. Efekty akcentu jednak występują także w innych częściach takiego słowa. Niekiedy mówi się, że istnieje tam akcent poboczny.  
+
W słowach złożonych pada zgodnie z regułami na ostatnią część. Efekty akcentu jednak występują także w innych częściach takiego słowa. Niekiedy mówi się, że istnieje tam akcent poboczny.
  
 
== Gramatyka ==
 
== Gramatyka ==
 
=== Legenda ===
 
=== Legenda ===
−
*'''¹''' – zmiękczenie podczas I palatalizacji
 
 
*'''²''' – zmiękczenie podczas II palatalizacji
 
*'''²''' – zmiękczenie podczas II palatalizacji
−
*'''°''' – wycofanie palatalizacji/stwardnienie
 
−
*'''ː''' – historyczne wydłużenie ('''a > ai, å > au, e > i, o > u, ai > ei, au > ou, i ü bez zmian''')
 
  
 
=== Przedimek ===
 
=== Przedimek ===
 
W języku naumowskim występują przedimki: określony '''rår''', nieokreślony '''ghaú''' oraz zerowy '''ném''' (kontynuuje on pragammajską liczbę zerową). Przedimki '''rår''' i '''ném''' występują zarówno w l. pojedynczej jak i l. mnogiej, zaś '''ghaú''' tylko w l. pojedynczej ('''ghaú''' jest skróceniem słowa '''ghaúru''' oznaczającego ''jeden''). Przedimki stoją przed rzeczownikem lub przymiotnikem.
 
W języku naumowskim występują przedimki: określony '''rår''', nieokreślony '''ghaú''' oraz zerowy '''ném''' (kontynuuje on pragammajską liczbę zerową). Przedimki '''rår''' i '''ném''' występują zarówno w l. pojedynczej jak i l. mnogiej, zaś '''ghaú''' tylko w l. pojedynczej ('''ghaú''' jest skróceniem słowa '''ghaúru''' oznaczającego ''jeden''). Przedimki stoją przed rzeczownikem lub przymiotnikem.
  
−
Przedimka określonego używa się:
+
Przedimki '''ghaú''' oraz '''rår''' mają swoje warianty '''baú''' oraz '''barår''', gdy ich celem jest określenie oddalonej rzeczy. Jest to zjawisko utworzone na wzór zaimków, gdzie w pragammajskim częste było wstawianie do zaimków '''*a-''' w celu wskazania odległej rzeczy. Przedimek '''ném''' nie podlega temu zjawisku (w końcu jak można określać odległość brakującej, nieistniejącej rzeczy? :) ).
−
* gdy dana rzecz jest już znana
 
−
* gdy dana rzecz jest wyjątkowa
 
−
* kontekst wypowiedzi daje do zrozumienia o jaką rzecz chodzi
 
−
 
 
−
Przedimka nieokreślonego używa się:
 
−
* gdy dana rzecz jest wspominana po raz pierwszy
 
−
* gdy dana rzecz nie istnieje w pełni (np. dom jest budowany – nie ukończony, więc zawsze ma przedimek nieokreślony)
 
−
 
 
−
Przedimka zerowego używa się:
 
−
* gdy brakuje danej rzeczy
 
−
* gdy dana rzecz nie istnieje
 
  
 
=== Rzeczowniki i deklinacja ===
 
=== Rzeczowniki i deklinacja ===
Linia 849: Linia 849:
 
|-
 
|-
 
|}
 
|}
 +
Warto tu zauważyć synkretyzm bezokolicznika, 1 os. l. poj i 2 os. l. poj w ''roúca'' i ''izǘka''. Podobny synkretyzm przy ''kanşå'' nie występuje przy 1 os. l. poj.
 
==== Czasy ====
 
==== Czasy ====
 
W naumowskim istnieje pięć czasów. Z wyjątkem '''przeszłego II''' wszystkie są odziedziczone z pragammajskiego (rozróżnienie pomiędzy '''przyszłym I''' a''' przyszłym II '''pojawiło się po zaniku harmonii)
 
W naumowskim istnieje pięć czasów. Z wyjątkem '''przeszłego II''' wszystkie są odziedziczone z pragammajskiego (rozróżnienie pomiędzy '''przyszłym I''' a''' przyszłym II '''pojawiło się po zaniku harmonii)
Linia 857: Linia 858:
 
*Przyszyły I – wyraża czynności planowane, ale ku jej wykonaniu nie zostały wykonane żadne większe działania. Sufiksem jest '''-ł''' lub '''-dł''' (-ł jest asymilizowane w grupach '''sł zł cł ył''' do '''ss zz ss zz''') np. ''ŕimúss'' (ja będę orał – ku tej czynności nie zostały podjęte działania).
 
*Przyszyły I – wyraża czynności planowane, ale ku jej wykonaniu nie zostały wykonane żadne większe działania. Sufiksem jest '''-ł''' lub '''-dł''' (-ł jest asymilizowane w grupach '''sł zł cł ył''' do '''ss zz ss zz''') np. ''ŕimúss'' (ja będę orał – ku tej czynności nie zostały podjęte działania).
 
*Przyszyły II – wyraża czynności planowane, z podjętymi ku jej działaniami. Sufiks to '''-ał''' lub '''-dał''' np. ''cauzúsał'' (ja będę jadł – zostały już podjęte działania, np. przygotowano jedzenie).
 
*Przyszyły II – wyraża czynności planowane, z podjętymi ku jej działaniami. Sufiks to '''-ał''' lub '''-dał''' np. ''cauzúsał'' (ja będę jadł – zostały już podjęte działania, np. przygotowano jedzenie).
 +
  
 
==== Aspekty ====
 
==== Aspekty ====
Linia 864: Linia 866:
 
*Teliktyczny – czynność została zakończona sukcesem. Afiks to '''ma-''' lub '''m-''' np. ''macåghuska'' (ja przyciągnąłem - udało mi się), ''makårenarka'' (oni zaatakowali - odnieśli sukces)
 
*Teliktyczny – czynność została zakończona sukcesem. Afiks to '''ma-''' lub '''m-''' np. ''macåghuska'' (ja przyciągnąłem - udało mi się), ''makårenarka'' (oni zaatakowali - odnieśli sukces)
 
*Ateliktyczny – czynność okazała się być porażką, często używa się go też do niezrealizowania czynności. Przedrostek to '''nem-''' np. ''nemcåghuska'' (ja nie przyciągnąłem), ''nemkårenarka'' (oni nie zaatakowali/przegrali atak).
 
*Ateliktyczny – czynność okazała się być porażką, często używa się go też do niezrealizowania czynności. Przedrostek to '''nem-''' np. ''nemcåghuska'' (ja nie przyciągnąłem), ''nemkårenarka'' (oni nie zaatakowali/przegrali atak).
 +
Aspekty dokonane, niedokonane i teliktyczne zostały odziedziczone z prajęzyka. Ateliktyczny został utworzony z przedimka zerowego '''ném''', który jest w powszechnym użyciu w naumowszczyźnie.
  
 
==== Tryby ====
 
==== Tryby ====
Linia 870: Linia 873:
 
*Tryb życzący – używający przedrostka '''ja-''' lub '''jar-''' wyraża życzenie mówiącego. Np. ''jakårenar'' (obyście atakowali).
 
*Tryb życzący – używający przedrostka '''ja-''' lub '''jar-''' wyraża życzenie mówiącego. Np. ''jakårenar'' (obyście atakowali).
 
*Tryb rozkazujący – w naumowskim jest odrębny. Tworzony przedrostkem '''jü-''' lub '''jür-''' używa się do rozkazywania czynności np. jücaúzenk (wy macie jeść!). W naumowskim nie ma podziału na tryb rokazujący mocny i słaby.
 
*Tryb rozkazujący – w naumowskim jest odrębny. Tworzony przedrostkem '''jü-''' lub '''jür-''' używa się do rozkazywania czynności np. jücaúzenk (wy macie jeść!). W naumowskim nie ma podziału na tryb rokazujący mocny i słaby.
−
*Tryb pytający – tworzy pytania. Jest jedynym afiksem w naumowskim który utrzymał szczątkowo harmonię samogłoskową. Jego sufiksy to '''cha-''' oraz '''śüm-''' np. ''chacaúzenk?'' (wy jecie?)
+
*Tryb pytający – tworzy pytania. Jest jedynym afiksem w naumowskim który utrzymał bardzo szczątkowo harmonię samogłoskową. Jego sufiksy to '''cha-''' oraz '''śüm-''' np. ''chacaúzenk?'' (wy jecie?)
 
Tryby można swobodnie mieszać i łączyć z aspektami. Aspektów nie można łączyć. Najpierw występuje cząstka aspektu, następnie trybu a na samym końcu czasownik.
 
Tryby można swobodnie mieszać i łączyć z aspektami. Aspektów nie można łączyć. Najpierw występuje cząstka aspektu, następnie trybu a na samym końcu czasownik.
 
=== Liczebniki ===
 
=== Liczebniki ===
Linia 878: Linia 881:
 
! liczebnik główny
 
! liczebnik główny
 
! liczebnik porządkowy
 
! liczebnik porządkowy
 +
! liczebnik zbiorowy
 
|-
 
|-
−
| align=center | '''1'''
+
! align=center | '''1'''
 
| ghaúru
 
| ghaúru
 
| ghaúren
 
| ghaúren
 +
| ighaúru
 
|-
 
|-
−
| align=center | '''2'''
+
! align=center | '''2'''
 
| taró
 
| taró
 
| tarón
 
| tarón
 +
| ítaru
 
|-
 
|-
−
| align=center | '''3'''
+
! align=center | '''3'''
 
| şunó
 
| şunó
 
| şinón
 
| şinón
 +
| ítinu
 
|-
 
|-
−
| align=center | '''4'''
+
! align=center | '''4'''
 
| azaú
 
| azaú
 
| azaún
 
| azaún
 +
| aízau
 
|-
 
|-
−
| align=center | '''5'''
+
! align=center | '''5'''
 
| karnå
 
| karnå
 
| karnån
 
| karnån
 +
| ígarna
 
|-
 
|-
−
| align=center | '''6'''
+
! align=center | '''6'''
 
| ńirå
 
| ńirå
 
| ńirån
 
| ńirån
 +
| íńira
 
|-
 
|-
−
| align=center | '''7'''
+
! align=center | '''7'''
 
| saúnk
 
| saúnk
 
| sauknån
 
| sauknån
 +
| ízaunk
 
|-
 
|-
−
| align=center | '''8'''
+
! align=center | '''8'''
 
| vår
 
| vår
 
| varån
 
| varån
 +
| ívair
 
|-
 
|-
−
| align=center | '''9'''
+
! align=center | '''9'''
 
| falå
 
| falå
 
| falån
 
| falån
 +
| aíla
 
|-
 
|-
−
| align=center | '''10'''
+
! align=center | '''10'''
 
| bapánk
 
| bapánk
 
| bapáknan
 
| bapáknan
 +
| aúpank
 
|-
 
|-
−
| align=center | '''20'''
+
! align=center | '''20'''
 
| tårve
 
| tårve
 
| tarvén
 
| tarvén
 +
| ídarve
 
|-
 
|-
−
| align=center | '''30'''
+
! align=center | '''30'''
 
| şínve
 
| şínve
 
| şunvén
 
| şunvén
 +
| ítinve
 
|-
 
|-
−
| align=center | '''40'''
+
! align=center | '''40'''
 
| véve
 
| véve
 
| vevén
 
| vevén
 +
| íve
 
|-
 
|-
−
| align=center | '''50'''
+
! align=center | '''50'''
 
| karnågha
 
| karnågha
 
| karnåghan
 
| karnåghan
 +
| ígarnagha
 
|-
 
|-
−
| align=center | '''60'''
+
! align=center | '''60'''
 
| ńiraghá
 
| ńiraghá
 
| ńiraghán
 
| ńiraghán
 +
| íńiragha
 
|-
 
|-
−
| align=center | '''70'''
+
! align=center | '''70'''
 
| sauknév
 
| sauknév
 
| sauknán
 
| sauknán
 +
| ízauknev
 
|-
 
|-
−
| align=center | '''80'''
+
! align=center | '''80'''
 
| varév
 
| varév
 
| varán
 
| varán
 +
| aúrev
 
|-
 
|-
−
| align=center | '''90'''
+
! align=center | '''90'''
 
| falév
 
| falév
 
| falán
 
| falán
 +
| aílev
 
|-
 
|-
−
| align=center | '''100'''
+
! align=center | '''100'''
 
| taśår
 
| taśår
 
| taśåran
 
| taśåran
 +
| ídaśar
 
|-
 
|-
−
| align=center | '''1000'''
+
! align=center | '''1000'''
 
| roùcataśår
 
| roùcataśår
 
| roùcataśåran
 
| roùcataśåran
 +
| iroùcataśår
 
|}
 
|}
−
 
  
 
== Przykładowe teksty ==
 
== Przykładowe teksty ==
 
===Owca i konie ===
 
===Owca i konie ===
 
====Naumowski (Rår Tauró fi rér Blé)====
 
====Naumowski (Rår Tauró fi rér Blé)====
−
Rar sakaí ghaú tauró ze roúcaiden ném charcí, re blí finåkezaika. Rår ghaúren caghózaiden elézu ghaú aghåzare, rår tarón ĺirózaiden rautåzu ghaú şelí fe rår şunón sayazú jaknågharezaiden ghaú naumí. Rår taró finkózaika so rér blaí: "Nauzó furaú aumózai, kár inåkus az naumå nairózai rågh er blaí". Rér blé makaúnarka: "Ghóşüras, rår tauró, rauzó re furaú aumár, kár inåku åba naumå, rår papón, maghåfcenezai cen ĺizó charcí fauzó se napår. Fe rår tauró roúcai ném charcí." Kár sǘk foşǘrezaika, rår tauró šefózaiden aut naipí.
+
Rür sakaí ghaú tauró ze roúcaiden ném charcí, re blí finåkezaika. Rår ghaúren caghózaiden elézu ghaú aghåzare, rår tarón ĺirózaiden rautåzu ghaú şelí fe rår şunón sayazú jaknågharezaiden ghaú naumí. Rår taró finkózaika so rér blaí: "Nauzó furaú aumózai, kár inåkus az naumå nairózai rågh er blaí". Rér blé makaúnarka: "Ghóşüras, rår tauró, rauzó re furaú aumár, kár inåku åba naumå, rår papón, maghåfcenezai cen ĺizó charcí fauzó se napår. Fe rår tauró roúcai ném charcí." Kár sǘk foşǘrezaika, rår tauró šefózaiden aut naipí.
  
 
==== Pragammajski (Raħ Phauru fi raħ Waqadunrusa) ====
 
==== Pragammajski (Raħ Phauru fi raħ Waqadunrusa) ====
Linia 971: Linia 994:
 
==== Polski====
 
==== Polski====
 
Na wzgórzu owca, która nie miała wełny, zobaczyła konie; jeden ciągnął ciężki wóz, drugi dźwigał wielki ładunek, a trzeci wiózł szybko człowieka. Owca rzekła do koni: „Serce mnie boli, widząc, co człowiek nakazuje robić koniom”. Konie odpowiedziały: „Słuchaj, owco, serca nas bolą, kiedy widzimy, jak człowiek, pan, zabiera twoją wełnę na płaszcz dla samego siebie. I owca nie ma wełny”. Usłyszawszy to, owca pobiegła przez równinę.
 
Na wzgórzu owca, która nie miała wełny, zobaczyła konie; jeden ciągnął ciężki wóz, drugi dźwigał wielki ładunek, a trzeci wiózł szybko człowieka. Owca rzekła do koni: „Serce mnie boli, widząc, co człowiek nakazuje robić koniom”. Konie odpowiedziały: „Słuchaj, owco, serca nas bolą, kiedy widzimy, jak człowiek, pan, zabiera twoją wełnę na płaszcz dla samego siebie. I owca nie ma wełny”. Usłyszawszy to, owca pobiegła przez równinę.
−
 
  
 
==Przypisy==
 
==Przypisy==
Linia 977: Linia 999:
 
[[Kategoria:Języki sztuczne a priori]]
 
[[Kategoria:Języki sztuczne a priori]]
 
[[Kategoria:Języki gamajskie]]
 
[[Kategoria:Języki gamajskie]]
 +
[[Kategoria:Języki naumowskie]]
 +
[[Kategoria:Użytkownik:Emil]]

Wersja z 21:56, 12 sty 2021

język naumowski
rår naumåzu iknaúr
Typologia: aglutynacyjno-fleksyjny, z szykiem SVO
Utworzenie: Emilando (w 2020)
Cel utworzenia: Na potrzeby projektu/konwerldu
Najnowsza wersja: 2.2_01
Klasyfikacja: Gamajskie
  • pragammajski (†)
    • prangamajski (†)
      • pranaumowski (†)
        • naumowski
        • gowojski
Kody
Conlanger–1 nau.
Lista conlangów

        

Nuvola apps bookcase 1 blue.svg.png Zobacz też słownik tego języka.

Język naumowski (nau. rår naumåzu iknaúr, /ˈrɔ̞r näʊ̯ˈmɔ̞zu iˈknäʊ̯r/, zon. naumozoz aigoslo /ˈnaʊ̯mot͡sot͡s ˈaɪ̯ɣoslo/, gow. rór numós iknúr /ˈɹɔːɹ naʊ̯ˈmɔːs iˈknuːɹ/) jest językiem z rodziny języków gamajskich. Jest to drugi konlang Emila oparty na protogammajskim. Należy do drobnej rodziny języków naumowskich, szerzej do grupy centralnej języków gammajskich.

Język charakteryzują archaiczne cechy takie jak mocne zachowanie pragammajskich dyftongów ai au i całkowity brak końcówki bezokolicznika oraz liczniejsze innowacje typu przejścia u > ü w każdej pozycji, rotacyzmu *z oraz *ħ oraz połączenia pragammajskich *g oraz *q (jako średnionaumowskie ck). Posiada także gigantyczne zmiany z akcentem. Z cech gramatycznych to drastyczna redukcja ilości przypadków i powolne przechodzenie na typ fleksyjny.

Najbliższym krewnym naumowskiego jest język gowojski, z którym rozwijał się wspólnie przez pewien czas. Obecnie są jednak kompletnie niezrozumiałe. Innymi krewnymi naumowszczyzny są inne języki gammajskie z grupy centralnej, chociażby język ńanyjski. Widoczne są też wpływy zongepajszczyzny i niegammajskich języków darkajskich.

Historia

Procesa od pragammajskiego

Okres prangamajski (grupa centralna)

Ngamienie

Pierwszą zmianą zaobserwowaną w naumowszczyźnie, wspólną dla całej grupy centralnej jest zamienienie pragammajskiej gammy [ɣ] na n tylnojęzykowe [ŋ]. Ta zmiana dotknęła także narzecza ńamskie, ngamskie i ńanyjskie.

  • *ɣ > *ŋ
Wydłużenie wysokich samogłosek przed *r oraz rotacyzm

Zmianą która zaczęła oddalać naumowski od innych ngamajskich jest wydłużenie krótkich *i *u przed *r do *ī *ū (jeszcze z pragammajskim iloczasem). Następnie odbył się rotacyzm spółgłosek *z *ħ, które zlały się z *r. Drastycznym echwektem było zatarcie różnicy pomiędzy niektórymi wyrazami, zwiększenie ilości gieminaty *rr oraz powstanie potrójnego[1] *rrr. Samogłoski *i *u nie wydłużały się przed *r z rotacyzmu.

  • *ir > *īr
  • *ur > *ūr
  • *z > *r
  • *ħ > *r

Okres pranaumowski

Zanik *q, *rrr oraz metateza *ārC

Trzy niepowiązane, ale dosyć duże zmiany odbyły się prawdopodobnie w tym samym czasie. Spółgłoska *q stała się gieminatą [kː] (zapisaną ck), zaś *rrr oraz *ārC uległy metatezie:

  • *q > *ck
  • *Vrrr > *rVrr
  • *ārC > *rāC
Zanik iloczasu

Wreszcie, tak jak w większości innych j. gammajskich zanikł iloczas:

  • *a > *å [ɔ̞]
  • *ā > *a [æ]
  • *i > *e [e̞]
  • *ī > *i [i]
  • *u > *o [o̞]
  • *ū > *u [u]

W przeciwieństwie do większości j. gammajskich, wysokie długie samogłoski nie uległy dyftonizacji, tylko po prostu się skróciły, ale za to krótkie odmianki uległy obniżeniu do *e *o. Podobna zmiana występuje tylko w Baukucie. Natomiast rozwój *a-*ā wyrównał opozycja przód-tył, ponieważ krótka odmianka wycochwała się do tyłu (i jednocześnie uległa welaryzacji), zaś długa została przesunięta do [æ]. Jednakże później w większości djalektów w wyniku redukcji samogłosek nieakcentowanych ta różnica zostanie zatarta w postaci wspólnego [ä] gdy będą przed akcentem i [ɐ] gdy stoją po akcencie. Nie zatrze się jednak różnica pomiędzy późniejszymi długimi å̄-ā, gdyż obie głoski ulegną dyftonizacji.

Pranaumowska przesuwka spółgłosek przedniojęzykowych

Ta przesuwka wpłynęła na pragammajskie *t *d *th *dh. Spółgłoski [t] [d] ulegają przejściu w afrykaty [t͡s] [d͡z], zaś [θ] [ð] stwardniały do [t] [d]. Afrykata [d͡z] szybko się uprościła do samego [z], przez co ten dźwięk został odzyskany po rotacyzmie.

  • *t > *c [ts]
  • *d > *dz > *z [z]
  • *th > *t [t]
  • *dh > *d [d]

Przejście t > c nie dotyczyło spółgłoski rozdzielającej samogłoskę bezokolicznika od końcówki czasu przeszłego. Ono później uległo lenicji.

Gieminacja grupy *nŋ > *ŋŋ
  • *nŋ > *ŋŋ

W wyniku asymilacji grupa *nŋ stała się *ŋŋ. Powstanie w ten sposób ósma gieminata w naumowskim (po sześciu pragammajskich i *ck < *q). Ona jako jedyna wytrzyma tzw. ŋ-breaking.

ŋ-breaking oraz nk, ng > ŋk, ŋg

Dźwięk [ŋ] pochodzący od pragammajskiej gammy został w większości pozycji zlikwidowany.

  • nagłosowe *ŋ > *nn
  • śródgłosowe *ŋ > *kn
  • wygłosowe *ŋ > *ŋk (nk)

Ponadto, grupy nk ng się zasymilozowały do [ŋk] [ŋg]. Te zmiany podważyły na pewien okres odrębność [ŋ] jako osobny chwonem, a także stworzyły liczne alternacje czasem widoczne do obecnych czasów, np. saúnk (siedem) vs sauknån (siódmy).

Okres staronaumowski

Zanik dźwięcznych spółgłosek

Kolejna drastyczna zmiana, dźwięczne obstruenty stają się bezdźwięcznymi gieminatami:

  • *b > *pp
  • *d > *tt
  • *g > *ck
  • *z > *ss

W wyniku tej zmiany połączyły się pragammajskie *q oraz *g.

Jest to bardzo dziwna zmiana, którą ciężko wytłumaczyć w klasycznej rekonstrukcji. Jeżeli jednak zakłada się teorię przydechową wówczas można zrekonstruować całkem prawdopodobne przejście tʰ > t > tt (zakłada się przy tym, że pranaumowskie *z nadal było afrykatą).

Lenicja VCV

Zmiana w której częściowo pojawiły się na nowo spółgłoski dźwięczne, a także pojawił się dźwięk [v].

  • *p > *b
  • *t > *d
  • *k > *g
  • *f > *v
  • *s > *z
  • *pp > *p
  • *tt > *t
  • *ck > *k
  • *ss > *s
Przesunięcie akcentu na drugą sylabę w większości przypadków

Regularne przesunięcie akcentu, który jeszcze był regularny.

Zmiana *-i na *-e

Przed zanikem części wygłosowych spółgłosek wygłosowe *-i zlało się z *-e

  • *-i > *-e
Lenicja wygłosowa

Ta lenicja wpłynęła na wygłosowe krótke spółgłoski *p *t *c *k *f *s. Zwarte i afrykata stały się spirantyzowane, zaś szczelinowe zanikły całkowicie. Nie odbywała się jednak w jednosylabowych słowach (np. obecne aúf < pgm. *auf).

  • *-p > -f
  • *-t, *-c > -s
  • *-k > -ch [x]
  • *-f *-s > ø
Fortycja *w oraz *ww

Półsamogłoska [w] i jej gieminata zostały utracone. Krótke *w stało się *v, zaś długie *ww skróciło się i przeszło w [ɣ] (prawdopodobnie początkowo labializowanej).

  • *w > *v
  • *ww > *w > *gh [ɣ]

Rezultatem było powstanie nowej gammy, a także przerwanie allofoni f-v.

Fortycja *jj oraz rozwój opozycji *l-*ll

Niedługo po tym procesowi podobnym do *ww > *gh została poddana gieminata *jj, która stała się [d͡z].

  • *jj > *y [d͡z]

Rozwinęła się także opozycja *l-*ll w sposób podobny do zongepajckiego oraz onskiego – krótke *l uległo welaryzacji do [ɫ], zaś długe *ll się skróciło.

  • *l > *ł [ɫ]
  • *ll > *l [l]
Zanik gieminat

Inne gieminaty, które wcześniej nie zostały indywidualnie zlikwidowane, uległy regularnemu procesowi:

  • *Vmm > *Vːm
  • *Vnn > *Vːn
  • *Vŋŋ > *Vːŋ
  • *Vrr > *Vːr
  • *Vpp > *Vːp
  • *Vtt > *Vːt
  • *Vck > *Vːk
  • *Vss > *Vːs
  • *(C)mm- > *(C)hm
  • *(C)nn- > *(C)hn
  • *(C)ŋŋ- > *(C)hŋ (?)[2]
  • *(C)rr- > *(C)hr
  • *(C)pp- > *(C)hp
  • *(C)tt- > *(C)ht
  • *(C)ck- > *(C)hk
  • *(C)ss- > *(C)hs

W ten sposób [ŋ] znów zostało oddzielnym, choć marginalnym fonemem, a także zaczął się rozwijać nowy iloczas.

Zanik nagłosowych zbitek z *h

Nowe zbitki z h zanikły w nagłosie i po spółgłoskach:

  • *hl > *l̥ > *l
  • *hr > *r̥ (hr)
  • *hn > *n̥ > *n
  • *hŋ > *ŋ̊ > *ŋ (?)
  • *hm > *m̥ > *m
  • *hp > *f
  • *ht > *ş [ʂ]
  • *hk > *ch [x]
  • *hs > *ş

W rezultacie powstały: retrofleksyjne ş, bezdźwięczna spółgłoska rotyczna i zakończyła się fonemizacja [x].

Przejście rs > ş
  • *rs > *ş

Okres średnionaumowski

Przesunięcie akcentu na *h

Wyjątkowa, drastyczna zmiana odpowiadająca za obecną nieregularność akcentu naumowskiego. Akcent przesuwa się na ostatnią sylabę z spółgłoską *h. Odbyło to się przed jej zanikem, a także przed ściągnięciami grup VvV, VjV, VhV.

Tworzenie nowych samogłosek długich

Powstają nowe samogłoski długe z zaniku wygłosowego *h i ściągnięć.

  • *VhC > VːC
  • *V¹hV², V¹jV², V¹vV² > V²ː

Jeżeli akcent padał na h, zostaje w tej pozycji. Od tego momentu akcent naumowski staje się nieprzewidywalny i należy go oznaczać.

Zlanie grup *vai-, *vau-, *vo-

Trzy nagłosowe grupy się łączą:

  • vai-, *vau- > *vo-
Przejście *or w *ar i udźwięcznienie *hr po dźwięcznej
  • *or > *ar
  • *ōr > *ār
  • *Dhr > *Dr
Proteza *å

Nagłosowa samogłoska *å uległa w nagłosie protezie do wa-, zaś *å̄ do wå-. Nowe *w ostatecznie przejdzie w *b, dzięki czemu pojawi się w nagłosie.

  • *å- > *ba-
  • *å̄- > *bå-
Przejście u > ü

Zmiana, która wpłynęła na późniejszy rozwój języka, u stało się samogłoską przednią.

  • *u > *ü [y]
  • *ū > *ǖ
Redukcja *i, *ü (pierwsza redukcja nieakcentowanych samogłosek)

Krótkie *i, *ü po akcencie się zredukowały, zanikając całkowicie w sylabach zamkniętych i przechodząc w zredukowane e (ĕ) w otwartych:

  • *CiC. *CüC. > CC.
  • *Ci.C *Cü. > Cĕ.

Redukcja w sylabach zamkniętych odbywała się także po dowolnej spółgłosce długiej.

Zanik iloczasu

Nowy iloczas naumowski ostatecznie zanikł. Rozwój jest następujący:

Wysokie samogłoski skracają się bez śladu:

  • *i, *ī > *i¹
  • *ü, *ǖ > *ü

Długie średnie, a także dyftongi się ścieśniają:

  • *ē> *i²
  • *ō > *u
  • *aī > *ei
  • *aū > *ou

Niskie ulegają dyftonizacji:

  • *ā > *ai
  • *å̄ > *au

Różnica pomiędzy *i¹ a *i² trwała jeszcze w momencie I palatalizacji, podczas której *i² nie miękczyło. Ponadto, ĕ zostało oddzielnym fonemem aż do momentu II redukcji.

Przegłos retrochwleksyjny

Samogłoska *i¹, a w kilku słowach też *i² przechodzą w *u po spółgłosce *ş.

  • *şi¹ > *şu
I palatalizacja

Wpłynęła ona na sonoraty przedniojęzykowe i spółgłoski welarne przed *i¹ oraz *ü oraz na wszystkie inne z wyjątkem [h] przed *i¹:

Pierwsza faza (przed *i¹ *ü)
  • *k > *š [ʃ]
  • *g > *ž [ʒ]
  • *ch > *ś [ɕ], początkowo [ç]
  • *gh > *j
  • *ŋ > *ń [ɲ]
  • *l, *ł > *ĺ [ʎ]
  • *r, hr > *ŕ [rʲ~ɹʲ]
  • *n > *ń
Druga faza (tylko przed *i¹)
  • *m > *mń
  • *f > *fś > *ś
  • *v > *vź > *ź [ʑ]
  • *p > *pś
  • *b > *bź
  • *t > *ť [c]
  • *ď > *ď [ɟ]
  • *c > *ć [tɕ]
  • *y > *ý [dʑ]
  • *s > *ś
  • *z > *ź
Połączenie *i¹ oraz *i²

Te dwie samogłoski wysokie się łączą, powodując że palatalizacja staje się fonemiczna:

  • *i¹, *i² > *i

Okres spółczesny

Zanik [h]

Jedyna spółgłoska krtaniowa w naumowskim ostatecznie zanikła. W nagłosie i między samogłoskami przeszła w gammę, zaś po spółgłoskach znikła zostawiając ślad w postaci pozycji akcentu:

  • *h- > *ɦ- > *gh-
  • *-h- > *-ɦ- > *-gh-
  • *-Ch- > *-C-
II palatalizacja

Przejście [h] w [ɣ], a także połączenie dwóch rodzaji samogłosek wysokich niezaokrąglonych spowodowało nowe połączenia i z spółgłoskami welarnymi. Ponadto, nadal istniały połączenia z e. Jednakże w wyniku II palatalizacji te połączenia też zostały zlikwidowane. Odbywała się przed i e ei ü. Efekty były jednak inne z wyjątkem [ŋ] zmiękczonego bez różnicy:

  • *k > *č [t͡ʃ]
  • *g > *y̌ [d͡ʒ]
  • *ch > *š
  • *gh > *ž
  • *ŋ > *ń

W niektórych dialektach palatalizacja ta miała szerszy zasięg i wypłynęła także na połączenia z samogłoską a (ale nie å) i dyftongi ai au, jak w słowach sogaírem > soy̌aírem, kauraús > čauraús > čuraús, ghaússa > žaússa, rouŋápe > rouńápe oraz chauså > šauså. W opisywanym w tym artykule dialekcie palatalizacja w tej pozycji nie występuje.

Rozwój grupy *vo-

Grupa *vo!P- stała się się *vå!P-, zaś *voP- stało się *vöP-, przy czym nowe ö [ø̞] ograniczyło się do funkcji allofonu. Zatem de fakto tylko przed spółgłoską twardą doszło do zmiany fonemu:

  • *vo!P- > *vå!P-
Prawo dyftongów

Doszło do kolejnej ważnej zmiany: dyftongi uprościły się do drugiego elementu gdy w następnej sylabie był ten sam dychwtong:

  • *ai_ai > *i_ai (gdzie _ to dowolny ciąg spółgłosek)
  • *au_au > *u_au
  • *ei_ei > *i_ei
  • *ou_ou > *u_ou
Redukcja wygłosowego e

Cofnęła akcent w niektórych słowach i doprowadziła do wielu alternacyj:

  • e w wygłosie > ĕ + cofnięcie akcentu, jeżeli byłoby akcentowane
Redukcja nieakcentowanych *a *å *e *o (druga redukcja nieakcentowanych samogłosek)

Nowa redukcja doprowadziła do znacznego ograniczenia samogłoski å i wielu innych zmian:

  • nieakcentowane wygłosowe -o > -u
  • nieakcentowane o po akcencie > ĕ
  • nieakcentowane e po akcencie > ĕ
  • nieakcentowane je przed akcentem > ja
  • nieakcentowane a po akcencie > ă
  • nieakcentowane å po akcencie > ă
  • nieakcentowane å przed akcentem > a
  • i ü u po akcencie uległy lekkiej centralizacji do [ɪ] [ʏ] [ʊ]

Samogłoskom zredukowanym pomija się brewis w piśmie.

Asymilacja grup typu sł i wałczenie

Ostatnią, jeszcze nie odbytą w pełni zmianą jest asymilacja grup sł cł zł i zmiana barwy ł z [ɫ] na [w]:

  • sł > ss
  • cł > ss
  • zł > zz
  • ł > ł (dawniej [ɫ], obecnie [w])
Wsteczne przenoszenie miękkości

W niektórych gwarach doszło ponadto do wstecznego przenoszenia miękkości, zwłaszcza przy ń ĺ ŕ. Przykładowo grupa kń stała się ťń, zaś chź – śź. Tej zmiany nie wywoływały spółgłoski zadziąsłowe č š ž y̌, jednakże nie ulegały również samemu zmiękczeniu (np. š > ś)

Kaszubienie i mazurzenie

Współcześnie dialekty rozróżnia się na kaszubiące, mazurzące i takie, które nie ulegają tym procesom. Kaszubiące zamieniają miękkie ť ď ć ý ś ź na twarde odpowiedniki: t d c y s z. Zachowują spółgłoski zadziąsłowe i zazwyczaj retrofleksyjne. Mazurzące zamieniły č y̌ š ž na c y s z, ale zachowały miękkie. Przesunęły również ş do "nowego" š, a to czasem również uległo mazurzeniu. Dialekty zachowujące archaiczny zestaw spółgłosek nie są liczne, ale to one zostały wybrane do opisu języka.

Refleksy fonemów pragammajskich w naumowskim

Spółgłoski

Podczas gdy rozwój samogłosek jest bardzo specyficzny, to w spółgłoskach można zauważyć pewną regularność.

PG nagłos śródgłos wygłos
p p, pɕ[3] b, bʑ[3] f
t t͡s, t͡ɕ [3] s
k k, ʃ[3], t͡ʃ[4] g, ʒ[3], d͡ʒ[4] x
q x, ɕ[3], ʃ[4] k, ʃ[3], t͡ʃ[4] ːk
b f, ɕ[3] p, pɕ[3] ːp
d ʂ s, ɕ[3] ːs
g x, ɕ[3], ʃ[4] k, ʃ[3], t͡ʃ[4] ːk
f f, ɕ[3] Vː[5] Ø
θ t, c[3] d, ɟ[3] s
s s, ɕ[3] z, ʑ[3] Ø
ħ r, rʲ[3]
h ˈɣ, ˈʒ[4] ˈVː[5] ˈː
ð ʂ t, c[3] ːt
z r, rʲ[3]
ɣ n, ɲ[3], ːŋ [6], ːɲ [7] kn, kɲ~cɲ[3] ŋk
m m, mɲ[3]
mː m, mɲ[3] ːm, ːmɲ[3]
n n, ɲ[3]
nː n, ɲ[3] ːn, ːɲ[3]
r r, rʲ[3]
rː r̥, rʲ[3] ːr, ːrʲ[3]
l w, ʎ[3]
lː l, ʎ[3]
j j Vː[5] j
jː d͡z, d͡ʑ[3] d͡z~z
w v, ʑ[3] Vː[5] v
wː ɣ, j[3], ʒ[4]

Fonologja

Samogłoski

Samogłoski na trapezie samogłoskowym z najważniejszymi allofonami

Język naumowski mocno zmienił system samogłosek od czasów pragammajskich. Zanikł dwukrotnie iloczas, za to powstały samogłoski zredukowane. Posiada jednak archaiczne dyftongi ai au zachowane od czasów pragammajskich.

Pełne

Przednie Tylne
Niezaokrąglone Zaokrąglone
Przymknięte i (i) y (ü) u (u)
Środkowe e̞ (e) o̞ (o)
Prawie otwarte æ (a) ɔ̞ (å)

Dychwtongi

Występują cztery dyftongi, ai, au, ei oraz ou. One zachowują się jak pojedyncze samogłoski, ale nie ulegają redukcji.

Należy odróżnić dychwtongi au ou od zbitek ał oł. Drugi element dychwtongów jest nieco centralniejszy niż zwykłe ł/j. Ponadto, gdy są akcentowane duża część akcentu pada na drugi element (stąd to on jest oznaczony akutem), zaś zbitki ał oł są akcentowane tylko na samogłoskę.

Zredukowane

Środkowa ə (e)
Prawie otwarta ɐ (a)

Litery a e oznaczają samogłoski [æ] [e] gdy są przed i pod akcentem, natomiast [ɐ] [ə] to wymowa po akcencie. Po akcencie nie występują litera o. Litera å występuje zaś tylko pod akcentem.

Czasem jednak można znaleźć osobne oznaczenia samogłosek zredukowanych (ă ĕ). Spotyka się je szczególnie w przedstawieniach zmian fonetycznych (w celu odróżnienia od przedakcentownych a e i znajdujących się pod akcentem á é), w słownikach i gramatykach rzadko.

Alochwonia

Samogłoski posiadają kilka dodatkowych alofonów:

  • a - [ä] (przed akcentem, po welarnej i v)
  • å - [ɑ] (po welarnej), [ä] (po ł).
  • o - [ø̞] (w grupie voP), [ɤ̞] (po welarnej)
  • samogłoski [i] [y] [u] po akcencie się centralizują do [ɪ] [ʏ] [ʊ]

Spółgłoski

Wargowe Zębowe Dziąsłowe Z retrofleksją Podniebienne Welarne
Nosowe m (m) n (n) ɲ (ń) ŋ (ŋ, n)
Zwarte bezdźwięczne p (p) t (t) c (ť) k (k)
dźwięczne b (b) d (d) ɟ (ď) g (g)
Afrykaty bezdźwięczne ts (c) tʃ (č) tɕ (ć)
dźwięczne dz (y) dʒ (y̌) dʑ (ý)
Szczelinowe bezdźwięczne f (f) s (s) ʃ (š) ʂ (ş) ɕ (ś) x (ch)
dźwięczne v (v) z (z) ʒ (ž) ʑ (ź) ɣ (gh)
Drżące bezdźwięczne r̥ (hr)
dźwięczne r (r) rʲ (ŕ)
Boczne, Półsamogłoski l (l) ʎ (ĺ), j (j) w (ł)

Język ten należy do grupy centralnej, zatem wykazuje historyczną zmianę [ɣ] na [ŋ]. Jednakże w późniejszej drodze rozwoju, w odróżnieniu od innych języków centralnych, dźwięk ten się nie zachował w jednolitej postaci, w wielu przypadkach zmieniał barwę i obecne wystąpienia jego wychodzą jedynie z geminacji grupy pɣ. ngh > nŋ > ŋŋ, pozycji wygłosowej (jako grupa ŋk, zapisana nk) i zapożyczeń.

Bardzo charakterystycznym fonemem j. naumowskiego jest bezdźwięczne r (MAF: [r̥], transkrypcja: hr). Pochodzi ono z dawnej geminaty *rr na początku słowa i po spółgłosce. Historycznie wszystkie sonoranty (łącznie z ŋ) miały bezdźwięczne odmianki, ale prócz hr wszystkie się udźwięczniły, Samo hr udźwięczniło się również po palatalizacji i spółgłosce dźwięcznej. Przykład słowa z hr: hrau (zwierzę).

Inną charakterystyczną cechą jest poczwórne rozróżnienie s-š-ş-ś, odpowiednio zębowego, zadziąsłowego, retrofleksyjnego i palatalizowanego. Jest to wyjątkowe pośród języków gammajskich.

Niekiedy [ʂ] uznaje się za allofon /d/ ze względu na to, że w słowach rodzimych ich wzajemne występowanie jest przewidywalne. Jednakże nagłosowe [d] występuje w zapożyczeniach (co obala możliwość allofoni fonemu /d/ jako [d~ʂ]) jak np. w dibelá (od południowodarkajskiego dibela) "pustynia".

Akcent

Akcent w wielu miejscach przesunął się w nieregularne miejsce. Podstawową regułą jest, że akcent pada na ostatnią niezredukowaną samogłoskę. Jednakże często jako zredukowane samogłoski zachowują się samogłoski i, ü, u, co utrudnia umiejscowienie miejsce akcentu. Ponadto, dyftongi ai ei au ou nigdy się nie redukują. Przed akcentem samogłoski się nie redukują, jedynie dochodzi do przejścia przedakcentowanego je w ja oraz połączenia å-a.

Akcent na ogół pada na drugą sylabę, ale są liczne nieregularne wyjątki. Ponadto część sufiksów jest zawsze akcentowana.

Akcent oznacza się akutem (nad samogłoską lub drugim elementem dyftongu). Używa się także grawisu do oznaczenia skutków akcentu w słowach złożonych. Nie oznacza się litery å, która zawsze jest akcentowana.

Akcent w słowach złożonych

W słowach złożonych pada zgodnie z regułami na ostatnią część. Efekty akcentu jednak występują także w innych częściach takiego słowa. Niekiedy mówi się, że istnieje tam akcent poboczny.

Gramatyka

Legenda

  • ² – zmiękczenie podczas II palatalizacji

Przedimek

W języku naumowskim występują przedimki: określony rår, nieokreślony ghaú oraz zerowy ném (kontynuuje on pragammajską liczbę zerową). Przedimki rår i ném występują zarówno w l. pojedynczej jak i l. mnogiej, zaś ghaú tylko w l. pojedynczej (ghaú jest skróceniem słowa ghaúru oznaczającego jeden). Przedimki stoją przed rzeczownikem lub przymiotnikem.

Przedimki ghaú oraz rår mają swoje warianty baú oraz barår, gdy ich celem jest określenie oddalonej rzeczy. Jest to zjawisko utworzone na wzór zaimków, gdzie w pragammajskim częste było wstawianie do zaimków *a- w celu wskazania odległej rzeczy. Przedimek ném nie podlega temu zjawisku (w końcu jak można określać odległość brakującej, nieistniejącej rzeczy? :) ).

Rzeczowniki i deklinacja

Naumowski jest bardzo innowacyjnym językem jeżeli chodzi o deklinacje. Z dwunastu przypadków przetrwały tylko trzy: mianownik, dopełniacz, biernik, zarzucił także harmonię samogłoskową.

Powstały jednak nowe różnice, związane z redukcją, zanikem wygłosowych spółgłosek, lenicją oraz ściągnięciami. Jednakże doszło też do wielu wyrównań. W efekcie powstały cztery deklinacje, których użycie nie jest do końca oczywiste.

Deklinacje I oraz III występują po samogłoskach. Różnica jest taka, że deklinacja III jest używana w słowach kończących się w pragammajskim na -s, I w innych sytuacjach. Jeżeli deklinacja I jest użyta dla jedno- lub dwusylabowego słowa, to przenosi się akcent na końcówkę. Deklinacje II są używane dla słów kończących się spółgłoską — IIa dla słów wielosylabowych i jednosylabowych ze stałym akcentem na pierwszą sylabę, IIb dla innych jednosylabowych.

Rodzaj deklinacji jest podawany w słownikach.

Deklinacja I
Przypadek Końcówka toúne (niebo) šimå (dupa)
Mianownik -ø toúne (niebo) šimå (dupa)
Dopełniacz -ai~aí tounaí (nieba) šimaí (dupy)
Biernik -²i~í touní (niebo) šimí (dupę)
Deklinacja IIa
Przypadek Końcówka vaĺík (obcokrajowiec) kuraús (kłos)
Mianownik -ø vaĺík (obcokrajowiec) kuraús (kłos)
Dopełniacz -a vaĺíka (obcokrajowca) kuraúsa (kłosa)
Biernik -²e vaĺíče (obcokrajowca) kuraúse (kłos)
Deklinacja IIb
Przypadek Końcówka čín (kość) aúf (pasterz)
Mianownik -ø čín (kość) aúf (pasterz)
Dopełniacz -aí činaí (kości) aufaí (pasterza)
Biernik -²í činí (kość) aufí (pasterza)
Deklinacja III
Przypadek Końcówka fürćí (pole) tarå (miejsce)
Mianownik -ø fürćí (pole) tarå (miejsce)
Dopełniacz -za fürćíza (pola) taråza (miejsca)
Biernik -ze fürćíze (pole) taråze (miejsce)

Odmiana zaimkiw

Odmiana zaimków jest nieregularna.

Deklinacja zaimkiw
Przy. naú (ja) ĺí (ty) şeĺí (Ty) paí (on) şepaí (On) raú (my) rauyá (My) ǘr (wy) şǘr (Wy) chå (oni) şechå (Oni)
Mianownik naú ĺí şeĺí paí şepaí raú rauyá ǘr şǘr chå şechå
Dopełniacz naghå łeí şełeí paghå şepaghå roú rauyåv üraú şüraú chaú şechaú
Biernik naús ĺís şeĺís payå şepayå raús rauyés ürół şürół šés şešés

Liczby

Naumowski ma tylko dwie liczby - pojedynczą i mnogą. Liczba mnoga jest tworzona poprzez partykułę re, która ulega elizji przed samogłoską np.:

  • re žéssa - szamani
  • re čín - kości
  • r'aúf - pasterze
  • r'arǘra - duchy

Partykuła ta pełni również funkcje przedimka nieokreślonego (choć nim nie jest). W połączeniu z przedimkem określonym lub zerowym, stoi pomiędzy przedimkem a rzeczownikem, lub oba słowa się łączą w jedno. Jeżeli re ulega elizji, nie może się połączyć z przedimkem. Przykłady:

  • rår re čín lub rér čín - te kości
  • ném re žéssa lub nér žéssa - żadnych szamanów

Przymiotnik

Służący do wyrażania cech rzeczownika. Jeżeli pada akcent na sufiks, otrzymuje końcówki -só po spółgłoskach i -zó po samogłoskach. Nieakcentowane końcówki to zaś -su oraz -zu, odpowiednio po spółgłoskach i samogłoskach. Przykłady:

  • žéssazu – kapłański
  • čínsu – kostny
  • aufsó – pasterski

Nie istnieje refleks pragammajskiej końcówki -(_)llu. Brak cechy jest bowiem wyrażany przedimkem zerowym i zwykłym przymiotnikem np. *pautullu (bezdzietny) > ném paucózu.

Przysłówek

Stojący zawsze przed czasownikem, otrzymuje końcówkę -sú po spółgłoskach i -zú po samogłoskach. Ponieważ przesuwa to akcent, samogłoski się "odredukowują" tzw. redukcja zostaje cofnięta. Z tego powodu przysłówki często podaje się jako osobne słowa w słownikach. Ponadto, czasami akcent to jedyna różnica pomiędzy przysłówkem a przymiotnikem.

  • žessazú – kapłańsko
  • činsú – kostnie
  • aufsú – pastersko

Czasownik

W odróżnieniu od deklinacji, koniugacja w naumowskim została bardziej archaiczna, a nawet rozbudowana.

Odmiana przez osoby

Odmiana przez osoby
Osoba naú (ja) ĺí (ty) şeĺí (Ty) paí (on) şepaí (On) raú (my) rauyá (My) ǘr (wy) şǘr (Wy) chå (oni) şechå (Oni)
Pod akcentem -ús -ås -ghás -ózai -ghúzai -ú -žǘ -énk -žínk -ár -ghúr
Po akcencie -us -as -ezai -u -enk -ar

Jeżeli czasownik kończy się na samogłoskę, pomiędzy rdzeniem a końcówką dodajemy z lub s (dla chworm grzecznościowych)

Trzy czasowniki odmieniają się nieregularnie.

Odmiana być, mieć, chcieć
Osoba naú (ja) ĺí (ty) şeĺí (Ty) paí (on) şepaí (On) raú (my) rauyá (My) ǘr (wy) şǘr (Wy) chå (oni) şechå (Oni)
być (kanşå) kanşá kanşå kanşghá kanşaí kanşghaí kånşe kanşžé kanşåza kanşaghá kanşåzais kanşažeís
mieć (roúca) roúca rousghá roúcai rousghaí roúce rousžé roúcaza roucaghá roúcazais roucažeís
chcieć (izǘka) izǘka izükaghá izǘkai izüchghaí izǘče izüchžé izǘkaza izükaghá izǘkazais izükažeís

Warto tu zauważyć synkretyzm bezokolicznika, 1 os. l. poj i 2 os. l. poj w roúca i izǘka. Podobny synkretyzm przy kanşå nie występuje przy 1 os. l. poj.

Czasy

W naumowskim istnieje pięć czasów. Z wyjątkem przeszłego II wszystkie są odziedziczone z pragammajskiego (rozróżnienie pomiędzy przyszłym I a przyszłym II pojawiło się po zaniku harmonii)

  • Teraźniejszy – używany do wyrażenia czynności trwających. Nie posiada końcówki np. feyús (ja żyje), cauzús (ja jem)
  • Przeszły I – używany do wyrażenia czynności już zakończonych, ale trwających długo. Końcówka to -den lub -en np. feyúsen (ja żyłem – czynność trwała długo)
  • Przeszły II – opisuje czynności zakończone, ale nie trwały one długo. Końcówką jest -ka np. cauzúska (ja jadłem – ta czynność była krótka). Historycznie pochodzi od konstrukcji bezokolicznik + być.
  • Przyszyły I – wyraża czynności planowane, ale ku jej wykonaniu nie zostały wykonane żadne większe działania. Sufiksem jest -ł lub -dł (-ł jest asymilizowane w grupach sł zł cł ył do ss zz ss zz) np. ŕimúss (ja będę orał – ku tej czynności nie zostały podjęte działania).
  • Przyszyły II – wyraża czynności planowane, z podjętymi ku jej działaniami. Sufiks to -ał lub -dał np. cauzúsał (ja będę jadł – zostały już podjęte działania, np. przygotowano jedzenie).


Aspekty

Naumowski posiada cztery aspekty:

  • Niedokonany – czynność trwa, nie została zakończona. Nie posiada żadnych przedrostków np. caghús (ja ciągnę), karénar (oni atakują)
  • Dokonany – czynność została ukończona, ale nie znany jest efekt. Przedrostek to fo- lub samo f- np. focåghuska (ja przyciągnąłem), fokårenarka (oni zaatakowali)
  • Teliktyczny – czynność została zakończona sukcesem. Afiks to ma- lub m- np. macåghuska (ja przyciągnąłem - udało mi się), makårenarka (oni zaatakowali - odnieśli sukces)
  • Ateliktyczny – czynność okazała się być porażką, często używa się go też do niezrealizowania czynności. Przedrostek to nem- np. nemcåghuska (ja nie przyciągnąłem), nemkårenarka (oni nie zaatakowali/przegrali atak).

Aspekty dokonane, niedokonane i teliktyczne zostały odziedziczone z prajęzyka. Ateliktyczny został utworzony z przedimka zerowego ném, który jest w powszechnym użyciu w naumowszczyźnie.

Tryby

Istnieje kilka trybów:

  • Tryb pragnący – używa się go przede wszystkiem do wyrażania swoich pragnień, a także można wyrazić życzenia do innych osób, żeby osiągnąć swoje pragnienia. Jego afiks to ghó-/ghár- lub gho-/ghar- w zależności od akcentu (gho-/ghar- używane jest do słów z nieregularnym akcentem) np. ghóšemas (pragniesz biegać, chcesz biegać).
  • Tryb życzący – używający przedrostka ja- lub jar- wyraża życzenie mówiącego. Np. jakårenar (obyście atakowali).
  • Tryb rozkazujący – w naumowskim jest odrębny. Tworzony przedrostkem jü- lub jür- używa się do rozkazywania czynności np. jücaúzenk (wy macie jeść!). W naumowskim nie ma podziału na tryb rokazujący mocny i słaby.
  • Tryb pytający – tworzy pytania. Jest jedynym afiksem w naumowskim który utrzymał bardzo szczątkowo harmonię samogłoskową. Jego sufiksy to cha- oraz śüm- np. chacaúzenk? (wy jecie?)

Tryby można swobodnie mieszać i łączyć z aspektami. Aspektów nie można łączyć. Najpierw występuje cząstka aspektu, następnie trybu a na samym końcu czasownik.

Liczebniki

liczba liczebnik główny liczebnik porządkowy liczebnik zbiorowy
1 ghaúru ghaúren ighaúru
2 taró tarón ítaru
3 şunó şinón ítinu
4 azaú azaún aízau
5 karnå karnån ígarna
6 ńirå ńirån íńira
7 saúnk sauknån ízaunk
8 vår varån ívair
9 falå falån aíla
10 bapánk bapáknan aúpank
20 tårve tarvén ídarve
30 şínve şunvén ítinve
40 véve vevén íve
50 karnågha karnåghan ígarnagha
60 ńiraghá ńiraghán íńiragha
70 sauknév sauknán ízauknev
80 varév varán aúrev
90 falév falán aílev
100 taśår taśåran ídaśar
1000 roùcataśår roùcataśåran iroùcataśår

Przykładowe teksty

Owca i konie

Naumowski (Rår Tauró fi rér Blé)

Rür sakaí ghaú tauró ze roúcaiden ném charcí, re blí finåkezaika. Rår ghaúren caghózaiden elézu ghaú aghåzare, rår tarón ĺirózaiden rautåzu ghaú şelí fe rår şunón sayazú jaknågharezaiden ghaú naumí. Rår taró finkózaika so rér blaí: "Nauzó furaú aumózai, kár inåkus az naumå nairózai rågh er blaí". Rér blé makaúnarka: "Ghóşüras, rår tauró, rauzó re furaú aumár, kár inåku åba naumå, rår papón, maghåfcenezai cen ĺizó charcí fauzó se napår. Fe rår tauró roúcai ném charcí." Kár sǘk foşǘrezaika, rår tauró šefózaiden aut naipí.

Pragammajski (Raħ Phauru fi raħ Waqadunrusa)

Zur saaquhu, phauru isi waan ħauhtaytan qaħtiwi binnakasaytan waqadunrusayus. Raħ hazrun tawwasaytan illisis awwasaryas, raħ pharun liirisaytin ħahtasas dilliyis fi raħ dhinnun sayyasah yaghawwarasaytan ghammayas. Raħ phauru biighisaytin waqadunrusaksu: "Aghqiwaħ ammasay, kaar innakaad asi ghamma ghayrasay zaww waqadunrusawul". Raħ waqadunrusa makawanaħan: "Inur hurduuruph, phauruquu, ziqiwaħrasa ammaħ, kaar innaka apa ghamma, raħ paabun, mahaptiniisay layqaħtiyis bausas ghabaraksu pir paytuum. Fi raħ phauru waan ħauhtaytan qaħtiwi". Kaar suuk badurusaytun, raħ phauru gipisaytin nuhaabadh.

Polski

Na wzgórzu owca, która nie miała wełny, zobaczyła konie; jeden ciągnął ciężki wóz, drugi dźwigał wielki ładunek, a trzeci wiózł szybko człowieka. Owca rzekła do koni: „Serce mnie boli, widząc, co człowiek nakazuje robić koniom”. Konie odpowiedziały: „Słuchaj, owco, serca nas bolą, kiedy widzimy, jak człowiek, pan, zabiera twoją wełnę na płaszcz dla samego siebie. I owca nie ma wełny”. Usłyszawszy to, owca pobiegła przez równinę.

Przypisy

  1. ↑ !!!
  2. ↑ nagłosowa gieminata *ŋŋ prawdopodobnie nie istniała
  3. ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 3,12 3,13 3,14 3,15 3,16 3,17 3,18 3,19 3,20 3,21 3,22 3,23 3,24 3,25 3,26 3,27 3,28 3,29 3,30 3,31 3,32 3,33 3,34 3,35 w wyniku zmiękczenia w pierwszej palatalizacji
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 w wyniku zmiękczenia w drugiej palatalizacji
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Vː oznacza, że doszło do ściągnięcia dwóch samogłosek wokół
  6. ↑ z pragammajskiej grupy *ngh
  7. ↑ z pragammajskiej grupy *ngh i palatalizowane
Źródło: „https://jezykotw.webd.pl/w/index.php?title=Język_naumowski&oldid=41650”