Język nissidzki: Różnice pomiędzy wersjami
Linia 1227: | Linia 1227: | ||
=== Przymiotniki z własnym akcentem === | === Przymiotniki z własnym akcentem === | ||
− | W języku nisidzkim istnieje dość wąska grupa przymiotników, przeważnie | + | W języku nisidzkim istnieje dość wąska grupa przymiotników, przeważnie często używanych, która dla każdego zestawu końcówek ma przypisany inny akcent - zazwyczaj do wyboru są dwa miejsca akcentowania. |
Wersja z 23:56, 18 lis 2021
język nissidzki nisĭdeçãinïa sønda | |
---|---|
Utworzenie: | Obcy w ok. 2012 (zapiski) |
Używany w (Kontynent Istanbudzki): | Nissida, Marnesa |
Typologia: | zasadniczo fleksyjny, zasadniczo SVO |
Klasyfikacja: | języki laryngijskie
|
Lista conlangów |
Język nissidzki (też język nisidzki) — język należący do grupy języków laryngijskich i podgrupy tzw. języków złożonych, używany w Nissidzie przez 98 milionów ludzi w Nissidzie i 81 milionów ludzi w Marnesie. Standardy nissidzki i marneski są w pełni wzajemnie zrozumiałe. Różnice między nimi są głównie kosmetyczne poza tym, że marneski może być też pisany alfabetem laryngijskim, natomiast nissidzki stosuje w zasadzie tylko łacinkę (nissidzcy tzw. staroobrzędowcy czasami stosują alfabet larnyngijski). Do tej samej gałęzi języków złożonych należy również język rydwański, spokrewniony w około 88% z nissidczyzną, a także język harbencki, zrozumiały w mowie w ok. 76%. Pozostałe języki laryngijskie znacznie bardziej się różnią od grupy języków złożonych i wykazują mały stopień zrozumiałości, choć ogólnie współczesne języki laryngijskie spaja więcej wspólnych elementów niż chociażby język polski i język niemiecki. Należy też wiedzieć, że język nissidzki uważa się za bezpośredniego kontynuatora pisanej tradycji języka starolaryngijskiego.
Fonologia
Nissidzki należy do języków o dość bogatym zestawie zarówno samogłosek, jak i spółgłosek. Jest w nim również pełno dyftongów.
System samogłoskowy
W języku nissidzkim iloczas samogłoski ma wartość dystynktywną. Samogłoski dzielimy na normalne i krótkie. Większość samogłosek ma odpowiadającą parę z samogłoską normalną i krótką, w której obrębie rozróżnia się poza iloczasem również barwę samogłoski.
Przednie | Środkowe | Tylne | |
---|---|---|---|
Przymknięte | i /i/ | u /u/ | |
Prawie przymknięte | ĩ /ɪˑ/ | ũ /ɯ̞˙/ | |
Półprzymknięte | ẽ /ɘˑ/ | ø /o/ | |
Półotwarte | e /ɛ/ | õ /ɜ˙/ | o /ɔ/ |
Prawie otwarte | ã /æ˙/ | ||
Otwarte | a /ä/[1] | ao /ɑ/ |
- ↑ rzadko pisane jako ë
Z gramatycznego punktu widzenia krótkie i normalne układają się odpowiednio w pary:
- ã /æ˙/ ― a /ä/
- ẽ /ɘ˙/ ― e /ɛ/
- ĩ /ɪ˙/ ― i /i/
- õ /ɜ˙/ ― o /ɔ/
- ũ /ɯ̞˙/ ― o /u/
Pozostałe samogłoski, tj. ao /ɑ/, ø /o/ są bez pary (z wyjątkiem ø w kilku czasownikach). Z historycznego punktu widzenia jednak były to długie odpowiedniki odpowiednio a /ä/ i o /ɔ/.
Dyftongi
Rozróżniamy następujące dyftongi:
- au /äw/
- ou /ɔw/
- ai /äj/
- ãi /æ˙j/
- ei /ɛ˙j/
- ẽi /ɘ˙j/
- ui /uj/
- ũi /ɯ̞˙j/
Alofonia i procesy fonetyczne
- Na końcu wyrazu dyftong ãi /æ˙j/ wymawiamy jak [e], natomiast dyftong ũi /ɯ̞˙j/ wymawiamy jak [y]. Zasada ta jest lekko zmodyfikowana w Marnesie, gdzie na ogół się wymawia odpowiednio [ej] i [ʏj].
- Fonem ã /æ˙/ pod akcentem i po akcencie redukujemy do ẽ /ɘ˙/, rzadziej też do e /ɛ/. Marnesi redukcję zwykle ograniczają do wygłosu.
System spółgłoskowy
Nissidczyzna wyróżnia się bogatym zestawem spółgłosek różnego rodzaju w stosunku do innych laryngijskich.
Wargowe | Zębowe | Dziąsłowe | Retrofleksyjne | Podniebienne | Welarne | Krtaniowe | |
---|---|---|---|---|---|---|---|
Nosowe | m /m/ | n /n/ | |||||
Zwarte | p /p/ • b /b/ | t /t̪/ • d /d̪/ | k /k/ • g /g/ | ||||
Zwarto-szczelinowe | ţ /t̪s̪ʲ/ | ||||||
Szczelinowe | f /f/ • v /v/[1] | s /s̪/ • ç /s̪ʲ/ • z /z̪/[1] | sj /ʂ/[1] • zj /ʐ/[1] | hj /x/ | h /h/ | ||
Płynne | u /w/ | ļ /ɫ̪/ | l /l/ | i /j/[2] | |||
Drżące | r /r/ |
Alofonia i procesy fonetyczne
- Na końcu wyrazu i przed spółgłoską wszystkie spółgłoski zwarte i szczelinowe ulegają ubezdźwięcznieniu, tj. /b/ > /p/, /d̪/ > /t̪/, /g/ > /k/, /v/ > /f/, /z̪/ > /s̪/, /ʐ/ > /ʂ/.
- W Marnesie fonem r /r/ można wymawiać w sposób języczkowy, tj. [ʁ].
- W Marnesie fonem hj /x/ często wymawia się długo, tzn. [xː].
Akcent
Akcent w języku nissidzkim jest swobodny (różne wyrazy mają akcent na różnym miejscu) i ruchomy (formy gramatyczne jednego wyrazu mogą różnić się pozycją akcentu). Akcent główny może padać zarówno na samogłoskę normalną, jak i krótką. Akcent poboczny z kolei przeważnie pada na sylabę odległą parzyście od sylaby, na którą pada akcent główny. Na ogół każdy rodzaj akcentu oddajemy na piśmie.
Pisownia
Obowiązuje następujący zestaw liter w języku nissidzkim (pismo łacińskie):
- a, ã, ă, ȃ, ä, b, c, ç, d, e, ẽ, ĕ, ȇ, ë, f, g, h, hj, i, ĩ, ĭ, ȋ, ï, j, k, l, ļ, m, n, o, õ, ŏ, ȏ, ö, ø, p, r, s, t, ţ, u, ũ, ŭ, ȗ, ü
Litery sj, v, z i zj są używane tylko w wyrazach obcego pochodzenia i są w takiej kolejności na końcu słownika. Dwuznak ao nie traktuje się jako osobnej litery, podobnie jak dyftongi.
Litery u i i funkcjonują jako spółgłoski, jeżeli poprzedza je samogłoska, chyba że na nich zaznaczona jest diereza.
Ogólne zasady pisowni diakrytyków
Jeżeli mamy do czynienia z akcentowaną samogłoską normalną, to zaznaczamy nad nią brewis (np. ă), chyba że:
- jest to pierwsza w wyrazie (licząc od początku rdzenia) sylaba z samogłoską normalną, chyba że:
- wyraz należy do paradygmatu ruchomego w obu liczbach
- samogłoski redukowane i nieredukowane w rozważanej sylabie (i tylko tej) wymieniają się w różnych formach gramatycznych
- jest to ø
- samogłoska należy do dyftongu zapisywanego jako au lub ou (istnieją wyjątki)
- jest obok samogłoska z dierezą, chyba że jednoznacznie wiadomo, gdzie pada akcent (istnieją wyjątki)
Znak akcentu głównego stawiamy też w pewnych jednosylabowych wyrazach, które mają akcent emfatyczny.
Jeżeli mamy do czynienia z samogłoską normalną z akcentem pobocznym (czyli wyraz jest przynajmniej trzysylabowy), przy czym obowiązują zasady stawiania akcentu głównego. Do tego znak akcentu pobocznego stawiamy również w niektórych jednosylabowych słowach, aby zaznaczyć, że nie posiadają własnego akcentu. Są też pewne wyjątki, gdzie nie stawia się znaku akcentu pobocznego mimo spełnienia wszystkich przesłanek.
Dierezę (np. ä) z kolei stawiamy:
- zawsze na drugiej samogłosce z rzędu, jeśli następuje hiatus (spotkanie się dwóch samogłosek obok siebie), bez względu na to, czy w piśmie mogłyby razem tworzyć dyftong, czy nie — zasada również dotyczy wyrazów obcych
- nad końcową samogłoską, aby zaznaczyć, że samogłoska nie jest końcówką fleksyjną, tylko należy do tematu
- nad literą e, jeśli ją wymawiamy jak a /a/.
Morfologia
Nissidczyzna ma rozległą fleksję, z częstymi wymianami samogłosek, przesunięciem akcentu i supletywnością. Są jednak podstawowe różnice w stosunku do takich języków indoeuropejskich jak łacina, polski czy rosyjski, m.in.:
- nie funkcjonuje na ogół pojęcie przyimków, dlatego większość dopełnień łączy się za pomocą odpowiedniego przypadka,
- istnieje system cząstek podobny do "dodatkowych" przypadków w języku węgierskim, za pomocą którego wyrażamy relacje czasowe i przestrzenne,
- istnieje rozległy system czteroaspektowy, niepodobny do tego, co znamy z większości języków indoeuropejskich.
Czasownik
Czasownik odmieniamy przez osoby, liczby, czasy i tryby. Mamy do tego również szczególne formy: bezokolicznik i imiesłów czynny. Co ciekawe, nie ma w nissidzkim pojęcia strony biernej ani nie ma imiesłowu biernego. Do tego niektóre rzeczowniki w liczbie pojedynczej łączą się z czasownikiem w liczbie mnogiej.
Bezokolicznik
Mamy trzy zestawy końcówek:
- -ãi (wariant nieakcentowany) lub -ăi (wariant akcentowany);
- -a (wariant nieakcentowany) lub -ă (wariant akcentowany);
- końcówka zerowa (Ø).
Czas teraźniejszy prosty
W czasie teraźniejszym jest najwięcej reguł i odchyleń od nich. Dzielimy czasowniki na kilka grup pod względem odmiany. Końcówki są zaznaczone kolorem, wymiany tematu kolorem niebieskim, natomiast akcent podkreśleniem.
bezokolicznik | 1.lp. | 1.lm. | 2.lp. | 2.lm. | 3.lp. | 3.lm. | inne | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1 | hanţa (wygrywać) | hanţãi | hanţãie | hanţa | hanţaï | hanţe | nãihja (leżeć), øblãia : øbl- (przepraszać) | |
1b | seplũnta (pomagać) | seplũntãi | seplũntãie | seplũnta | seplũntai | seplũnţe | hrãndăţ (zmieniać); wyrazy obce jak nomăţ (nazywać), instalăţ (instalować) itd. | |
2 | bløha (umierać, konać) | bløhãi | bløhië | bløha | bløhaï | bløhi | hlenda (oglądać), ãi : hon- (stać się, być) | |
3 | deļa (myśleć) | deļãi | deļãie | deļă | deļăï | deļe | deļĕ | nehjta (sprzątać, zamiatać), masa (czytać), ļemţa (pływać), lãiţa (skakać) |
4 | seba (mieć) | sebãi | sebãie | sebă | sebăï | sebi | sebĭ | tøha (słyszeć, słuchać), fløha (prosić), haļna (gotować) |
5 | hona (lubić) | hønãi | honãie | hønă | hønăï | hone | honĕ | ũça (żyć) |
6 | saţa (pytać) | saţãi | saţãie | sãţă | sãţaï | saţe | saţĕ | sahjta (łamać, psuć) |
7 | hresţãi (rosnąć) | hresţăi | hresţãië | hresţă | hresţăï | hresţe | hresţĕ | |
7b | hadanţãi (rodzić, rodzić się) | hadănţãi | hadanţãië | hadănţa | hadănţai | hadanţe | hadănţe | delmeţãi (płacić), hara : høreţ/hørĕţ- (jechać) |
8 | størãi (szukać) | størăi | størãië | støră | størăï | støri | størĭ | |
9 | søldãi (mieć powinność) | søldĭ | søldië | søldă | søldăï | søldi | søldĭ | deçnãi (rzucać) |
10 | tepãi (pisać) | tepĭ | tepië | tẽpă | tẽpaï | tepi | tẽpĭ | hrepãi (ciąć) |
11 | hounãi (chcieć) | hounã | hounãië | hoună | hounăï | houna | hoună | saorãi (myć, prać) |
11b | hørenţãi (marzyć, śnić) | hørenţã | hørenţãië | hørĕnţa | hørĕnţai | hørenţa | hørĕnţa | |
12 | delãi (widzieć) | delã | delãië | dẽlă | dẽlăï | dela | delă | nesãi (spać) |
13 | blãi : blãh- (mówić) | blãhăi | blãhăie | blãhă | blãhaï | blãhĕ | blãhei | søblãiȃi (mówić, rozmawiać) |
14 | hũiă (dawać) | huiăi | hũiăie | huiă | huiăï | hũiĕ | hũiei | sãhjă (brać), stũnă (pić), sẽimă (jeść), hrãtă : 3.os. -ţ- (kraść) |
15 | blũhă (grać, bawić się) | bluhăi | blũhăie | bluhă | bluhăï | blũhĭ | fãdră (spadać, upadać) | |
16 | fahjă (latać, lecieć) | fahjăi | fahjăie | fãhjă | fãhjaï | fahjĕ | fãhjĕ | hnertă : 3.os. -ţ- (stać, stawiać) |
17 | dahă (robić) | dahăi | dahăie | dãhă | dãhaï | dahĭ | dãhĭ | htenă (wiedzieć), sodă (móc), depă (siedzieć) |
18 | saondăi (nosić) | saondĭ | saondië | saondă | saondăï | saondĕ | ||
19 | sãrnăi (kupować) | sarnăi | sãrnăië | sarnă | sarnăï | sãrnĕ | stẽmăi (trzymać) | |
niereg. | heta (iść) | hendã | hendãië | harnă | harnăï | henda | hendă | |
niereg. | açhȇta (przychodzić, pochodzić) | açhȇndã | açhȇndãië | açhȃrna | açhȃrnai | açhȇnda | aonhȇta (wchodzić) | |
niereg. | fenă (kochać, płonąć) | fandã | fandãië | fẽnă | fẽnaï | fanda | fandă | |
niereg. | senă (być) | esĭ | esãie | ẽrdă | ẽrdaï | esi | ẽsĭ | |
niereg. | ẽdă (biegać, biec) | edăi | ẽdăie | enă | enăï | ẽdĭ |
Czas przeszły prosty
Czas przeszły rządzi się mniejszą liczbą reguł, jednak częściej zdarzają się supletywne tematy w porównaniu do czasu teraźniejszego.
bezokolicznik | 1.lp. | 1.lm. | 2.lp. | 2.lm. | 3.lp. | 3.lm. | inne | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1 | ãi : hon- (być, stać się) | honu͂i | honu͂ie | honu | honuï | honui | honei | hounãi (chcieć), delãi (widzieć), nomăţ (nazywać), sodă (móc), hlenda : hlũh- (oglądać) |
2 | bløha : blãhj- (umierać) | blãhjãi | blãhjãie | blãhja | blãhjaï | blãhje | blãhjei | seplũnta : seplũh- : 2.os.mn. -ai (pomagać), øblãia : oblũh- : 2.os.mn. -ai (przepraszać) |
3 | heta : her- (iść) | heru͂i | heru͂ie | herŭ | herŭï | heru | herui | søldãi (mieć powinność), størãi (szukać), hresţãi : hresn- (rosnąć), htenă : hter- (wiedzieć) |
4 | hona (lubić) | hønu͂i | hønu͂ie | hønŭ | hønŭï | hønu | hønui | |
5 | saondăi (nosić) | saondu͂i | saondu͂ie | saondŭ | saondŭï | saondui | saondei | lãiţa (skakać) |
6 | stẽmăi (trzymać) | stemu͂i | stemu͂ie | stemŭ | stemŭï | stemui | stemei | |
7 | sãrnăi : sørn- (kupować) | sørnãi | sørnãie | sørnă | sørnăï | sørne | sørnei | |
8 | senă : hod- (być) | hodã | hodãie | hodă | hodăï | hoda | hodai | |
9 | tøha : tu͂hj- (słyszeć, słuchać) | tu͂hjŭi | tu͂hjŭie | tu͂hjŭ | tu͂hjuï | tu͂hjĕ | tu͂hjei | ũça (żyć), stũnă : stũh- (pić) |
10 | sãhjă : suhj- (brać) | suhjŭi | suhjŭie | suhjŭ | suhjŭï | suhjĕ | suhjei | sẽimă (jeść) |
11 | dahă : du͂i- (robić) | du͂iăi | du͂iăie | du͂iă | du͂iaï | du͂iĕ | du͂iei | blãi : blu͂i- (mówić, rozmawiać), hrãtă : hru͂i- (kraść) |
System aspektowy
W języku nisidzkim, jak i w wielu innych językach laryngijskich, można wyróżnić szczególne cechy czasownika, wskazujące m.in. na powtarzalność bądź ciągłość danej czynności lub stanu. Wyrażane są one za pomocą specjalnej kategorii gramatycznej zwanej aspektem. W wielu przypadkach czasowniki z innym aspektem niż prosty mają inne/dodatkowe znaczenia niż w przypadku aspektu prostego (tzw. leksykalizacja aspektu). Ważną rzeczą w systemie aspektowym w j. nissidzkim jest również fakt, że nie oddaje się w nim kontrastu między czasownikami niedokonanymi a czasownikami dokonanymi, co istotnie odróżnia nissidczyznę od chociażby języków słowiańskich. W języku nisidzkim mamy cztery aspekty: prosty, stanowy, (prosty) wielokrotny, stanowy wielokrotny. Dodatkowo kryteria dotyczące klasyfikacji czasownika do danego aspektu nie zawsze są jednoznaczne i intuicyjne.
Aspekt prosty
Aspekt prosty generalnie służy do wyrażania czynności, które trwają w przez określony czas lub są umiejscowione w konkretnym punkcie na osi czasu. Formy koniugacyjne podawane w słownikach są formami w aspekcie prostym. Najważniejsze grupy czasowników wraz z kontekstami, dla których stosuje się aspekt prosty:
- czynności życia codziennego, wykonywane w konkretnym miejscu i czasie, np. tepãi (pisać, np. list do rodziny), sãrnăi (kupować, np. mięso na obiad), stũnă (pić, np. wodę);
- czasowniki ruchu wyrażające przemieszczanie się z jednego punktu do drugiego, np. heta (iść, np. do pracy), ẽdă (biec, np. do przystanku);
- wszystkie czasowniki modalne i czasowniki wyrażające emocje w standardowych sytuacjach, np. hona (lubić, np. lody), søldãi (powinienem/powinnam, np. posprzątać pokój);
- czasowniki wyrażające przejście do konkretnego stanu, np. ũça (dożyć, np. 100 lat), bløha (umierać, np. w czasie pobytu w szpitalu);
- jednorazowe czynności kierowane do konkretnego odbiorcy, np. søblãiȃi (prowadzić rozmowę, np. z dawnym kolegą), delmeţãi (zapłacić, np. komuś za podwózkę do domu);
- czynności trwające potencjalnie dość krótko, np. hresţãi (rosnąć, np. o nadmuchiwywanym balonie), størãi (szukać, np. kluczy od mieszkania);
- czasowniki główne opisujące pewne chwilowe lub tymczasowe stany, np. senă (być, np. smutnym, brudnym + wiele innych znaczeń, np. rozumieć - senă dardãi), ãi (być, np. prawnikiem, bezrobotnym, w ciąży + wiele innych znaczeń, np. kończyć 20 lat - ãi damãipaiã).
Aspekt stanowy
Aspekt stanowy służy przede wszystkim do wyrażania stanów (w przeciwieństwie do czynności). Formy aspektu stanowego we wszystkich czasach, liczbach i osobach tworzy się, używając czasownika posiłkowego senă (być) + bezokolicznika. Zdarza się również przypadki, w których korzysta się z czasownika posiłkowego ãi (być, stawać się). Najważniejsze grupy czasowników, dla których stosuje się aspekt stanowy:
- czasowniki opisujące stałe cechy, np. senă nomăţ (nazywać się, np. przy pytaniu o imię), senă hadanţãi (być urodzonym, np. przy pytaniu o datę urodzenia), ãi senă (być, np. przystojnym, niskim, Polakiem - formy osobowe z czas. posił. senă, np. esĭ senă);
- czasowniki opisujące właściwości obiektów, np. senă hresţãi (być wyrośniętym, np. o cieście wyjętym z piekarnika), senă hrepãi (być obciętym, np. o włosach);
- czasowniki opisujące konkretne skutki pewnych procesów poznawzych, np. senă tøha (usłyszeć, np. rozmowę), senă hlenda (zobaczyć, np. plamę na koszuli), senă htenă (dowiedzieć się, np. o cudzej tajemnicy);
- czasowniki będące stwierdzeniem pewnego stanu, np. senă ũça (żyć, np. o poszukiwanym mężczyźnie), senă instalăţ (instalować się, np. o nowej aplikacji na komputerze);
- czasowniki ruchu stosowane w sensie przenośnym, abstrakcyjnym, np. ãi heta (iść, lecieć, np. o bieżących sprawach), ãi açhara (wpadać, np. do kogoś w gościnę);
- czasowniki dotyczące pewnych przyjętych przepisów, zasad, umów, systemów, np. senă sahjta (łamać, np. zasady ruchu drogowego), senă fãdră (upadać, np. o komunizmie w Europie), senă stẽmăi (zachowywać, trzymać się, np. dystansu społecznego);
- czasowniki wyrażające zmianę odczuć, emocji, osobowości, stanu świadomości, np. ãi fenă (zakochiwać się, np. w znajomej poznanej na imprezie), senă sẽimă (najeść się, np. pysznym obiadem), senă nesãi (usnąć, np. po powrocie z nocnej zmiany).
Aspekt wielokrotny
Aspekt wielokrotny głównie służy do opisywania czasowników ogólnych, mających charakter rutyny. Formy aspektu wielokrotnego we wszystkich czasach, liczbach i osobach tworzy się, dodając przed czasownikiem cząstkę hø-. Zdarzają się formy tworzone nieregularnie. Najważniejsze grupy czasowników, dla których ma zastosowanie aspekt wielokrotny:
- czasowniki opisujące przyzwyczajenia, rutyny, zwyczaje, np. høstũnă (pijać, np. kawę każdego ranka), høhlȇnda (oglądać, np. wiadomości wieczorne codziennie), høsaorãi (myć, np. podłogi jako obowiązek domowy);
- czasowniki opisujące pewne zamiary, plany, wyobrażenia, np. hørenţãi (marzyć, np. o mieszkaniu na wiosce - czasownik hørenţãi nie istnieje bez cząstki hø-), høstørãi (szukać, np. kandydata na męża), sãhjă (zabierać się, np. do mycia naczyń);
- czasowniki opisujące czynności, które przeważnie są wykonywane wielokrotnie lub przez dłuższy czas, np. høsãhjă (pobierać, np. zasiłek rodzinny), hødȇlmeţãi (opłacać, np. kartę wędkarską);
- czasowniki wyrażające nieukierunkowany ruch, np. høhȇta (chodzić, np. w kółko), høẽdă (biegać, np. wokół stadionu);
- czasowniki opisujące proces, przemianę, zjawisko, np. høhrȇsţãi (rosnąć, np. o cieście w piekarniku), høhȃļna (gotować się, np. o jajkach w wodzie), høsaorãi (prać się, np. o praniu w pralce);
- czasowniki dotyczące trwających przez jakiś czas procesów poznawczych, np. hødȇļa (robić przemyślenia, np. o życiu), høtøha (wysłuchiwać, np. śpiewu ptaków).
Aspekt stanowy wielokrotny
Aspekt stanowy wielokrotny stosuje się głównie dla czasowników opisujących pewne długo trwające stany. Formy tego aspektu we wszystkich czasach, liczbach i osobach tworzy się za pomocą czasownika posiłkowego senă + bezokolicznika z przedrostkiem hø- (tym samym co dla aspektu wielokrotnego). Zdarzają się formy tworzone nieregularnie, formy z czasownikiem posiłkowym ãi oraz oznaczanie wielokrotności na czasowniku posiłkowym zamiast na bezokoliczniku. Najważniejsze grupy czasowników, które wykorzystują aspekt stanowy wielokrotny:
- stany dotyczące zdrowia, psychiki, samopoczucia, np. senă høstẽmăi (znosić, wytrzymywać, np. mobbing w pracy), senă hønãihja (leżeć, np. w łóżku z powodu gorączki);
- czasowniki ruchu stosowane w sensie przenośnym, wyrażające ciągłe czynności, np. hãi açhara (dochodzić, np. do prawdy), hãi ẽdă (biec, płynąć, np. o czasie);
- czasowniki odnoszące się do pewnych reguł i faktów, np. senă høhrȇpãi (przecinać się, np. o dwóch prostych na płaszczyźnie), senă hødȇçnãi (rzucać, np. o najkrótszym cieniu patyka w trakcie trwania południa).
Rzeczownik
Rzeczowniki w języku nisidzkim odmieniają się przez przypadki i liczby. W nisidczyźnie istnieje znana z wielu języków indoeuropejskich kategoria rodzaju gramatycznego. Rzeczowniki posiadają dość skomplikowaną odmianę. Kilka z przypadków służą jako podstawa dla form przyimkowych.
Omówienie przypadków
W języku nisidzkim istnieje 8 przypadków:
- mianownik (M.) - jest to forma podstawowa, stosujemy ten przypadek przede wszystkim do oznaczenia podmiotu w zdaniu;
- dopełniacz (D.) - przypadek on służy głównie do oznaczania przydawki, zwłaszcza takiej oznaczającej przynależność;
- biernik (B.) - przypadek ten służy przede wszystkim do wyrażania dopełnienia w zdaniu (w nisidzkim formalnie nie rozróżniamy pomiędzy dopełnieniem dalszym a bliższym);
- wołacz (W.) - przypadek ten służy najczęściej do oznaczenia togo, że orzeczenie występuje w trybie rozkazującym, wołacz pełni też funkcję adresatywną;
- ablatyw (A.) - główną funkcją tego przypadka jest wyrażanie kierowania się desygnatu coraz dalej od obiektu opisywanego przypadkiem;
- celownik (C.) - główną funkcją tego przypadka jest wyrażanie kierowania się desygnatu w stronę obiektu opisywanego tym przypadkiem (allatyw), rzadziej pełni funkcję dopełnienia w zdaniu;
- lokatyw (L.) - przypadek ten stosujemy przede wszystkim do wyrażania znajdowania się desygnatu w zasięgu obiektu opisywanego tym przypadkiem (bliski polskiemu miejscownikowi);
- partytyw (P.) - jest to rzadko stosowany przypadek, stosujemy go głównie z rzeczownikami łączonymi z pewnymi miarami i wagami w obecności liczebnika lub przysłówka stopnia i miary;
Odmiana
Odmiana przez przypadki w języku nisidzkim jest dość skomplikowana. Poniżej przedstawione są różne wzorce odmiany. Istnieją również różnice gramatyczne pomiędzy dialektem używanym w Nissidzie a dialektem używanym w Marnesie, w tabeli przedstawiono ten pierwszy wariant. Końcówki są zaznaczone kolorem, wymiany tematu kolorem niebieskim, natomiast akcent podkreśleniem.
znaczenie | M.lp. | B.lp. | D.lp. | W.lp. | C.lp. | A.lp. | L.lp. | P. | M.lm. | B.lm. | D.lm. | W.lm. | C.lm. | A.lm. | L.lm. | inne | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1 | (imię męskie) | Hørden | Hørdenã | Hørdena | Hørdene | Hørdenãi | Hørdeni | - | Hørdenãi | Hørdenai | Hørdenãie | Hørdenië | Hørdeneie | imiona takie jak Harstønt (imię męskie), Hatãr (imię żeńskie), Houmẽn (imię męskie) itd. | |||
2 | (deszcz) | lũhen | lũhenã | lũhena | lũhene | lũhenăi | lũhenĭ | lũheni | lũhenȃţa | lũhenãi | lũhenai | lũhenãie | lũhenĭë | lũhenĕie | lũheneie | ëndẽr (ojciec) | |
3 | (czwartek) | blenţ | blenţã | blenţa | blenţe | blenţăi | blenţĕ | - | blenţãi | blenţai | blenţãie | blenţeië | blenţĕie | aolig (dzień), bøç (słońce, tęcza) | |||
4 | (złoto) | mũn | mŭnã | mŭna | mune | munăi | munĭ | mŭni | - | mŭnãi | mŭnai | mũnăie | mũnĭë | mũnĕie | |||
5 | (drzewo) | hãr | hărã | hăra | hare | harăi | harĕ | - | hărãi | hărai | hãrăie | hãrĕië | hãrĕie | sãhj (mysz), hãç (zając) | |||
6 | (język) | sønda | søndãi | søndă | søndã | søndĭ | søndi | - | søndai | søndaï | søndaie | søndãië | søndië | ||||
7a | (noc) | leta | leţãi | letă | letã | leţĕ | leţe | letaţă | letai | letaï | letaie | letãië | leţeië | dera (kobieta), seļpa (południe), spũhja (oko), fãiça (wulg. kurwa, skurwiel, chuj) | |||
7b | (tu: sierpień) | hrãndăţ | hrãndăţãi | hrãndăţ | hrãndăţã | hrãndăţe | - | hrãndăţai | hrãndăţaï | hrãndăţaie | hrãndăţãie | hrãndăţeië | seļdăţ (poniedziałek), arhăţ (wrzesień), wyrazy obce takie jak programăţ (program) | ||||
8 | (nos) | saorẽna | saorẽnãi | saorĕna | saorẽnã | saorĕne | saorẽne | - | saorẽnai | saorẽnaï | saorẽnaie | saorẽnãië | saorẽneië | ũçẽia (życie), haļdẽna (księżyc) | |||
9 | (woda) | adnă | adnăi | ãdnă | ãdnăi | ãdnĭ | adnĭ | adnaţă | adnĕ | ãdnĕ | adnĕi | adnăie | ãdnăie | ãdnĭë | adnĭë | herdă (styczeń), hteră (głowa) | |
10 | (luty) | sartă | sartăi | sãrtă | sãrtăi | sãrţĕ | sarţe | - | sarţĕ | sãrţĕ | sarţĕi | sartăie | sãrtăie | sãrţĕië | sarţĕië | hsapă (ucho) | |
11 | (żelazo) | hãdrăna | hadrãnãi | hadrăna | hadrănã | hadrăni | - | hãdrăne | hadrăne | hãdrănei | hãdrănaie | hadrănãie | hadrănië | hãdrănië | |||
12 | (ogień) | lãdă | ladãi | ladă | ladăi | ladĕ | lade | ladaţă | lãdĕ | ladĕ | lãdĕi | lãdăie | ladăie | ladĕië | lãdĕië | ũçlă (godzina) | |
13a | (ręka) | sĕļa | sĕļãi | sẽļă | sĕļã | sẽļĕ | sĕļe | - | seļĕ | sẽļĕ | seļĕi | seļĕie | sĕļeie | seļĕï | sĕļeï | hnărţa (serce), măfa (środa) | |
13b | (mężczyzna) | hamăsta | hamăsţãi | hamãsta | hamăstã | hamãsţe | hamăsţe | - | hamasţe | hamãsţe | hamasţei | hamasţeie | hamăsţeie | hamasţeï | hamăsţeï | ||
14a | (koń) | aodã | aodãi | aoda | aodă | aodĕ | aode | - | aoda | aodai | aodaie | aodeie | aodeï | hsamã (kwiecień), auhsã (północ), elgã (noga) | |||
14b | (Nissidczyk) | nisĭdeçã | nisĭdeçãi | nisĭdeça | nisidĕça | nisidĕçe | nisĭdeçe | - | nisĭdeça | nisĭdeçai | nisĭdeçaie | nisĭdeçeie | nisĭdeçeï | ||||
15 | (ziemia) | hadăntã | hadãnţãi | hadãnta | hadãntȃ | hadãnţȇ | hadãnţe | hadãntaţa | hadănta | hadãnta | hadăntai | hadăntaie | hadanţeie | hadanţeï | hadănţeï | ||
16a | (powietrze) | førnãi | førnãiã | førnai | førnãia | førnãie | førnaie | - | førnãie | førnãiei | førnãiẽ | førnãiai | førnãï | førnaï | henţãi (piątek), hauresţãi (zachód), henĕnţãi (wschód), sarţenãi (czas, godzina) | ||
16b | (październik) | lepũi | lepũiã | lepui | lepũia | lepũie | lepuie | - | lepũie | lepũiei | lepũiẽ | lepũiai | lepũï | lepuï | serũi (czerwiec) | ||
17 | (Rosjanin) | fãrăsƫãi | fãrăsƫãiã | fãrăsƫai | fãrăsƫãia | fãrăsƫãie | fãrăsƫaie | - | fãrăsƫe | fãrăsƫei | fãrăsƫẽ | fãrăsƫai | fãrăsƫeï | narodowości takie jak sadarãsƫe (Niemiec), laidnïãsƫe (Polak) | |||
18a | (dusza) | terhjăi | terhjăiã | terhjãi | terhjăia | terhjăie | terhjãie | - | terhjăie | terhjăiei | terhjăiẽ | terhjăiai | terhjăï | ||||
18b | (człowiek) | sãinŭi | sãinŭiã | sãinũi | sãinŭia | sãinŭie | sãinũie | - | sãinŭie | sãinŭiei | sãinŭiẽ | sãinŭiai | sãinŭï | ||||
miesz. | (dziecko) | çãi | çãiã | çãia | çãie | çãiăi | çãiĕ | - | çãie | çãiei | çãiẽ | çãiai | çãieï | hlũi (wtorek), nũi (rok) |
Przymiotnik
Przymiotniki w języku nissidzkim odmieniają się przez liczby, przypadki i kategorię gramatyczną. Kategorię gramatyczną danego przymiotnika w znacznej większości sytuacji determinuje deklinacja następującego po nim rzeczownika, od którego przymiotnik "bierze" większość końcówek. Warto odnotować, że w języku nisidzkim przymiotnik w pozycji orzecznikowej występuje o wiele rzadziej niż w językach indoeuropejskich, np. zdanie typu Hounard jest niski tłumaczymy jako Hãs Hounãrd esi senă (dosł. niski Hounãrd jest).
Ogólne zasady uzgadniania rzeczowników z przymiotnikami
Każdy przymiotnik należy do pewnej grupy akcentowej (trzeba nauczyć się jej na pamięć). Z kolei dla każdej liczby i przypadku końcówka przymiotnika jest "brana" z rzeczownika, przy czym mogą się zdarzyć pewne wynikające z fonetyki zmiany w rdzeniu lub końcówce.
Przymiotniki stałoakcentowe
Akcent przymiotników z tej grupy nie zmienia się w zależności od rzeczownika - istnieje jednak kilka końcówek, które wymuszają "ściąganie" do siebie akcentu przymiotnika (niezależnie od grupy akcentowej przymiotnika).
deklinacja | znaczenie | M.lp | B.lp. | D.lp. | W.lp. | C.lp. | A.lp. | L.lp. | M.lm. | B.lm. | D.lm. | W.lm. | C.lp. | A.lp. | L.lp. |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1, 2, 3, 4 , 5 | (niski ojciec) | hãs ëndẽr | hãsã ëndẽrã | hãsa ëndẽra | hãse ëndẽre | hãsai ëndẽrăi | hãsi ëndẽrĭ | hãsi ëndẽri | hãsãi ëndẽrãi | hãsai ëndẽrai | hãsãie ëndẽrãie | hãsië ëndẽrĭë | hãseië ëndẽrĕië | hãseië ëndẽreië | |
6, 7, 8 | (niska kobieta) | hãsa dera | hãsãi derãi | hãsă deră | hãsã derã | hãse derĕ | hãse dere | hãsai derai | hãsaï deraï | hãsaie deraie | hãsãië derãië | hãseië dereië | |||
Przymiotniki zmiennoakcentowe
Do tej grupy należy największa grupa przymiotników. Charakteryzuje się ona tym, że akcent pada na końcówkę wtedy, gdy w następującym po nim rzeczowniku pada on również na końcówkę. Należy jednak pamiętać, że w niektórych deklinacjach rzeczownikowych akcent rzeczowników co najmniej trzysylabowych ustala się za pomocą tzw. reguły parzystości, tzn. jeżeli akcent powinien padać na końcówkę, to przesuwa się on z końcówki o parzystą liczbę miejsc w lewo do pierwszej lub drugiej sylaby od początku, np. W.lp. od hamăsta (mężczyzna) to hamãsta (nie: *hamãstă) oraz za pomocą tzw. reguły suwaka, tzn. jeżeli akcent pada na co najmniej trzecią sylabę od końca, to akcent zamiast padać na końcówkę to pada na następną sylabę, np. A.lp. od nisĭdeçã to nisidĕçe (nie: *nisideçĕ).
Przymiotniki z własnym akcentem
W języku nisidzkim istnieje dość wąska grupa przymiotników, przeważnie często używanych, która dla każdego zestawu końcówek ma przypisany inny akcent - zazwyczaj do wyboru są dwa miejsca akcentowania.