Język ołłuch: Różnice pomiędzy wersjami
Przejdź do nawigacji
Przejdź do wyszukiwania
m (→Samogłoski) |
|||
| (Nie pokazano 29 pośrednich wersji utworzonych przez tego samego użytkownika) | |||
| Linia 2: | Linia 2: | ||
|kolor=#33CC33 | |kolor=#33CC33 | ||
|nazwa=Język ołłuch | |nazwa=Język ołłuch | ||
| − | |nazwa własna=łłach | + | |nazwa własna=łłach êgȯłł ołłuch<ref name=zachid>w djalekcie zachodnim</ref>, łłach êgȯłł ołłuk<ref name=wschid>w djalekcie wschodnim</ref>, żongäfêzêz êgȯłł |
|klasyfikacja=Gamajskie | |klasyfikacja=Gamajskie | ||
* Pragamajski (†) | * Pragamajski (†) | ||
| Linia 16: | Linia 16: | ||
}}{{sp}} | }}{{sp}} | ||
| − | '''Język ołłuch''' (ołł: '''łłach | + | '''Język ołłuch''' (ołł: '''łłach êgȯłł ołłuch''' [{{IPA|ɮäx 'ɛɣuɮ 'oɮyx}}]<ref name=zachid></ref>/'''łłach êgȯłł ołłuk''' [{{IPA|ɮäx 'ɛɣuɮ 'oɮyk}}]<ref name=wschid></ref> "język tutejszy", także '''żongäfêzêz êgȯłł''' [{{IPA|'zonɣæfɛt͡sɛt͡s 'ɛɣuɮ}}] "język zongepajcki", zon: '''wazazaz aigoslo''' [{{IPA|'wɐt͡sɐt͡sɐt͡s 'aɪ̯ɣoslo}}] "język górski") – język zongepajcki z grupy wschodniozongepajckiej. Jest najbardziej archaicznym i konserwatywnym potomkiem [[Język zongepajcki ludowy|ludowej zongepajszczyzny]], różniący się jednak od niej zarówno w fonetyce, jak i gramatyce. |
| − | Język ten uniknął trzech wielkich zmian fonetycznych: przejścia '''łł''' > '''sl''' (cecha wyjątkowa), | + | Język ten uniknął trzech wielkich zmian fonetycznych: przejścia '''łł''' > '''sl''' (cecha wyjątkowa), prelabializacji wschodniozongepajckiej oraz połączenia '''ƶ-z'''. |
| + | |||
| + | Dzieli się na dwa dialekta: wschodni i zachodni. Oba dialekta są uważane za równe sobie (a więc podaje się np. dwie formy danego wyrazu). Wschodni zawiera więcej innowacji, ale i uniknął całkowitej przesuwki spółgłosek welarnych, zawiera też charakterystyczną wymowę pragammajskiego '''*q''' jako '''t''' (lub iloczas w wygłosie, ostatecznie długość zanikła). Zachodni jest bardziej podobny do reszty potomków ludowej zongepajszczyzny, zawiera też więcej wpływów języka klasycznego. | ||
== Historia == | == Historia == | ||
| − | Język ołłuch wywodzi się z dawnego | + | Język ołłuch wywodzi się z dawnego dialektu zongepajckiego. Jego odrębność zaczęła się bardzo wcześnie, ale nie oddalił się aż tak jak dialekt zachodni (który stworzył własną podrodzinę). Dowodem na to jest obecność starozongepajckiej głoski '''łł''' [{{IPA|ɮ}}], a także zachowanie celownika. Rozwijał się dosyć równolegle z innymi dialektami, ale czasami przeprowadzał tam swoje zmiany (przykładowo grupa '''hj''' przechodzi w '''j''', a nie w '''ḱ'''). Ponadto, odbyła się interwokaliczna spirantyzacja. Pojawiły się tendencje przesuwania [{{IPA|u}}] do przodu. W konsekwencji często dało [{{IPA|y}}], jednak zmiana nie zaszła ta w otoczeniu po wargowej i przed welarnymi (są pewne wyjątki od tej reguły). Powstało też nowe [{{IPA|u}}] jako nieakcentowane krótkie [{{IPA|o}}]. Dyftongi nie przetrwały presji monoftongicznej. |
| − | Sam ołłuch posiada dwa | + | Sam ołłuch posiada dwa dialekty – zachodni i wschodni. Oba dosyć mocno różnią się w fonetyce, natomiast ich gramatyka jest praktycznie identyczna. Dialekty wschodnie nie przeprowadziły [[Język_zongepajcki/Pierwsza_przesuwka_zongepajcka|I przesuwki]] w szeregu spółgłosek welarnych, przez co są identyczne z systemem protogammajskim (i resztą gammajskich), posiada przez to fonemiczne [{{IPA|g}}]. Zachodnie z kolei uniknęły jedynie przejścia [{{IPA|x}}] → [{{IPA|kx}}] (przy jednoczesnym [{{IPA|k}}] → [{{IPA|x}}]), ale uzyskały dużo nowych [{{IPA|θ}}] oraz [{{IPA|ð}}]. |
| − | Ponieważ oba | + | Ponieważ oba dialekty są blisko narzeczy chamskich, częściowo uległy ich wpływowi. Udźwięczniły interwokaliczne '''f''' do '''v''', a także wprowadziły allofoniczny przydech dla '''p''', '''t''' oraz '''k''', gdy te są w nagłosie będąc akcentowanymi. |
| + | ===Refleksy samogłosek zongepajckich=== | ||
| + | {| class="wikitable" style="text-align:center" | ||
| + | ! Zongepajcki ludowy | ||
| + | ! Wczesny ołłuch | ||
| + | ! Ołłuch | ||
| + | ! Uwagi | ||
| + | |- | ||
| + | ! ɐ, ɐː | ||
| + | | ä, äː | ||
| + | | ä <a> | ||
| + | | | ||
| + | |- | ||
| + | ! æ, æː | ||
| + | | æ, æː | ||
| + | | æ <ä> | ||
| + | | | ||
| + | |- | ||
| + | ! ɛ, ɛː | ||
| + | | ɛ, ɛː | ||
| + | | ɛ <ê> | ||
| + | | | ||
| + | |- | ||
| + | ! ɔ, ɔː | ||
| + | | ɔ, ɔː | ||
| + | | ɔ <ô> | ||
| + | | | ||
| + | |- | ||
| + | ! e | ||
| + | | ɪ | ||
| + | | i <ė> | ||
| + | | nieakcentowane i przed /j/ | ||
| + | |- | ||
| + | ! e, eː | ||
| + | | e, eː | ||
| + | | e <e> | ||
| + | | krótkie /e/ akcentowane | ||
| + | |- | ||
| + | ! o | ||
| + | | ʊ | ||
| + | | u <ȯ> | ||
| + | | nieakcentowane | ||
| + | |- | ||
| + | ! o, oː | ||
| + | | o, oː | ||
| + | | o <o> | ||
| + | | krótkie /o/ akcentowane | ||
| + | |- | ||
| + | ! rowspan=2| i, iː | ||
| + | | i, iː | ||
| + | | i <nowiki><i></nowiki> | ||
| + | | | ||
| + | |- | ||
| + | | e, eː | ||
| + | | e <e> | ||
| + | | po /j/ < /ʎ/ | ||
| + | |- | ||
| + | ! rowspan=2| u, uː | ||
| + | | y, yː | ||
| + | | y <nowiki><u></nowiki> | ||
| + | | | ||
| + | |- | ||
| + | | u, uː | ||
| + | | u <ȯ> | ||
| + | | po wargowej lub przed welarną | ||
| + | |- | ||
| + | |} | ||
=== Procesa ku ołłuchowi zachodniemu === | === Procesa ku ołłuchowi zachodniemu === | ||
====Pierwsze zmiany ==== | ====Pierwsze zmiany ==== | ||
| Linia 32: | Linia 100: | ||
* *iː > ai | * *iː > ai | ||
* *i > i | * *i > i | ||
| + | * *uː_W > ai | ||
* *uː > au | * *uː > au | ||
* *u > u | * *u > u | ||
| Linia 60: | Linia 129: | ||
====Druga przesuwka==== | ====Druga przesuwka==== | ||
| − | |||
* *rː > r | * *rː > r | ||
* *ɫː > l | * *ɫː > l | ||
| Linia 99: | Linia 167: | ||
==== Zmainy typowe dla zongepajckiego ludowego ==== | ==== Zmainy typowe dla zongepajckiego ludowego ==== | ||
| + | * *-h > ː | ||
* *ns, *nʃ, *nm > s, ʃ, m | * *ns, *nʃ, *nm > s, ʃ, m | ||
* *zs > s/ːs | * *zs > s/ːs | ||
* *p͡fj > ɧ | * *p͡fj > ɧ | ||
| + | * *a- > Ø (nieregularnie) | ||
| + | * *VnV > VrV | ||
| + | * *-f(C) > ː(C) | ||
| + | * *-pf(C) > ː(C) (nieregularnie) | ||
| + | * *ɫŠ > lŠ (gdzie Š to spółgłoska zadziąsłowa) | ||
| + | * *ɫj > ʎj | ||
| + | * *xŠ, *ɣŠ > ʃŠ, ʒŠ | ||
| + | * *ph *th *kh > f θ x | ||
| + | * *xh *ɣh > xː ɣː | ||
| + | * *VfV > VvV (zmiana typowa dla wschodnich djalektów) | ||
| + | |||
| + | ==== Lenicja VCV ==== | ||
| + | * *p > f | ||
| + | * *b > v | ||
| + | * *t > θ | ||
| + | * *d > ð | ||
| + | * *k > x | ||
| + | Warto zauważyć, że nie odbywa się pomiędzy dwiema identycznymi samogłoskami. | ||
==== Dalsze zmiany ==== | ==== Dalsze zmiany ==== | ||
| − | * * | + | * *[!W]_u_[!K] > y |
| − | |||
| − | |||
* *fT, *xT > θT (gdzie T to spółgłoska przedniojęzykowa twarda) | * *fT, *xT > θT (gdzie T to spółgłoska przedniojęzykowa twarda) | ||
* *vT, *ɣT > ðT | * *vT, *ɣT > ðT | ||
| − | * depalatalizacja *sʲ, *tsʲ, *zʲ, *dzʲ (już po f/x > θ | + | * depalatalizacja *sʲ, *tsʲ, *zʲ, *dzʲ (już po f/x > θ i v/ɣ > ð) |
* *ʎ > j | * *ʎ > j | ||
* *p, *t, *k pod akcentem > pʰ, tʰ, kʰ | * *p, *t, *k pod akcentem > pʰ, tʰ, kʰ | ||
| − | + | * *-e > Ø | |
| − | * *-e > | + | * *e przed długą > Ø |
| − | * *e przed długą > | ||
| − | |||
* *ej > ij | * *ej > ij | ||
* *ɧ > ʃ | * *ɧ > ʃ | ||
* *ji- (to pochodzi tylko od *li/*łi) > je- | * *ji- (to pochodzi tylko od *li/*łi) > je- | ||
| − | * *nieakcentowane *o > u | + | * *jj > dʒ |
| − | + | * wygłosowe *j > dð | |
| + | * nieakcentowane krótke *o > u | ||
| + | * nieakcentowane krótke *e > i | ||
| + | * *długie samogłoski > krótkie | ||
=== Procesa ku ołłuchowi wschodniemu === | === Procesa ku ołłuchowi wschodniemu === | ||
| Linia 128: | Linia 214: | ||
* *iː > ai | * *iː > ai | ||
* *i > i | * *i > i | ||
| + | * *uː_W > ai | ||
* *uː > au | * *uː > au | ||
* *u > u | * *u > u | ||
| Linia 181: | Linia 268: | ||
* *wu- > *ū | * *wu- > *ū | ||
| − | ==== | + | ==== Glottalizacja ==== |
| − | * *q > *ʔ | + | * *q > *ʔ |
==== Podwyższenie spógłosek przy *r ==== | ==== Podwyższenie spógłosek przy *r ==== | ||
| Linia 197: | Linia 284: | ||
* *zs > s/ːs | * *zs > s/ːs | ||
* *p͡fj > ɧ | * *p͡fj > ɧ | ||
| + | * *a- > Ø (nieregularnie) | ||
| + | * *VnV > VrV | ||
| + | * *-f(C) > ː(C) | ||
| + | * *-pf(C) > ː(C) (nieregularnie) | ||
| + | * *ɫŠ > lŠ (gdzie Š to spółgłoska zadziąsłowa) | ||
| + | * *ɫj > ʎj | ||
| + | * *xŠ, *ɣŠ > ʃŠ, ʒŠ | ||
| + | * *ph *th *kh > f θ x | ||
| + | * *xh *ɣh > xː ɣː | ||
| + | * *VfV > VvV (zmiana typowa dla wschodnich djalektów) | ||
| + | |||
| + | ==== Lenicja VCV ==== | ||
| + | * *p > f | ||
| + | * *b > v | ||
| + | * *t > θ | ||
| + | * *d > ð | ||
| + | * *k > x | ||
| + | * *g > ɣ | ||
| + | Warto zauważyć, że nie odbywa się pomiędzy dwiema identycznymi samogłoskami. | ||
==== Dalsze zmiany ==== | ==== Dalsze zmiany ==== | ||
| − | * * | + | * *[!W]_u_[!K] > y |
* depalatalizacja *sʲ, *tsʲ, *zʲ, *dzʲ | * depalatalizacja *sʲ, *tsʲ, *zʲ, *dzʲ | ||
* *ʎ > j | * *ʎ > j | ||
* *p, *t, *k pod akcentem > pʰ, tʰ, kʰ | * *p, *t, *k pod akcentem > pʰ, tʰ, kʰ | ||
| − | |||
* *-h > ː | * *-h > ː | ||
| − | * *- | + | * *-ʔ > ː |
| − | * *e | + | * inne *ʔ > t |
| − | * * | + | * *-e > Ø |
| + | * *e przed długą > Ø | ||
* *ej > ij | * *ej > ij | ||
* *ɧ > ʃ | * *ɧ > ʃ | ||
| − | * *ji- (to pochodzi tylko od *li/*łi) > | + | * *ji- (to pochodzi tylko od *li/*łi) > je- |
| − | + | * nieakcentowane krótke *o > u | |
| − | + | * nieakcentowane krótke *e > i | |
| + | * *jj > dʒ | ||
| + | * *długie samogłoski > krótkie | ||
== Fonetyka == | == Fonetyka == | ||
=== Samogłoski === | === Samogłoski === | ||
| − | W obu djalektach występują te same samogłoski. Jest ich | + | W obu djalektach występują te same samogłoski. Jest ich dziewięć. |
{| class=wikitable | {| class=wikitable | ||
! rowspan=1| | ! rowspan=1| | ||
| Linia 226: | Linia 334: | ||
|-align=center | |-align=center | ||
!Przymknięte | !Przymknięte | ||
| − | |{{IPA|i}} {{IPA|y}}|| | | + | |{{IPA|i}} • {{IPA|y}}|| ||{{IPA|u}} |
|-align=center | |-align=center | ||
!Półprzymknięte | !Półprzymknięte | ||
| − | |{{IPA|e}}|| | + | |{{IPA|e}}|| || {{IPA|o}} |
|-align=center | |-align=center | ||
!Półotwarte | !Półotwarte | ||
|{{IPA|ɛ}}||||{{IPA|ɔ}} | |{{IPA|ɛ}}||||{{IPA|ɔ}} | ||
|-align=center | |-align=center | ||
| − | ! | + | !Otwarte |
| − | |{{IPA|æ}}||colspan="2"|{{IPA| | + | |{{IPA|æ}}||colspan="2"|{{IPA|ä}} |
|-align=center | |-align=center | ||
|} | |} | ||
| − | |||
| − | Samogłoska '''a''' | + | Samogłoska '''a''', która w większości języków zongepajckich jest wymawiana wyżej ([ɐ] lub [ʌ]), w ołłuchu jest obniżona do [ä]. Tendencje obniżenia były możliwe do zaobserwowania w wszystkich djalektach zongepajckiego ludowego, ale końcowo została głoską wysoką. Jedynie ołłuch obniżył ostatecznie tą głoskę, być może z powodu izolacji tego górskiego regjonu. |
| − | Za innowację samogłoską w ołłuchu uważa się podwyższenie dawnych grup '''*ar *ěr''' do '''or er'''. Powodem dlaczego tak się uznaje jest | + | Za innowację samogłoską w ołłuchu uważa się podwyższenie dawnych grup '''*ar *ěr''' do '''or er'''. Powodem dlaczego tak się uznaje jest fakt, że tylko w ołłuchu '''er < ěr''' może ulec redukcji do '''ir''' gdy nie jest akcentowane. |
=== Spółgłoski === | === Spółgłoski === | ||
| − | Inaczej jest z spółgłoskami, które się nieco różnią. | + | Inaczej jest z spółgłoskami, które się nieco różnią. Tylko w djalekcie wschodnim /g/ to fonem, zaś w zachodnim [g] to allofon /k/. W ołłuchu zachodnim istnieje też [dð] jako wygłosowy allofon /j/. |
{| class="wikitable" style=text-align:center | {| class="wikitable" style=text-align:center | ||
! colspan="2" | | ! colspan="2" | | ||
| Linia 274: | Linia 381: | ||
|colspan="2" | {{IPA|d}} | |colspan="2" | {{IPA|d}} | ||
| | | | ||
| − | |{{IPA|g}} | + | |{{IPA|g}}<ref>oddzielny fonem w ołłuchu wschodnim, w zachodnim allofon /k/</ref> |
| | | | ||
|- align="center" | |- align="center" | ||
| Linia 280: | Linia 387: | ||
!<small>bezdźwięczne</small> | !<small>bezdźwięczne</small> | ||
|{{IPA|pf}} | |{{IPA|pf}} | ||
| − | |{{IPA|ts}} | + | |{{IPA|ts}} • {{IPA|tθ}} |
|{{IPA|tʃ}} | |{{IPA|tʃ}} | ||
| | | | ||
| Linia 288: | Linia 395: | ||
!<small>dźwięczne</small> | !<small>dźwięczne</small> | ||
| | | | ||
| − | |{{IPA|dz}} | + | |{{IPA|dz}} • {{IPA|dð}}<ref>wygłosowy allofon /j/ w ołłuchu zachodnim</ref> |
|{{IPA|dʒ}} | |{{IPA|dʒ}} | ||
| | | | ||
| Linia 296: | Linia 403: | ||
! rowspan="2" | Szczelinowe | ! rowspan="2" | Szczelinowe | ||
!<small>bezdźwięczne</small> | !<small>bezdźwięczne</small> | ||
| − | + | |{{IPA|f}} | |
| − | |{{IPA|s}} | + | |{{IPA|s}} • {{IPA|θ}} |
|{{IPA|ʃ}} | |{{IPA|ʃ}} | ||
|{{IPA|ç}} | |{{IPA|ç}} | ||
| Linia 304: | Linia 411: | ||
|- | |- | ||
!<small>dźwięczne</small> | !<small>dźwięczne</small> | ||
| − | |{{IPA|z}} | + | |{{IPA|v}} |
| + | |{{IPA|z}} • {{IPA|ð}} | ||
|{{IPA|ʒ}} | |{{IPA|ʒ}} | ||
| | | | ||
| Linia 320: | Linia 428: | ||
| | | | ||
|{{IPA|ɫ}} | |{{IPA|ɫ}} | ||
| − | |{{IPA|l}} | + | |{{IPA|l}} • {{IPA|ɮ}} |
|{{IPA|j}} | |{{IPA|j}} | ||
|{{IPA|w}} | |{{IPA|w}} | ||
| Linia 326: | Linia 434: | ||
|} | |} | ||
Uwagi: | Uwagi: | ||
| − | *Spółgłoski '''p''', '''t''', '''k''' gdy są w nagłosie i pada na nie akcent, otrzymują | + | *Spółgłoski '''p''', '''t''', '''k''' gdy są w nagłosie i pada na nie akcent, otrzymują allofoniczny przydech. To cecha częściowo zapożyczona z języka prachamskiego, gdzie w miejsce pragammajskiej opozycji dźwięczna-bezdźwięczna pojawiła się opozycja bezprzydechowa-przydechowa. |
| − | * | + | *Spółgłoski [{{IPA|k}}] [{{IPA|g}}] [{{IPA|x}}] [{{IPA|ɣ}}] przed samogłoskami przednimi często są lekko palatalizowane do [{{IPA|kʲ}}] [{{IPA|gʲ}}] [{{IPA|xʲ}}] [{{IPA|ɣʲ}}], dodatkowo powstałe w ten sposób [{{IPA|ɣʲ}}] może przechodzić w [{{IPA|j}}]. |
| − | *Pozycje spółgłosek mogą być różne w | + | *Pozycje spółgłosek mogą być różne w dialekcie wschodnim i zachodnim. |
== Transkrypcja == | == Transkrypcja == | ||
{| cellspacing="5" style="text-align: center;" | {| cellspacing="5" style="text-align: center;" | ||
|- style="font-size: 2.0em;" | |- style="font-size: 2.0em;" | ||
| − | | a || ä || b || d || ð || dz || dž || e || ê || | + | | a || ä || b || d || ð || dz || dž || e || ê || ė ||f || g || ǧ || h || ch || i || j || k || ḱ |
|- | |- | ||
| − | | [{{IPA| | + | | [{{IPA|ä}}] || [{{IPA|æ}}] || [{{IPA|b}}] || [{{IPA|d}}] || [{{IPA|ð}}] || [{{IPA|d͡z}}] || [{{IPA|d͡ʒ}}] || [{{IPA|e}}] || [{{IPA|ɛ}}] || [{{IPA|i}}] || [{{IPA|f}}] || [{{IPA|ɣ}}] || [{{IPA|g}}] || [{{IPA|h}}] || [{{IPA|x}}] || [{{IPA|i}}] || [{{IPA|j~dð}}] || [{{IPA|k}}] || [{{IPA|ç}}] |
| | | | ||
|- style="font-size: 2.0em;" | |- style="font-size: 2.0em;" | ||
| − | | l || ľ || ł || łł || m || n || ň || o || ô || p || pf || r || s || š || sz || šz || t || u | + | | l || ľ || ł || łł || m || n || ň || o || ô || ȯ || p || pf || r || s || š || sz || šz || t || u |
|- | |- | ||
| − | | [{{IPA|l}}] || [{{IPA|j}}] || [{{IPA|ɫ}}] || [{{IPA|ɮ}}] || [{{IPA|m}}] || [{{IPA|n}}] || [{{IPA|ɲ}}] || [{{IPA|o}}] || | + | | [{{IPA|l}}] || [{{IPA|j~dð}}] || [{{IPA|ɫ}}] || [{{IPA|ɮ}}] || [{{IPA|m}}] || [{{IPA|n}}] || [{{IPA|ɲ}}] || [{{IPA|o}}] || [{{IPA|ɔ}}] || [{{IPA|u}}] ||[{{IPA|p}}] || [{{IPA|p͡f}}] || [{{IPA|r}}] || [{{IPA|s}}] || [{{IPA|ʃ}}] || [{{IPA|z}}] || [{{IPA|ʒ}}] || [{{IPA|t}}] || [{{IPA|y}}] || |
|- style="font-size: 2.0em;" | |- style="font-size: 2.0em;" | ||
| − | | v | + | | v || w || z || ƶ || ž || ż<ref>Litera '''ż''' jest używana do zapisu niektórych rdzeni, które się upowszechniły w formie starej transkrypcji. Należą do niej chociażby rdzenie '''żona''' (dom), '''żongä''' (zongepajczyk) oraz '''żongäpê''' (zachód) – czyli te związanie z samym ludem. Ponadto wiele form zaczynających się na '''sz''' można skrócić do '''ż.''' W zapisie bez djakrytków '''ż''' jest zastępowane przy pomocy '''sz''' lub, w celu odróżnienia, '''sz' ''' (z apostrofem)</ref> || þ |
| + | |- | ||
| + | | [{{IPA|v}}] || [{{IPA|w}}] || [{{IPA|t͡s}}] || [{{IPA|t͡θ}}] || [{{IPA|t͡ʃ}}] || [{{IPA|z}}] || [{{IPA|θ}}] | ||
| + | |} | ||
| + | Litera '''ė''' oznacza [i] pochodzące od [e], jak np. w słowie '''ðächė/ðägė''' [ðæxi]/[ðæɣi] "ofiara" (dopełniacz: '''ðächėwo/ðägėwo''', teoretyczne '''**ðächi/ðägi''' miałoby chwormę '''**ðächiwi/ðägiwi'''). | ||
| + | Zapis '''j''' oraz '''ľ''' oparty jest na etymologji. Litera '''ǧ''' występuje tylko w wschodnich djalektach. | ||
| + | |||
| + | == Gramatyka == | ||
| + | ===Alternacje=== | ||
| + | ==== Harmonia samogłoskowa ==== | ||
| + | Harmonia jest niemal identyczna z literackim zongepajckim: | ||
| + | {| class="wikitable" style="text-align:center" | ||
| + | ! rowspan="2" | Ostatnia<br>samogłoska<br>słowa | ||
| + | ! colspan="2" | Pierwsza<br>samogłoska sufiksu | ||
| + | |- | ||
| + | ! krótka (_) | ||
| + | ! długa (_²) | ||
| + | |- | ||
| + | ! i, ê | ||
| + | | i | ||
| + | | ê | ||
| + | |- | ||
| + | ! u, ȯ<ref>Często po wargowej lub przed welarną</ref>, ô | ||
| + | | u, ȯ<ref>Po wargowej lub przed welarną</ref> | ||
| + | | ô | ||
| + | |- | ||
| + | ! rowspan=2|o, ȯ, e, ė | ||
| + | | ȯ<ref name=przy>W przyrostkach</ref> | ||
| + | | ė<ref name=przy></ref> | ||
| + | |- | ||
| + | | o<ref name=przed>W przedrostkach, a także przyrostkach z dawnym iloczasem ('''oh/eh''')</ref> | ||
| + | | e<ref name=przed></ref> | ||
| + | |- | ||
| + | ! a, ä | ||
| + | | a | ||
| + | | ä | ||
| + | |} | ||
| + | |||
| + | ==== Inne alternacje ==== | ||
| + | Występują następujące alternacje spółgłosek w różnych sytuacjach: | ||
| + | *''f > v'' interwokalicznie | ||
| + | *''n > r'' interwokalicznie | ||
| + | *''łł > r'' w złożeniach łł+łł | ||
| + | A także alternacja samogłoskowa: | ||
| + | *''u > ȯ'' przed welarnymi | ||
| + | |||
| + | === Przedimek === | ||
| + | W ołłuchu występuje przedimek określony '''łłach'''. Używa się go rzadziej niż pragammajskie '''*raħ''', przede wszystkim nie występuje w nazwach własnych. Często lubi też być "gubiony" w szybkiej mowie, a także w poezji. | ||
| + | |||
| + | === Rzeczownik === | ||
| + | ==== Deklinacja ==== | ||
| + | Rzeczownik w ołłuchu odmienia się przez siedem przypadków: mianownik, dopełniacz, celownik, biernik, miejscownik, allatyw i ablatyw. | ||
| + | {| | ||
| + | {| class="wikitable" style="vertical-align:bottom;" | ||
| + | |- style="font-weight:bold; text-align:center; background-color:rgb(255, 153, 0);" | ||
| + | ! colspan="12" | Deklinacja | ||
| + | |- style="font-weight:bold; background-color:rgb(192, 192, 192);" | ||
| + | | rowspan=2| Przypadek | ||
| + | | colspan=2|L. Pojedyncza | ||
| + | | colspan=2|L. Podwójna | ||
| + | | rowspan=2|L. Mnoga | ||
| + | |- | ||
| + | |- style="font-weight:bold; background-color:rgb(192, 192, 192);" | ||
| + | | Samogłoskowa | ||
| + | | Spółgłoskowa | ||
| + | | Samogłoskowa | ||
| + | | Spółgłoskowa | ||
| + | |- | ||
| + | !Mianownik | ||
| + | | colspan=2| ''–ø'' | ||
| + | |''–ja'' | ||
| + | |''–_ja'' | ||
| + | |''–łł_'' | ||
| + | |- | ||
| + | !Dopełniacz | ||
| + | | ''–w_'' | ||
| + | |''–_'' | ||
| + | | ''–jô'' | ||
| + | | ''–_jô'' | ||
| + | |rowspan=2|''–łł_zô'' | ||
| + | |- | ||
| + | !Celownik | ||
| + | | ''–w_ł'' | ||
| + | |''–_ł'' | ||
| + | | ''–jôł'' | ||
| + | | ''–_jôł'' | ||
| + | |- | ||
| + | !Biernik | ||
| + | | ''–j_z'' | ||
| + | | ''–_z'' | ||
| + | | ''–j'' | ||
| + | | ''–_j'' | ||
| + | |''–łł_z'' | ||
| + | |- | ||
| + | !Miejscownik | ||
| + | | colspan=2| ''–hä'' | ||
| + | |''–jahä'' | ||
| + | |''–_jahä'' | ||
| + | |''–łł_zhä'' | ||
| + | |- | ||
| + | !Ablatyw | ||
| + | | ''–chu'', ''–ku'' | ||
| + | | ''–_chu'', ''–_ku'' | ||
| + | | ''–jach'', ''–jak'' | ||
| + | | ''–_jach'', ''–_jak'' | ||
| + | | ''–łł_ch'', ''–łł_k'' | ||
| + | |- | ||
| + | !Allatyw | ||
| + | | ''–kȯch'', ''–ǧȯk'' | ||
| + | | ''–ȯch'', ''–ȯk'' | ||
| + | |''–jak'', ''–jaǧ'' | ||
| + | |''–_jak'', ''–_jaǧ'' | ||
| + | | ''–łł_k'', ''–łł_ǧ'' | ||
| + | |- | ||
| + | |} | ||
| + | Dochodzi do następujących alternacyj: | ||
| + | *Słowa kończące się na '''-łł''' w liczbie mnogiej zamiast [{{IPA|ɮː}}] otrzymują [{{IPA|r}}], np. '''êgȯłł''' - '''êgȯrȯ''' (język - języki); | ||
| + | *Głoska '''f''' pomiędzy samogłoskami udźwięcznia się do '''v''' np. '''sijaf-sijavał''' (ogon-ogonowi); | ||
| + | *Głoska '''n''' między samogłoskami ulega rotacyzmowi do '''r''' np. '''firun-firuruz''' (deska-deskę). | ||
| + | |||
| + | Niektóre rzeczowniki kończące się się na samogłoski odmieniają się według końcówek po spółgłoskach, wstawiając między nimi '''-h-'''. | ||
| + | |||
| + | === Zaimki osobowe === | ||
| + | Zaimki osobowe podobnie jak rzeczowniki odmieniają się przez przypadki, ale nieregularnie. | ||
| + | |||
| + | ====Dialekt zachodni==== | ||
| + | {| class="wikitable" vertical-align:bottom;" | ||
| + | |- style="font-style:normal; font-weight:bold; background-color:#C0C0C0;" | ||
| + | ! Przypadek | ||
| + | ! '''go (ja)''' | ||
| + | ! '''łê (ty)''' | ||
| + | ! '''pe (on)''' | ||
| + | ! '''ajäja (my du.)''' | ||
| + | ! '''ujäja (wy du.)''' | ||
| + | ! '''chaðȯ (oni du.)''' | ||
| + | ! '''šzipfa (my)''' | ||
| + | ! '''ôłł (wy)''' | ||
| + | ! '''cha (oni)''' | ||
| + | |- | ||
| + | ! Mianownik | ||
| + | | go | ||
| + | | łê | ||
| + | | pe | ||
| + | | ajäja | ||
| + | | ujäja | ||
| + | | chaðȯ | ||
| + | | šzipfa | ||
| + | | ôłł | ||
| + | | cha | ||
| + | |- | ||
| + | !Dopełniacz | ||
| + | | gawa | ||
| + | | łêw | ||
| + | | pawa | ||
| + | | ajäjô | ||
| + | | ujäjô | ||
| + | | chaðȯw | ||
| + | | šzipfô | ||
| + | | ôłłô | ||
| + | | chô | ||
| + | |- | ||
| + | !Celownik | ||
| + | | goł | ||
| + | | ĺiwił | ||
| + | | pawił | ||
| + | | ajäjał | ||
| + | | ujäjał | ||
| + | | chaðȯł | ||
| + | | šzipfał | ||
| + | | ôłłuł | ||
| + | | chał | ||
| + | |- | ||
| + | ! Biernik | ||
| + | | goz | ||
| + | | łêz | ||
| + | | päjaz | ||
| + | | ajäj | ||
| + | | ujäj | ||
| + | | chadziz | ||
| + | | šzipfiz | ||
| + | | zêłł | ||
| + | | siz | ||
| + | |- | ||
| + | ! Miejscownik | ||
| + | | gohä | ||
| + | | łêhä | ||
| + | | pehä | ||
| + | | ajäjahä | ||
| + | | ujäjahä | ||
| + | | chaðȯhä | ||
| + | | šzipfahä | ||
| + | | hôłł | ||
| + | | chahä | ||
| + | |- | ||
| + | ! Ablatyw | ||
| + | | gochu | ||
| + | | łêchu | ||
| + | | pechu | ||
| + | | ajäjach | ||
| + | | ujäjach | ||
| + | | chaðȯchu | ||
| + | | šzipfachu | ||
| + | | ôłłu | ||
| + | | chachu | ||
| + | |- | ||
| + | ! Allatyw | ||
| + | | gochȯch | ||
| + | | łêchȯch | ||
| + | | pechȯch | ||
| + | | šajäjak | ||
| + | | ujäjak | ||
| + | | chaðȯchȯch | ||
| + | | šzipfachȯch | ||
| + | | ôłłȯch | ||
| + | | chachȯch | ||
| + | |- | ||
| + | |} | ||
| + | |||
| + | ====Dialekt wschodni==== | ||
| + | {| class="wikitable" vertical-align:bottom;" | ||
| + | |- style="font-style:normal; font-weight:bold; background-color:#C0C0C0;" | ||
| + | ! Przypadek | ||
| + | ! '''go (ja)''' | ||
| + | ! '''łê (ty)''' | ||
| + | ! '''pe (on)''' | ||
| + | ! '''ajäja (my du.)''' | ||
| + | ! '''ujäja (wy du.)''' | ||
| + | ! '''taðȯ (oni du.)''' | ||
| + | ! '''šzipfa (my)''' | ||
| + | ! '''ôłł (wy)''' | ||
| + | ! '''ta (oni)''' | ||
| + | |- | ||
| + | ! Mianownik | ||
| + | | go | ||
| + | | łê | ||
| + | | pe | ||
| + | | ajäja | ||
| + | | ujäja | ||
| + | | taðȯ | ||
| + | | šzipfa | ||
| + | | ôłł | ||
| + | | ta | ||
| + | |- | ||
| + | !Dopełniacz | ||
| + | | gawa | ||
| + | | łêw | ||
| + | | pawa | ||
| + | | ajäjô | ||
| + | | ujäjô | ||
| + | | taðȯw | ||
| + | | šzipfô | ||
| + | | ôłłô | ||
| + | | tô | ||
| + | |- | ||
| + | !Celownik | ||
| + | | goł | ||
| + | | ĺiwił | ||
| + | | pawił | ||
| + | | ajäjał | ||
| + | | ujäjał | ||
| + | | taðȯł | ||
| + | | šzipfał | ||
| + | | ôłłuł | ||
| + | | tał | ||
| + | |- | ||
| + | ! Biernik | ||
| + | | goz | ||
| + | | łêz | ||
| + | | päjaz | ||
| + | | ajäj | ||
| + | | ujäj | ||
| + | | tadziz | ||
| + | | šzipfiz | ||
| + | | zêłł | ||
| + | | ḱiz | ||
| + | |- | ||
| + | ! Miejscownik | ||
| + | | gohä | ||
| + | | łêhä | ||
| + | | pehä | ||
| + | | ajäjahä | ||
| + | | ujäjahä | ||
| + | | taðȯhä | ||
| + | | šzipfahä | ||
| + | | hôłł | ||
| + | | tahä | ||
| + | |- | ||
| + | ! Ablatyw | ||
| + | | gochu | ||
| + | | łêchu | ||
| + | | pechu | ||
| + | | ajäjak | ||
| + | | ujäjak | ||
| + | | taðȯchu | ||
| + | | šzipfachu | ||
| + | | ôłłu | ||
| + | | tachu | ||
| + | |- | ||
| + | ! Allatyw | ||
| + | | gogȯk | ||
| + | | łêgȯk | ||
| + | | pegȯk | ||
| + | | šajäjaǧ | ||
| + | | ujäjaǧ | ||
| + | | taðȯgȯk | ||
| + | | šzipfagȯk | ||
| + | | ôłłȯk | ||
| + | | tagȯk | ||
| + | |- | ||
| + | |} | ||
| + | ===Liczebniki=== | ||
| + | To co odróżnia ołłuch od większości języków zongepajckich, to zamiana oryginalnego systemu dziesiątkowego systemem dwunastkowym - oznaczało to że podstawą stała się liczba 12. Pozostały nieregularne określenia na liczebniki 100 i 1000, zostały jednak zapożyczone z języków chamskich. | ||
| + | |||
| + | Liczebniki porządkowe tworzy się dodając do liczebnika głównego sufiks '''-(_)n'''. | ||
| + | {| class="wikitable" | ||
| + | |- | ||
| + | ! liczba | ||
| + | ! liczebnik główny | ||
| + | ! liczebnik porządkowy | ||
| + | |- | ||
| + | ! '''1''' | ||
| + | | haszłłu | ||
| + | | haszłłun | ||
| + | |- | ||
| + | ! '''2''' | ||
| + | | ƶałłu | ||
| + | | ƶałłun | ||
| + | |- | ||
| + | ! '''3''' | ||
| + | | džiðu | ||
| + | | džiðun | ||
| + | |- | ||
| + | ! '''4''' | ||
| + | | äzȯ | ||
| + | | äzȯn | ||
| + | |- | ||
| + | ! '''5''' | ||
| + | | chałłga/kałłga | ||
| + | | chałłgan/kałłga | ||
| + | |- | ||
| + | ! '''6''' | ||
| + | | nêra | ||
| + | | nêran | ||
| + | |- | ||
| + | ! '''7''' | ||
| + | | zoch* | ||
| + | | zogȯn | ||
| + | |- | ||
| + | ! '''8''' | ||
| + | | wełł | ||
| + | | wełłȯn | ||
| + | |- | ||
| + | ! '''9''' | ||
| + | | päla | ||
| + | | pälan | ||
| + | |- | ||
| + | ! '''10''' | ||
| + | | ƶałłȯchałłga | ||
| + | | ƶałłȯchałłgan | ||
| + | |- | ||
| + | ! '''11''' | ||
| + | | džiðušėłł | ||
| + | | džiðušėłłȯn | ||
| + | |- | ||
| + | !'''12''' | ||
| + | | afäg | ||
| + | | afägan | ||
| + | |- | ||
| + | ! '''24''' | ||
| + | | ƶałłi | ||
| + | | ƶałłin | ||
| + | |- | ||
| + | ! '''36''' | ||
| + | | džirwi | ||
| + | | džirwin | ||
| + | |- | ||
| + | ! '''48''' | ||
| + | | wiswi | ||
| + | | wiswin | ||
| + | |- | ||
| + | ! '''60''' | ||
| + | | chałłgowa/kałłgowa | ||
| + | | chałłgowan/kałłgowan | ||
| + | |- | ||
| + | ! '''72''' | ||
| + | | nêrowa | ||
| + | | nêrowan | ||
| + | |- | ||
| + | ! '''84''' | ||
| + | | zoszu | ||
| + | | zoszun | ||
| + | |- | ||
| + | ! '''96''' | ||
| + | | wesľȯ | ||
| + | | wesľȯn | ||
| + | |- | ||
| + | ! '''108''' | ||
| + | | päľȯ | ||
| + | | päľȯn | ||
| + | |- | ||
| + | ! '''100''' | ||
| + | | łłavär | ||
| + | | łłaväran | ||
| + | |- | ||
| + | ! '''120''' | ||
| + | | ƶäšałł | ||
| + | | ƶäšałłan | ||
| + | |- | ||
| + | ! '''1000''' | ||
| + | | adôvär | ||
| + | | adôväran | ||
|- | |- | ||
| − | | | + | ! '''1200''' |
| + | | ðanchȯ/ðankȯ | ||
| + | | ðanchȯn/ðankȯn | ||
|} | |} | ||
| − | + | *forma z nieregularnym ubezdźwięcznieniem dominuje, jednak u starszych osób występuje też regularna forma ''zog''. | |
| + | Jedności były tworzone dodając do wielokrotności 12 spójnik ''je'' lub ''i'' i liczbę jedności - '''37''' przyjmuje formę ''džirwijehaszłłu''. | ||
==Przypisy== | ==Przypisy== | ||
Aktualna wersja na dzień 14:03, 17 paź 2021
| Język ołłuch łłach êgȯłł ołłuch[1], łłach êgȯłł ołłuk[2], żongäfêzêz êgȯłł | |
|---|---|
| Sposoby zapisu: | łacińska transkrypcja (na chwilę obecną) |
| Klasyfikacja: | Gamajskie
|
| Kody | |
| Conlanger–1 | ołł. lub ozo. |
| Lista conlangów | |
Język ołłuch (ołł: łłach êgȯłł ołłuch [ɮäx 'ɛɣuɮ 'oɮyx][1]/łłach êgȯłł ołłuk [ɮäx 'ɛɣuɮ 'oɮyk][2] "język tutejszy", także żongäfêzêz êgȯłł ['zonɣæfɛt͡sɛt͡s 'ɛɣuɮ] "język zongepajcki", zon: wazazaz aigoslo ['wɐt͡sɐt͡sɐt͡s 'aɪ̯ɣoslo] "język górski") – język zongepajcki z grupy wschodniozongepajckiej. Jest najbardziej archaicznym i konserwatywnym potomkiem ludowej zongepajszczyzny, różniący się jednak od niej zarówno w fonetyce, jak i gramatyce.
Język ten uniknął trzech wielkich zmian fonetycznych: przejścia łł > sl (cecha wyjątkowa), prelabializacji wschodniozongepajckiej oraz połączenia ƶ-z.
Dzieli się na dwa dialekta: wschodni i zachodni. Oba dialekta są uważane za równe sobie (a więc podaje się np. dwie formy danego wyrazu). Wschodni zawiera więcej innowacji, ale i uniknął całkowitej przesuwki spółgłosek welarnych, zawiera też charakterystyczną wymowę pragammajskiego *q jako t (lub iloczas w wygłosie, ostatecznie długość zanikła). Zachodni jest bardziej podobny do reszty potomków ludowej zongepajszczyzny, zawiera też więcej wpływów języka klasycznego.
Historia
Język ołłuch wywodzi się z dawnego dialektu zongepajckiego. Jego odrębność zaczęła się bardzo wcześnie, ale nie oddalił się aż tak jak dialekt zachodni (który stworzył własną podrodzinę). Dowodem na to jest obecność starozongepajckiej głoski łł [ɮ], a także zachowanie celownika. Rozwijał się dosyć równolegle z innymi dialektami, ale czasami przeprowadzał tam swoje zmiany (przykładowo grupa hj przechodzi w j, a nie w ḱ). Ponadto, odbyła się interwokaliczna spirantyzacja. Pojawiły się tendencje przesuwania [u] do przodu. W konsekwencji często dało [y], jednak zmiana nie zaszła ta w otoczeniu po wargowej i przed welarnymi (są pewne wyjątki od tej reguły). Powstało też nowe [u] jako nieakcentowane krótkie [o]. Dyftongi nie przetrwały presji monoftongicznej.
Sam ołłuch posiada dwa dialekty – zachodni i wschodni. Oba dosyć mocno różnią się w fonetyce, natomiast ich gramatyka jest praktycznie identyczna. Dialekty wschodnie nie przeprowadziły I przesuwki w szeregu spółgłosek welarnych, przez co są identyczne z systemem protogammajskim (i resztą gammajskich), posiada przez to fonemiczne [g]. Zachodnie z kolei uniknęły jedynie przejścia [x] → [kx] (przy jednoczesnym [k] → [x]), ale uzyskały dużo nowych [θ] oraz [ð].
Ponieważ oba dialekty są blisko narzeczy chamskich, częściowo uległy ich wpływowi. Udźwięczniły interwokaliczne f do v, a także wprowadziły allofoniczny przydech dla p, t oraz k, gdy te są w nagłosie będąc akcentowanymi.
Refleksy samogłosek zongepajckich
| Zongepajcki ludowy | Wczesny ołłuch | Ołłuch | Uwagi |
|---|---|---|---|
| ɐ, ɐː | ä, äː | ä <a> | |
| æ, æː | æ, æː | æ <ä> | |
| ɛ, ɛː | ɛ, ɛː | ɛ <ê> | |
| ɔ, ɔː | ɔ, ɔː | ɔ <ô> | |
| e | ɪ | i <ė> | nieakcentowane i przed /j/ |
| e, eː | e, eː | e <e> | krótkie /e/ akcentowane |
| o | ʊ | u <ȯ> | nieakcentowane |
| o, oː | o, oː | o <o> | krótkie /o/ akcentowane |
| i, iː | i, iː | i <i> | |
| e, eː | e <e> | po /j/ < /ʎ/ | |
| u, uː | y, yː | y <u> | |
| u, uː | u <ȯ> | po wargowej lub przed welarną |
Procesa ku ołłuchowi zachodniemu
Pierwsze zmiany
- *ai > e
- *au > o
- *iː > ai
- *i > i
- *uː_W > ai
- *uː > au
- *u > u
- *aː > ɛ
- *a > ɐ
- *ħ > *x
- *-h > *-ð (w ołłuchu bardzo szczątkowo)
- *l > ɫ
- *lː > ɫː
- *r > ɮ
Pierwsza przesuwka
Faza 1 - afrykanizacja bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych:
- *f > pf
- *θ > tθ
- *s > ts
Faza 2 - spirantyzacja bezdźwięcznych spółgłosek zwartych:
- *p > f
- *t > s
- *k > x
- *q > χ > x
Faza 3 - ubezdźwięcznienie spółgłosek zwartych:
- *b > p
- *d > t
- *g > k
Druga przesuwka
- *rː > r
- *ɫː > l
- *jː > jɛj
- *wː > wɐw
- *mː, *mp > b
- *nː, *nt > d
Palatalizacja
Palatalizacja odbywa się przed e (niekonsekwentnie), j oraz i.
- *d > dzʲ
- *t > tsʲ
- *s > ʃ
- *z > ʒ
- *ts, *tθ > tʃ
- *ð > dʒ
- *ɫ, *l > ʎ (ľ)
- *ɮ > ʒ
- *h, *r > j
- *rj, *hj > j
- *n > ɲ
- *k > ç
- *x > sʲ
- *ɣ > zʲ
Naleciałość ludowa
- *ji- > ī
- *wu- > ū
Podwyższenie spógłosek przy *r
- *ɐr > or
- *ɛr > er
Ludowa przesuwka samogłosek
- *ai > ɛ
- *au > ɔ
- *ɛ > æ
Zmainy typowe dla zongepajckiego ludowego
- *-h > ː
- *ns, *nʃ, *nm > s, ʃ, m
- *zs > s/ːs
- *p͡fj > ɧ
- *a- > Ø (nieregularnie)
- *VnV > VrV
- *-f(C) > ː(C)
- *-pf(C) > ː(C) (nieregularnie)
- *ɫŠ > lŠ (gdzie Š to spółgłoska zadziąsłowa)
- *ɫj > ʎj
- *xŠ, *ɣŠ > ʃŠ, ʒŠ
- *ph *th *kh > f θ x
- *xh *ɣh > xː ɣː
- *VfV > VvV (zmiana typowa dla wschodnich djalektów)
Lenicja VCV
- *p > f
- *b > v
- *t > θ
- *d > ð
- *k > x
Warto zauważyć, że nie odbywa się pomiędzy dwiema identycznymi samogłoskami.
Dalsze zmiany
- *[!W]_u_[!K] > y
- *fT, *xT > θT (gdzie T to spółgłoska przedniojęzykowa twarda)
- *vT, *ɣT > ðT
- depalatalizacja *sʲ, *tsʲ, *zʲ, *dzʲ (już po f/x > θ i v/ɣ > ð)
- *ʎ > j
- *p, *t, *k pod akcentem > pʰ, tʰ, kʰ
- *-e > Ø
- *e przed długą > Ø
- *ej > ij
- *ɧ > ʃ
- *ji- (to pochodzi tylko od *li/*łi) > je-
- *jj > dʒ
- wygłosowe *j > dð
- nieakcentowane krótke *o > u
- nieakcentowane krótke *e > i
- *długie samogłoski > krótkie
Procesa ku ołłuchowi wschodniemu
Pierwsze zmiany
- *ai > e
- *au > o
- *iː > ai
- *i > i
- *uː_W > ai
- *uː > au
- *u > u
- *aː > ɛ
- *a > ɐ
- *ħ > *x
- *-h > *-ð (w ołłuchu bardzo szczątkowo)
- *l > ɫ
- *lː > ɫː
- *r > ɮ
Pierwsza przesuwka
Faza 1 - afrykanizacja bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych:
- *f > pf
- *θ > tθ
- *s > ts
Faza 2 - spirantyzacja bezdźwięcznych spółgłosek zwartych:
- *p > f
- *t > s
Faza 3 - ubezdźwięcznienie spółgłosek zwartych:
- *b > p
- *d > t
Druga przesuwka
- *rː > r
- *ɫː > l
- *jː > jɛj
- *wː > wɐw
- *mː, *mp > b
- *nː, *nt > d
Palatalizacja
Palatalizacja odbywa się przed e (niekonsekwentnie), j oraz i.
- *d > dzʲ
- *t > tsʲ
- *s > ʃ
- *z > ʒ
- *ts, *tθ > tʃ
- *ð > dʒ
- *ɫ, *l > ʎ (ľ)
- *ɮ > ʒ
- *h, *r > j
- *rj, *hj > j
- *n > ɲ
- *k, *g, *q > ç
- *x > sʲ
- *ɣ > zʲ
Naleciałość ludowa
- *ji- > *ī
- *wu- > *ū
Glottalizacja
- *q > *ʔ
Podwyższenie spógłosek przy *r
- *ɐr > or
- *ɛr > er
Ludowa przesuwka samogłosek
- *ai > ɛ
- *au > ɔ
- *ɛ > æ
Zmainy typowe dla zongepajckiego ludowego
- *ns, *nʃ, *nm > s, ʃ, m
- *zs > s/ːs
- *p͡fj > ɧ
- *a- > Ø (nieregularnie)
- *VnV > VrV
- *-f(C) > ː(C)
- *-pf(C) > ː(C) (nieregularnie)
- *ɫŠ > lŠ (gdzie Š to spółgłoska zadziąsłowa)
- *ɫj > ʎj
- *xŠ, *ɣŠ > ʃŠ, ʒŠ
- *ph *th *kh > f θ x
- *xh *ɣh > xː ɣː
- *VfV > VvV (zmiana typowa dla wschodnich djalektów)
Lenicja VCV
- *p > f
- *b > v
- *t > θ
- *d > ð
- *k > x
- *g > ɣ
Warto zauważyć, że nie odbywa się pomiędzy dwiema identycznymi samogłoskami.
Dalsze zmiany
- *[!W]_u_[!K] > y
- depalatalizacja *sʲ, *tsʲ, *zʲ, *dzʲ
- *ʎ > j
- *p, *t, *k pod akcentem > pʰ, tʰ, kʰ
- *-h > ː
- *-ʔ > ː
- inne *ʔ > t
- *-e > Ø
- *e przed długą > Ø
- *ej > ij
- *ɧ > ʃ
- *ji- (to pochodzi tylko od *li/*łi) > je-
- nieakcentowane krótke *o > u
- nieakcentowane krótke *e > i
- *jj > dʒ
- *długie samogłoski > krótkie
Fonetyka
Samogłoski
W obu djalektach występują te same samogłoski. Jest ich dziewięć.
| Przednie | Środkowe | Tylne | |
|---|---|---|---|
| Przymknięte | i • y | u | |
| Półprzymknięte | e | o | |
| Półotwarte | ɛ | ɔ | |
| Otwarte | æ | ä | |
Samogłoska a, która w większości języków zongepajckich jest wymawiana wyżej ([ɐ] lub [ʌ]), w ołłuchu jest obniżona do [ä]. Tendencje obniżenia były możliwe do zaobserwowania w wszystkich djalektach zongepajckiego ludowego, ale końcowo została głoską wysoką. Jedynie ołłuch obniżył ostatecznie tą głoskę, być może z powodu izolacji tego górskiego regjonu.
Za innowację samogłoską w ołłuchu uważa się podwyższenie dawnych grup *ar *ěr do or er. Powodem dlaczego tak się uznaje jest fakt, że tylko w ołłuchu er < ěr może ulec redukcji do ir gdy nie jest akcentowane.
Spółgłoski
Inaczej jest z spółgłoskami, które się nieco różnią. Tylko w djalekcie wschodnim /g/ to fonem, zaś w zachodnim [g] to allofon /k/. W ołłuchu zachodnim istnieje też [dð] jako wygłosowy allofon /j/.
| Wargowe | Zębowe | Dziąsłowe | Podniebienne | Welarne | Gardłowe | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nosowe | m | n | ɲ | ||||
| Zwarte | bezdźwięczne | p~pʰ | t~tʰ | k~kʰ | |||
| dźwięczne | b | d | g[3] | ||||
| Afrykaty | bezdźwięczne | pf | ts • tθ | tʃ | |||
| dźwięczne | dz • dð[4] | dʒ | |||||
| Szczelinowe | bezdźwięczne | f | s • θ | ʃ | ç | x | h |
| dźwięczne | v | z • ð | ʒ | ɣ | |||
| Drżące | r | ||||||
| Boczne, Półsamogłoski | ɫ | l • ɮ | j | w | |||
Uwagi:
- Spółgłoski p, t, k gdy są w nagłosie i pada na nie akcent, otrzymują allofoniczny przydech. To cecha częściowo zapożyczona z języka prachamskiego, gdzie w miejsce pragammajskiej opozycji dźwięczna-bezdźwięczna pojawiła się opozycja bezprzydechowa-przydechowa.
- Spółgłoski [k] [g] [x] [ɣ] przed samogłoskami przednimi często są lekko palatalizowane do [kʲ] [gʲ] [xʲ] [ɣʲ], dodatkowo powstałe w ten sposób [ɣʲ] może przechodzić w [j].
- Pozycje spółgłosek mogą być różne w dialekcie wschodnim i zachodnim.
Transkrypcja
| a | ä | b | d | ð | dz | dž | e | ê | ė | f | g | ǧ | h | ch | i | j | k | ḱ | |
| [ä] | [æ] | [b] | [d] | [ð] | [d͡z] | [d͡ʒ] | [e] | [ɛ] | [i] | [f] | [ɣ] | [g] | [h] | [x] | [i] | [j~dð] | [k] | [ç] | |
| l | ľ | ł | łł | m | n | ň | o | ô | ȯ | p | pf | r | s | š | sz | šz | t | u | |
| [l] | [j~dð] | [ɫ] | [ɮ] | [m] | [n] | [ɲ] | [o] | [ɔ] | [u] | [p] | [p͡f] | [r] | [s] | [ʃ] | [z] | [ʒ] | [t] | [y] | |
| v | w | z | ƶ | ž | ż[5] | þ | |||||||||||||
| [v] | [w] | [t͡s] | [t͡θ] | [t͡ʃ] | [z] | [θ] |
Litera ė oznacza [i] pochodzące od [e], jak np. w słowie ðächė/ðägė [ðæxi]/[ðæɣi] "ofiara" (dopełniacz: ðächėwo/ðägėwo, teoretyczne **ðächi/ðägi miałoby chwormę **ðächiwi/ðägiwi). Zapis j oraz ľ oparty jest na etymologji. Litera ǧ występuje tylko w wschodnich djalektach.
Gramatyka
Alternacje
Harmonia samogłoskowa
Harmonia jest niemal identyczna z literackim zongepajckim:
| Ostatnia samogłoska słowa |
Pierwsza samogłoska sufiksu | |
|---|---|---|
| krótka (_) | długa (_²) | |
| i, ê | i | ê |
| u, ȯ[6], ô | u, ȯ[7] | ô |
| o, ȯ, e, ė | ȯ[8] | ė[8] |
| o[9] | e[9] | |
| a, ä | a | ä |
Inne alternacje
Występują następujące alternacje spółgłosek w różnych sytuacjach:
- f > v interwokalicznie
- n > r interwokalicznie
- łł > r w złożeniach łł+łł
A także alternacja samogłoskowa:
- u > ȯ przed welarnymi
Przedimek
W ołłuchu występuje przedimek określony łłach. Używa się go rzadziej niż pragammajskie *raħ, przede wszystkim nie występuje w nazwach własnych. Często lubi też być "gubiony" w szybkiej mowie, a także w poezji.
Rzeczownik
Deklinacja
Rzeczownik w ołłuchu odmienia się przez siedem przypadków: mianownik, dopełniacz, celownik, biernik, miejscownik, allatyw i ablatyw.
| Deklinacja | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Przypadek | L. Pojedyncza | L. Podwójna | L. Mnoga | ||||||||
| Samogłoskowa | Spółgłoskowa | Samogłoskowa | Spółgłoskowa | ||||||||
| Mianownik | –ø | –ja | –_ja | –łł_ | |||||||
| Dopełniacz | –w_ | –_ | –jô | –_jô | –łł_zô | ||||||
| Celownik | –w_ł | –_ł | –jôł | –_jôł | |||||||
| Biernik | –j_z | –_z | –j | –_j | –łł_z | ||||||
| Miejscownik | –hä | –jahä | –_jahä | –łł_zhä | |||||||
| Ablatyw | –chu, –ku | –_chu, –_ku | –jach, –jak | –_jach, –_jak | –łł_ch, –łł_k | ||||||
| Allatyw | –kȯch, –ǧȯk | –ȯch, –ȯk | –jak, –jaǧ | –_jak, –_jaǧ | –łł_k, –łł_ǧ | ||||||
Dochodzi do następujących alternacyj:
- Słowa kończące się na -łł w liczbie mnogiej zamiast [ɮː] otrzymują [r], np. êgȯłł - êgȯrȯ (język - języki);
- Głoska f pomiędzy samogłoskami udźwięcznia się do v np. sijaf-sijavał (ogon-ogonowi);
- Głoska n między samogłoskami ulega rotacyzmowi do r np. firun-firuruz (deska-deskę).
Niektóre rzeczowniki kończące się się na samogłoski odmieniają się według końcówek po spółgłoskach, wstawiając między nimi -h-.
Zaimki osobowe
Zaimki osobowe podobnie jak rzeczowniki odmieniają się przez przypadki, ale nieregularnie.
Dialekt zachodni
| Przypadek | go (ja) | łê (ty) | pe (on) | ajäja (my du.) | ujäja (wy du.) | chaðȯ (oni du.) | šzipfa (my) | ôłł (wy) | cha (oni) |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Mianownik | go | łê | pe | ajäja | ujäja | chaðȯ | šzipfa | ôłł | cha |
| Dopełniacz | gawa | łêw | pawa | ajäjô | ujäjô | chaðȯw | šzipfô | ôłłô | chô |
| Celownik | goł | ĺiwił | pawił | ajäjał | ujäjał | chaðȯł | šzipfał | ôłłuł | chał |
| Biernik | goz | łêz | päjaz | ajäj | ujäj | chadziz | šzipfiz | zêłł | siz |
| Miejscownik | gohä | łêhä | pehä | ajäjahä | ujäjahä | chaðȯhä | šzipfahä | hôłł | chahä |
| Ablatyw | gochu | łêchu | pechu | ajäjach | ujäjach | chaðȯchu | šzipfachu | ôłłu | chachu |
| Allatyw | gochȯch | łêchȯch | pechȯch | šajäjak | ujäjak | chaðȯchȯch | šzipfachȯch | ôłłȯch | chachȯch |
Dialekt wschodni
| Przypadek | go (ja) | łê (ty) | pe (on) | ajäja (my du.) | ujäja (wy du.) | taðȯ (oni du.) | šzipfa (my) | ôłł (wy) | ta (oni) |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Mianownik | go | łê | pe | ajäja | ujäja | taðȯ | šzipfa | ôłł | ta |
| Dopełniacz | gawa | łêw | pawa | ajäjô | ujäjô | taðȯw | šzipfô | ôłłô | tô |
| Celownik | goł | ĺiwił | pawił | ajäjał | ujäjał | taðȯł | šzipfał | ôłłuł | tał |
| Biernik | goz | łêz | päjaz | ajäj | ujäj | tadziz | šzipfiz | zêłł | ḱiz |
| Miejscownik | gohä | łêhä | pehä | ajäjahä | ujäjahä | taðȯhä | šzipfahä | hôłł | tahä |
| Ablatyw | gochu | łêchu | pechu | ajäjak | ujäjak | taðȯchu | šzipfachu | ôłłu | tachu |
| Allatyw | gogȯk | łêgȯk | pegȯk | šajäjaǧ | ujäjaǧ | taðȯgȯk | šzipfagȯk | ôłłȯk | tagȯk |
Liczebniki
To co odróżnia ołłuch od większości języków zongepajckich, to zamiana oryginalnego systemu dziesiątkowego systemem dwunastkowym - oznaczało to że podstawą stała się liczba 12. Pozostały nieregularne określenia na liczebniki 100 i 1000, zostały jednak zapożyczone z języków chamskich.
Liczebniki porządkowe tworzy się dodając do liczebnika głównego sufiks -(_)n.
| liczba | liczebnik główny | liczebnik porządkowy |
|---|---|---|
| 1 | haszłłu | haszłłun |
| 2 | ƶałłu | ƶałłun |
| 3 | džiðu | džiðun |
| 4 | äzȯ | äzȯn |
| 5 | chałłga/kałłga | chałłgan/kałłga |
| 6 | nêra | nêran |
| 7 | zoch* | zogȯn |
| 8 | wełł | wełłȯn |
| 9 | päla | pälan |
| 10 | ƶałłȯchałłga | ƶałłȯchałłgan |
| 11 | džiðušėłł | džiðušėłłȯn |
| 12 | afäg | afägan |
| 24 | ƶałłi | ƶałłin |
| 36 | džirwi | džirwin |
| 48 | wiswi | wiswin |
| 60 | chałłgowa/kałłgowa | chałłgowan/kałłgowan |
| 72 | nêrowa | nêrowan |
| 84 | zoszu | zoszun |
| 96 | wesľȯ | wesľȯn |
| 108 | päľȯ | päľȯn |
| 100 | łłavär | łłaväran |
| 120 | ƶäšałł | ƶäšałłan |
| 1000 | adôvär | adôväran |
| 1200 | ðanchȯ/ðankȯ | ðanchȯn/ðankȯn |
- forma z nieregularnym ubezdźwięcznieniem dominuje, jednak u starszych osób występuje też regularna forma zog.
Jedności były tworzone dodając do wielokrotności 12 spójnik je lub i i liczbę jedności - 37 przyjmuje formę džirwijehaszłłu.
Przypisy
- ↑ 1,0 1,1 w djalekcie zachodnim
- ↑ 2,0 2,1 w djalekcie wschodnim
- ↑ oddzielny fonem w ołłuchu wschodnim, w zachodnim allofon /k/
- ↑ wygłosowy allofon /j/ w ołłuchu zachodnim
- ↑ Litera ż jest używana do zapisu niektórych rdzeni, które się upowszechniły w formie starej transkrypcji. Należą do niej chociażby rdzenie żona (dom), żongä (zongepajczyk) oraz żongäpê (zachód) – czyli te związanie z samym ludem. Ponadto wiele form zaczynających się na sz można skrócić do ż. W zapisie bez djakrytków ż jest zastępowane przy pomocy sz lub, w celu odróżnienia, sz' (z apostrofem)
- ↑ Często po wargowej lub przed welarną
- ↑ Po wargowej lub przed welarną
- ↑ 8,0 8,1 W przyrostkach
- ↑ 9,0 9,1 W przedrostkach, a także przyrostkach z dawnym iloczasem (oh/eh)