Język onski: Różnice pomiędzy wersjami
CivilixXXX (dyskusja | edycje) m (→Temat odmiany) |
CivilixXXX (dyskusja | edycje) |
||
Linia 230: | Linia 230: | ||
| a, e, o || ei, ai, i, oi || ou, au, eu, u | | a, e, o || ei, ai, i, oi || ou, au, eu, u | ||
|} | |} | ||
+ | === Rzeczownik === | ||
+ | W języku onskim rzeczownik odmienia się przez przypadki i liczby. Tych pierwszych jest 9: Mianownik, Dopełniacz, Celownik, Biernik, Narzędnik, Ablatyw, Allatyw, Innesyw i Wołacz. Liczby są z kolei 3: pojedyńcza, podwójna i mnoga. <br> | ||
+ | Poniższe tabele przedstawiają odmianę rzeczownika w wszystkich trzech tematach: | ||
+ | {| class="wikitable" | ||
+ | ! a-temat !! Liczba pojedyncza !! Liczba podwójna !! Liczba mnoga | ||
+ | |- | ||
+ | | Mianownik || - || -ai || -raz | ||
+ | |- | ||
+ | | Dopełniacz || -au || -ayau || -razau | ||
+ | |- | ||
+ | | Celownik || -al || -ayal || -razal | ||
+ | |- | ||
+ | | Biernik || -ai || -ayai || -razai | ||
+ | |- | ||
+ | | Narzędnik || -ar || -ayar || -razar | ||
+ | |- | ||
+ | | Ablatyw || -og || -ayog || -razog | ||
+ | |- | ||
+ | | Allatyw || -ohs || -ayohs || -razohs | ||
+ | |- | ||
+ | | Innesyw || -az || -ayaz || -razaz | ||
+ | |- | ||
+ | | Wołacz || -ağ || -ayağ || -razağ | ||
+ | |} | ||
+ | {| class="wikitable" | ||
+ | ! i-temat !! Liczba pojedyncza !! Liczba podwójna !! Liczba mnoga | ||
+ | |- | ||
+ | | Mianownik || - || -ei || -rez | ||
+ | |- | ||
+ | | Dopełniacz || -iu || -eyiu || -reziu | ||
+ | |- | ||
+ | | Celownik || -il || -eyil || -rezil | ||
+ | |- | ||
+ | | Biernik || -i || -eyi || -rezi | ||
+ | |- | ||
+ | | Narzędnik || -ir || -eyir || -rezir | ||
+ | |- | ||
+ | | Ablatyw || -eg || -eyeg || -rezeg | ||
+ | |- | ||
+ | | Allatyw || -ehs || -eyehs || -rezehs | ||
+ | |- | ||
+ | | Innesyw || -iz || -eyiz || -reziz | ||
+ | |- | ||
+ | | Wołacz || -iğ || -eyiğ || -reziğ | ||
+ | |} | ||
+ | {| class="wikitable" | ||
+ | ! u-temat !! Liczba pojedyncza !! Liczba podwójna !! Liczba mnoga | ||
+ | |- | ||
+ | | Mianownik || - || -oi || -roz | ||
+ | |- | ||
+ | | Dopełniacz || -u || -oyu || -rozu | ||
+ | |- | ||
+ | | Celownik || -ul || -oyul || -rozul | ||
+ | |- | ||
+ | | Biernik || -ui || -oyui || -rozui | ||
+ | |- | ||
+ | | Narzędnik || -ur || -oyur || -rozur | ||
+ | |- | ||
+ | | Ablatyw || -ug || -oyug || -rozug | ||
+ | |- | ||
+ | | Allatyw || -uhs || -oyuhs || -rozuhs | ||
+ | |- | ||
+ | | Innesyw || -uz || -oyuz || -rozuz | ||
+ | |- | ||
+ | | Wołacz || -uğ || -oyuğ || -rozuğ | ||
+ | |} | ||
+ | <br> | ||
+ | W sytuacji, gdy słowo kończy się na samogłoskę, pierwsza samogłoska końcówki jest pomijana. Wyjątkami są końcówki '''-i''' oraz '''-u''', które stają się '''-yi''' oraz '''-wu''', ponadto w dialekcie północnym '''-iu -ui''' > '''-yiu -yui'''. |
Wersja z 16:20, 9 lip 2020
Język onski (Rai Hąnazai eihaur, IPA: /ˈɾaj ˈʔaw̃nazaj ˈejʔawr/) to język z rodziny języków gamajskich, używany na północy stepu gammaji. Został on stworzony przez CivilixXXXa w 2020 roku. Zawiera on wiele charakterystycznych wśród języków gammajskich cech, m.in. utrata krótkich wygłosowych samogłosek, utrzymanie laryngałów jako gammy i zachowanie licznych dyftongów.
Fonologia
Samogłoski
Przednie | Tylne | |
---|---|---|
Wysokie | i ⟨i⟩ | u ⟨u⟩ |
Średnie | e ⟨e⟩ | o ⟨o⟩ |
Niskie | a ⟨a⟩ |
Dyftongi
W języku onskim występują liczne dyftongi. Jest ich łącznie 16: 8 ustnych, a każdy z nich ma swój nosowy odpowiednik. Ponadto, istnieje u nosowe, które jednak jest zwykle uznawane za monoftong.
Występujące syftongi to /aj/ ⟨ai⟩, /aw/ ⟨au⟩, /oj/ ⟨oi⟩, /ow/ ⟨ou⟩, /ej/ ⟨ei⟩, /ew/ ⟨eu⟩, /iw/ ⟨iu⟩ i /uj/ ⟨ui⟩. W odpowiednikach nosowych nazalizację otrzymuje tylko drugi człon. /w̃/ jest oddawane w zapisie jako ogonek dodany do litery reprezentującej poprzedzającą samogłoskę, a /j̃/ jako į. Jeżeli dyftong pochodzi od dyftongu ustnego, a nie od monoftongu, drugi element jest zapisywany oddzielnie jako ⟨ų⟩.
Spółgłoski
Wargowe | Zębowe | Dziąsłowe | Podniebienne | Welarne | Krtaniowe | |
---|---|---|---|---|---|---|
Zwarte | p ⟨p⟩; b ⟨b⟩ | t ⟨t⟩; d ⟨d⟩ | k ⟨k⟩; g ⟨g⟩ | ʔ ⟨h⟩ | ||
Nosowe | m ⟨m⟩ | n ⟨n⟩ | ŋ ⟨ng⟩ | |||
Szczelinowe | f ⟨f⟩; v ⟨v⟩ | θ ⟨þ⟩; ð ⟨ð⟩ | s ⟨s⟩; z ⟨z⟩ | ɣ ⟨ğ⟩ | ||
Sonoranty | w ⟨w⟩ | ɾ ⟨r⟩; r ⟨rr⟩; ɫ ⟨l⟩ | j ⟨j⟩; ʎ ⟨ll⟩ |
Akcent i struktura sylaby
Akcent w języku onskim pada zawsze na pierwszą sylabę, której maksymalna struktura to CCVCC. Drugi element dyftongu nie jest liczony jako spółgłoska, mimo, że jest zwykle transkrybowany /j/, /w/, /j̃/ lub /w̃/.
Alofonia
Spółgłoski zwarte i szczelinowe na końcu wyrazu, choć zapisywane jak dźwięczne, aby oddać ich zachowanie przy odmianie, są ubezdźwięczniane. /e/ i /o/ są zwykle wymawiane jako [ɛ] i [ɔ], a podnoszone w dyftongach. Podobnie, /aj/ i /aw/ są często wymawiane jako [æj] i [ɑw]
Procesy fonetyczne od języka protogammajskiego
Okres wspólnoty protogammajskiej
Zanik protogammajskich długich samogłosek
W języku onskim zanik protogammajskich samogłosek przebiegał następująco:
/aː/ > /a/
/iː/ > /ej/
/uː/ > /ow/
Dyftongizacja samogłosek jest zmianą powszechną w wielu gałęziach języków gammajskich, ale skrócenie aa jest zmianą współdzieloną tylko z Baukutem. Nie jest jednak pewne, czy jest to wspólna, regionalna innowacja w protogammajskim, czy zmiana ta zaszła oddzielnie w obu językach.
Redukckja wygłosów i geminat
Redukcja jest jednym z najważniejszych procesów w historii języka onskiego. Jego przebieg był następujący:
/mː/ > /nː/
/r/ > /ɾ/
/rː/ > /r/
/l/ > /ɫ/
/lː/ > /ʎ/
Kolejne zmiany zachodzą tylko w wygłosie sylaby:
/m/ /n/ > /◌̃/
/p/ /t/ /k/ /q/ > /ʔ/ (najprawdopodobniej fazą przejściową była spółgłoska zatrzymana)
/b/ /d/ /ɡ/ > /m/ /n/ /ŋ/
/h/ /ħ/ > /ː/
/f/ /θ/ /s/ > /h/
/ð/ /z/ > /w/
Konsekwencją tej zmiany jest powstanie wymiany m:b, która potem stała się wymianą m:v oraz wymiany m:~. Proces ten być może wyznaczać oddzielenie się onskiego od wspólnoty protogammajskiej, choć jest to dyskutowane ze względu na obecność podobnego procesu w języku prachamskim.
Okres wspólnoty onskiej
Przegłos onski
Kolejną ważną i charakterystyczną zmianą w języku onskim jest wsteczna mutacja samogłosek, zwana przegłosem onskim. Polegała ona na upodobnieniu się jednej samogłoski do drugiej, występującej w następującej sylabie.
W tabeli przedstawiono samogłoski powstałe w wyniku przegłosu. Pierwsza kolumna to samogłoska mutująca, a pierwszy rząd to samogłoska mutowana.
a | i | u | ei | ou | |
---|---|---|---|---|---|
a | a | e | o | ai | au |
i | e | i | o | i | eu |
u | o | e | u | oi | u |
Ze względu na zmiany w i pod wpływem końcówek słowotwórczych i fleksyjnych, zmiana ta w znacznym stopniu naruszyła protogammajską harmonię spółgłoskową, od tego momentu tradycyjnie nazywaną tematem odmiany. Ponadto, jako zmiana nieobecna w żadnym innym języku gammajskim, wyznacza ona definitywny rozdział onskiego od protogammajskiego.
Redukcja gammy
Pomniejszą, lecz dość ważną zmianą była redukcja gammy.
/ɣ/ > /ʔ/
Zakończyła ona fonemizację zwarcia krtaniowego i znacznie zmieniła brzmienie języka.
Lenicja
W języku onskim lenicja przebiegała dość typowo - pomiędzy dwoma samogłoskami (inne sonoranty nie wywoływały lenicji) spółgłoski bezdźwięczne zostały udźwięcznione, a dźwięczne zwarte przekształcały się w szczelinowe. Ponadto, dźwięczne szczelinowe stały się sonorantami. Pełny zapis zmian wygląda następująco:
/p/ > /b/
/t/ > /d/
/k/ > /g/
/b/ /f/ > /v/
/d/ /θ/ > /ð/
/g/ > /ɣ/
/ð/ /z/ > /w/
/s/ > /z/
Odtworzenie gammy
Odtworzenie gammy przebiegało następująco:
/q/ /ħ/ /h/ > /ɣ/
Była to kolejna, dosyć znacząca dla systemu fonów języka zmiana, jako że usuwała ona z języka wszystkie głoski głębsze niż welum (oprócz zwarcia krtaniowego).
Utworzenie nowych dyftongów zakończonych na /j/
Zmiana ta przebiegała następująco:
/V:/ > /Vi/
/Vh/ > /Vi/
Najważniejszym skutkiem tej zmiany było zlanie się końcówek przymiotnika i przysłówka, które stały się nową częścią mowy - określnikiem.
Dyftongizacja samogłosek nosowych
Przebieg zmiany był następujący:
/Ṽ/ > /Vw̃/
Zanik wygłosowych samogłosek
Ostatnią zmianą wspólną dla języków z grupy onskiej jest zanik samogłosek w wygłosie słów. Podlegały jej wszystkie samogłoski, jeśli nie były akcentowane i nie następowała po niej spółgłoska (w tym zwarcie krtaniowe i drugi element dyftongu). Miała ona wiele skutków niezwykle ważnych w historii języka, takich jak:
- Fonemizacja lenicji i przegłosu;
- Zanik resztek harmonii wokalicznej;
- Znaczne oddalenie się fonetyczne języka od innych języków gammajskich;
Zmiany o zasięgu dialektalnym
Monoftongizacja
Monoftongizacja nieakcentowanych dyftongów przebiegła tylko w dialekcie północnym. Przebiegała ona tak:
/aj/ > /ɛ/
/oj/ > /ø/
/ei/ > /e/
/au/ > /ɔ/
/eu/ > /ø/
/ou/ > /o/
Zmiana ta nie była konsekwentna i w zależności od konkretnej gwary mogła przebiegać w różnych okolicznościach: w każdej nieakcentowanej pozycji, tylko kiedy akcentowany jest inny dyftong lub kiedy wcześniej wystąpił inny dyftong.
Opozycja fortis - lenis
Losy opozycji dźwięczne - bezdźwięczne były różne w obu dialektach onszczyzny: w dialekcie północnym została ona zachowana, ale wygłosowe spółgłoski niesonorne stały się bezdźwięczne. W dialekcie południowym, z kolei, spółgłoski bezdźwięczne stały się naprężone, przypominając w wymowie słaby ejektyw, zaś te dźwięczne stały się bezdźwięczne, w póżniejszym okresie z kolei otrzymując przydech.
Refleksy fonemów protogammajskich w onskim
Spółgłoski
PG | nagłos | lenicja | wygłos |
---|---|---|---|
p | p | b | ʔ |
t | t | d | ʔ |
k | k | g | ʔ |
q | ɣ | ɣ | ʔ |
b | b | v | m |
d | d | ð | n |
g | g | ɣ | ŋ |
f | f | v | j/∅ |
θ | θ | ð | j/∅ |
s | s | z | j/∅ |
ħ | ɣ | ɣ | j/∅ |
h | ɣ | ɣ | j/∅ |
v | v | w | w |
ð | ð | w | w |
z | z | w | w |
ɣ | ʔ | ʔ | ʔ |
m | m | m | w̃ |
m: | m | w̃n | w̃n |
n | n | n | w̃ |
n: | n | w̃n | w̃n |
r | ɾ | ɾ | ɾ |
r: | r | r | r |
l | l | l | l |
l: | λ | λ | λ |
j | j | j | j |
w | w | w | w |
Gramatyka
Temat odmiany
Protogammajska harmonia wokaliczna została w onskim silnie zaburzona. Pozostał po niej jednak temat odmiany - pierwsza samogłoska końcówki zależy od ostatniej historycznej samogłoski w rdzeniu, która zwykle wypadła, ale pozostawiła ślad w barwie poprzedniej samogłoski podczas przegłosu onskiego. Schemat samogłosek w odmianie przedstawia poniższa tabela:
A-temat | I-temat | U-temat | |
---|---|---|---|
Ostatnia / pierwsza samogłoska rdzenia | a, e, o, ai, au | e, i, o, ei, eu | u, e, o, oi, ou |
Możliwe historycznie krótkie samogłoski w końcówce / przedrostku | a, e, o | i,e | o, u |
Możliwe historycznie długie samogłoski / przedrostku | a, e, o | ei, ai, i, oi | ou, au, eu, u |
Rzeczownik
W języku onskim rzeczownik odmienia się przez przypadki i liczby. Tych pierwszych jest 9: Mianownik, Dopełniacz, Celownik, Biernik, Narzędnik, Ablatyw, Allatyw, Innesyw i Wołacz. Liczby są z kolei 3: pojedyńcza, podwójna i mnoga.
Poniższe tabele przedstawiają odmianę rzeczownika w wszystkich trzech tematach:
a-temat | Liczba pojedyncza | Liczba podwójna | Liczba mnoga |
---|---|---|---|
Mianownik | - | -ai | -raz |
Dopełniacz | -au | -ayau | -razau |
Celownik | -al | -ayal | -razal |
Biernik | -ai | -ayai | -razai |
Narzędnik | -ar | -ayar | -razar |
Ablatyw | -og | -ayog | -razog |
Allatyw | -ohs | -ayohs | -razohs |
Innesyw | -az | -ayaz | -razaz |
Wołacz | -ağ | -ayağ | -razağ |
i-temat | Liczba pojedyncza | Liczba podwójna | Liczba mnoga |
---|---|---|---|
Mianownik | - | -ei | -rez |
Dopełniacz | -iu | -eyiu | -reziu |
Celownik | -il | -eyil | -rezil |
Biernik | -i | -eyi | -rezi |
Narzędnik | -ir | -eyir | -rezir |
Ablatyw | -eg | -eyeg | -rezeg |
Allatyw | -ehs | -eyehs | -rezehs |
Innesyw | -iz | -eyiz | -reziz |
Wołacz | -iğ | -eyiğ | -reziğ |
u-temat | Liczba pojedyncza | Liczba podwójna | Liczba mnoga |
---|---|---|---|
Mianownik | - | -oi | -roz |
Dopełniacz | -u | -oyu | -rozu |
Celownik | -ul | -oyul | -rozul |
Biernik | -ui | -oyui | -rozui |
Narzędnik | -ur | -oyur | -rozur |
Ablatyw | -ug | -oyug | -rozug |
Allatyw | -uhs | -oyuhs | -rozuhs |
Innesyw | -uz | -oyuz | -rozuz |
Wołacz | -uğ | -oyuğ | -rozuğ |
W sytuacji, gdy słowo kończy się na samogłoskę, pierwsza samogłoska końcówki jest pomijana. Wyjątkami są końcówki -i oraz -u, które stają się -yi oraz -wu, ponadto w dialekcie północnym -iu -ui > -yiu -yui.