Język onski

Język onski (Rai Hąnazai eihaur, IPA: /ˈɾaj ˈʔaw̃nazaj ˈejʔawɾ/), także język taunyjski (zon. Taunazaz aigoslo, IPA: /ˈtaʊ̯nɐt͡sɐt͡s ˈaɪ̯ɣoslo/) to język z grupy peryferyjnej rodziny języków gamajskich, używany na północy stepu gammaji przez lud Onów. Został on stworzony przez CivilixXXXa w 2020 roku. Zawiera on wiele charakterystycznych wśród języków gammajskich cech, m.in. utrata krótkich wygłosowych samogłosek, utrzymanie laryngałów jako gammy i zachowanie licznych dyftongów oraz wytworzenie nowych.

Język onski Rai Hąnazai eihaur
Utworzenie:	CivilixXXX w 2020
Cel utworzenia:	Na potrzeby projektu
Sposoby zapisu:	W świecie - brak De facto - transkrypcja łacińska
Typologia:	Aglutynacjyjny Mianownikowo - biernikowy SVO
Klasyfikacja:	Gamajskie Protogamajski (†)
Lista conlangów

Fonologia

Samogłoski

	Przednie	Tylne
Wysokie	i ⟨i⟩	u ⟨u⟩
Średnie	e ⟨e⟩	o ⟨o⟩
Niskie	a ⟨a⟩

Dyftongi

W języku onskim występują liczne dyftongi. Jest ich łącznie 16: 8 ustnych, a każdy z nich ma swój nosowy odpowiednik. Ponadto, istnieje u nosowe, które jednak jest zwykle uznawane za monoftong.
Występujące dyftongi to /aj/ ⟨ai⟩, /aw/ ⟨au⟩, /oj/ ⟨oi⟩, /ow/ ⟨ou⟩, /ej/ ⟨ei⟩, /ew/ ⟨eu⟩, /iw/ ⟨iu⟩ i /uj/ ⟨ui⟩. W odpowiednikach nosowych nazalizację otrzymuje tylko drugi człon. /w̃/ jest oddawane w zapisie jako ogonek dodany do litery reprezentującej poprzedzającą samogłoskę, a /j̃/ jako į. Jeżeli dyftong pochodzi od dyftongu ustnego, a nie od monoftongu, drugi element jest zapisywany oddzielnie jako ⟨ų⟩.

Spółgłoski

	Wargowe	Zębowe	Dziąsłowe	Podniebienne	Welarne	Krtaniowe
Zwarte	p ⟨p⟩; b ⟨b⟩		t ⟨t⟩; d ⟨d⟩		k ⟨k⟩; g ⟨g⟩	ʔ ⟨h⟩
Nosowe	m ⟨m⟩		n ⟨n⟩		ŋ ⟨ng⟩
Szczelinowe	f ⟨f⟩; v ⟨v⟩	θ ⟨þ⟩; ð ⟨ð⟩	s ⟨s⟩; z ⟨z⟩		ɣ ⟨ğ⟩
Sonoranty	w ⟨w⟩		ɾ ⟨r⟩; r ⟨rr⟩; ɫ ⟨l⟩	j ⟨j⟩; ʎ ⟨ll⟩

Akcent i struktura sylaby

Akcent w języku onskim pada zawsze na pierwszą sylabę, której maksymalna struktura to CCVCC, choć w słowach rodzimych zwykle nie przekracza ona CVCC. Drugi element dyftongu nie jest liczony jako spółgłoska, mimo, że jest zwykle transkrybowany /j/, /w/, /j̃/ lub /w̃/.

Alofonia

Spółgłoski zwarte i szczelinowe na końcu wyrazu, choć zapisywane jak dźwięczne, aby oddać ich zachowanie przy odmianie, są ubezdźwięczniane. /e/ i /o/ są zwykle wymawiane jako [ɛ] i [ɔ], a podnoszone w dyftongach. Podobnie, /aj/ i /aw/ są często wymawiane jako [æj] i [ɑw]

Procesy fonetyczne od języka protogammajskiego

Okres wspólnoty protogammajskiej

Zanik protogammajskich długich samogłosek

W języku onskim zanik protogammajskich samogłosek przebiegał następująco:
/aː/ > /a/
/iː/ > /ej/
/uː/ > /ow/
Dyftongizacja samogłosek jest zmianą powszechną w wielu gałęziach języków gammajskich, ale skrócenie aa jest zmianą współdzieloną tylko z Baukutem. Nie jest jednak pewne, czy jest to wspólna, regionalna innowacja w protogammajskim, czy zmiana ta zaszła oddzielnie w obu językach.

Redukckja wygłosów i geminat

Redukcja jest jednym z najważniejszych procesów w historii języka onskiego. Jego przebieg był następujący:
Nagłosowe /Nː/ > /N/
/mː/ > /nː/
/r/ > /ɾ/
/rː/ > /r/
/l/ > /ɫ/
/lː/ > /ʎ/
Kolejne zmiany zachodzą tylko w wygłosie sylaby:
/m/ /n/ > /◌̃/
/p/ /t/ /k/ /q/ > /ʔ/ (najprawdopodobniej fazą przejściową była spółgłoska zatrzymana)
/b/ /d/ /ɡ/ > /m/ /n/ /ŋ/
/h/ /ħ/ > /ː/
/f/ /θ/ /s/ > /h/
/ð/ /z/ > /w/
Konsekwencją tej zmiany jest powstanie wymiany m:b, która potem stała się wymianą m:v oraz wymiany m:~. Proces ten być może wyznaczać oddzielenie się onskiego od wspólnoty protogammajskiej, choć jest to dyskutowane ze względu na obecność podobnego procesu w języku prachamskim.

Okres wspólnoty onskiej

Przegłos onski

Kolejną ważną i charakterystyczną zmianą w języku onskim jest wsteczna mutacja samogłosek, zwana przegłosem onskim. Polegała ona na upodobnieniu się jednej samogłoski do drugiej, występującej w następującej sylabie.
W tabeli przedstawiono samogłoski powstałe w wyniku przegłosu. Pierwsza kolumna to samogłoska mutująca, a pierwszy rząd to samogłoska mutowana.

	a	i	u	ei	ou
a	a	e	o	ai	au
i	e	i	o	i	eu
u	o	e	u	oi	u

Ze względu na zmiany w i pod wpływem końcówek słowotwórczych i fleksyjnych, zmiana ta w znacznym stopniu naruszyła protogammajską harmonię spółgłoskową, od tego momentu tradycyjnie nazywaną tematem odmiany. Ponadto, jako zmiana nieobecna w żadnym innym języku gammajskim, wyznacza ona definitywny rozdział onskiego od protogammajskiego.

Redukcja gammy

Pomniejszą, lecz dość ważną zmianą była redukcja gammy.
/ɣ/ > /ʔ/
Zakończyła ona fonemizację zwarcia krtaniowego i znacznie zmieniła brzmienie języka.

Lenicja

W języku onskim lenicja przebiegała dość typowo - pomiędzy dwoma samogłoskami (inne sonoranty nie wywoływały lenicji) spółgłoski bezdźwięczne zostały udźwięcznione, a dźwięczne zwarte przekształcały się w szczelinowe. Ponadto, dźwięczne szczelinowe stały się sonorantami. Pełny zapis zmian wygląda następująco:
/p/ > /b/
/t/ > /d/
/k/ > /g/
/b/ /f/ > /v/
/d/ /θ/ > /ð/
/g/ > /ɣ/
/ð/ /z/ > /w/
/s/ > /z/

Odtworzenie gammy

Odtworzenie gammy przebiegało następująco:
/q/ /ħ/ /h/ > /ɣ/
Była to kolejna, dosyć znacząca dla systemu fonów języka zmiana, jako że usuwała ona z języka wszystkie głoski głębsze niż welum (oprócz zwarcia krtaniowego).

Utworzenie nowych dyftongów

Zmiana ta przebiegała następująco:
/V:/ > /Vi/
/Vh/ > /Vi/
Najważniejszym skutkiem tej zmiany było zlanie się końcówek przymiotnika i przysłówka, które stały się nową częścią mowy - określnikiem.

Dyftongizacja samogłosek nosowych

Przebieg zmiany był następujący:
/Ṽ/ > /Vw̃/

Zanik wygłosowych samogłosek

Ostatnią zmianą wspólną dla języków z grupy onskiej jest zanik samogłosek w wygłosie słów. Podlegały jej wszystkie samogłoski, jeśli nie były akcentowane i nie następowała po niej spółgłoska (w tym zwarcie krtaniowe i drugi element dyftongu). Miała ona wiele skutków niezwykle ważnych w historii języka, takich jak:
- Fonemizacja lenicji i przegłosu;
- Zanik resztek harmonii wokalicznej;
- Znaczne oddalenie się fonetyczne języka od innych języków gammajskich;

Zmiany o zasięgu dialektalnym

Monoftongizacja

Monoftongizacja nieakcentowanych dyftongów przebiegła tylko w dialekcie północnym. Przebiegała ona tak:
/aj/ > /ɛ/
/oj/ > /ø/
/ei/ > /e/
/au/ > /ɔ/
/eu/ > /ø/
/ou/ > /o/
Zmiana ta nie była konsekwentna i w zależności od konkretnej gwary mogła przebiegać w różnych okolicznościach: w każdej nieakcentowanej pozycji, tylko kiedy akcentowany jest inny dyftong lub kiedy wcześniej wystąpił inny dyftong.

Losy opozycji fortis - lenis

Losy opozycji dźwięczne - bezdźwięczne były różne w obu dialektach onszczyzny: w dialekcie północnym została ona zachowana, ale wygłosowe spółgłoski niesonorne stały się bezdźwięczne. W dialekcie południowym, z kolei, spółgłoski bezdźwięczne stały się naprężone, przypominając w wymowie słaby ejektyw, zaś te dźwięczne stały się bezdźwięczne, w póżniejszym okresie z kolei otrzymując przydech.

Refleksy fonemów protogammajskich w onskim

Spółgłoski

PG	nagłos	lenicja	wygłos
p	p	b	ʔ
t	t	d
k	k	g
q	ɣ
b	b	v	m
d	d	ð	n
g	g	ɣ	ŋ
f	f	v	j/∅
θ	θ	ð
s	s	z
ħ	ɣ
h
v	v	w
ð	ð
z	z
ɣ	ʔ
m	m	m	w̃
m:		w̃n
n	n	n	w̃
n:		w̃n
r	ɾ
r:	r
l	l
l:	λ
j	j
w	w

Gramatyka

Temat odmiany

Protogammajska harmonia wokaliczna została w onskim silnie zaburzona. Pozostał po niej jednak temat odmiany - pierwsza samogłoska końcówki zależy od ostatniej historycznej samogłoski w rdzeniu, która zwykle wypadła, ale pozostawiła ślad w barwie poprzedniej samogłoski podczas przegłosu onskiego. Schemat samogłosek w odmianie przedstawia poniższa tabela:

	A-temat	I-temat	U-temat
Ostatnia / pierwsza samogłoska rdzenia	a, e, o, ai, au	e, i, o, ei, eu	u, e, o, oi, ou
Możliwe historycznie krótkie samogłoski w końcówce / przedrostku	a, e, o	i,e	o, u
Możliwe historycznie długie samogłoski w końcówce / przedrostku	a, e, o	ei, ai, i, oi	ou, au, eu, u

Rzeczownik

W języku onskim rzeczownik odmienia się przez przypadki i liczby. Tych pierwszych jest 9: Mianownik, Dopełniacz, Celownik, Biernik, Narzędnik, Ablatyw, Allatyw, Innesyw i Wołacz. Liczby są z kolei 3: pojedyńcza, podwójna i mnoga.
Poniższe tabele przedstawiają odmianę rzeczownika w wszystkich trzech tematach:

a-temat	Liczba pojedyncza	Liczba podwójna	Liczba mnoga
Mianownik	-	-ai	-raz
Dopełniacz	-au	-ayau	-razau
Celownik	-al	-ayal	-razal
Biernik	-ai	-ayai	-razai
Narzędnik	-ar	-ayar	-razar
Ablatyw	-og	-ayog	-razog
Allatyw	-ohs	-ayohs	-razohs
Innesyw	-az	-ayaz	-razaz
Wołacz	-ağ	-ayağ	-razağ

i-temat	Liczba pojedyncza	Liczba podwójna	Liczba mnoga
Mianownik	-	-ei	-rez
Dopełniacz	-iu	-eyiu	-reziu
Celownik	-il	-eyil	-rezil
Biernik	-i	-eyi	-rezi
Narzędnik	-ir	-eyir	-rezir
Ablatyw	-eg	-eyeg	-rezeg
Allatyw	-ehs	-eyehs	-rezehs
Innesyw	-iz	-eyiz	-reziz
Wołacz	-iğ	-eyiğ	-reziğ

u-temat	Liczba pojedyncza	Liczba podwójna	Liczba mnoga
Mianownik	-	-oi	-roz
Dopełniacz	-u	-oyu	-rozu
Celownik	-ul	-oyul	-rozul
Biernik	-ui	-oyui	-rozui
Narzędnik	-ur	-oyur	-rozur
Ablatyw	-ug	-oyug	-rozug
Allatyw	-uhs	-oyuhs	-rozuhs
Innesyw	-uz	-oyuz	-rozuz
Wołacz	-uğ	-oyuğ	-rozuğ

W sytuacji, gdy słowo kończy się na samogłoskę, pierwsza samogłoska końcówki jest pomijana. Wyjątkami są końcówki -i oraz -u, które stają się -yi oraz -wu, ponadto w dialekcie północnym -iu -ui > -yiu -yui.

Czasownik

W języku onskim czasownik odmienia się przez 3 osoby, 2 liczby (pojedyńcza i mnoga), 3 czasy (przeszły, terażniejszy i przyszły), 5 aspektów (domyślny, niedokonany, dokonany, teklityczny i ateklityczny), 4 tryby (oznajmujący, pytający, rozkazujący i przypuszczający) i mogą mieć stronę bierną. Odmiana czasownika przez osoby wygląda tak:

a-temat	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
1.os	-an	-²
2.os	-ai	-ah
3.os	-azai	-ai
Bezokolicznik	-ą

i-temat	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
1.os	-ein	-²
2.os	-i	-ih
3.os	-ezai	-ei
Bezokolicznik	-ę

u-temat	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
1.os	-oun	-²
2.os	-ui	-uh
3.os	-ozai	-ou
Bezokolicznik	-ǫ

• -² oznacza, że mimo braku jakiejkolwiek końcówki, dochodzi do wymian ~:m, m:v, n:ð i ng:ğ.

Czasowniki klasy II

Specyficznym typem czasowników są czasowniki klasy II, pochodzące od wczesnoonskich czasowników wolicjonalnych. Nie otrzymują one końcówki bezokolicznika, a w liczbie mnogiej, zamiast swoich charakterystycznych końcówek mają one prefiks a-/e-/o- (w zależności od tematu), zatrzymują zaś końcówki liczby pojedyńczej. Poniżej przykład odmiany zwykłego czasownika (dour - słyszeć) i czasownika klasy II (ður - słuchać):

	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
1.os	douroun	dour
2.os	dourui	douruh
3.os	dourozai	dourou
Bezokolicznik	dourǫ

u-temat	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
1.os	ðuroun	oðuroun
2.os	ðurui	oðurui
3.os	ðurozai	oðurozai
Bezokolicznik	ður

Tryby i aspekty

W języku onskim dobrze zachowany jest system tryboaspektów, choć te są tradycyjnie od siebie oddzielane. Występuje 5 aspektów:

1. Aspekt domyślny
Aspekt niedokonany jest domyślną formą czasownika w języku onskim. Oznacza on, że nie wiadomo, czy dana czynność została ukończona

2. Aspekt dokonany
Aspekt dokonany oznacza, że dana czynność została lub zostanie ukończona albo właśnie jest kończona, ale nie jest znany jej rezultat. Jest ona tworzona przedrostkiem ba- / bi- / bu- / b- (odpowiednio w a, i, u-temacie oraz przed samogłoską), np.:
zau - robić, bazau - zrobić
tuðuroun - idę, butuðuroun - zakończyłem moją wędrówkę.
Nie może on występować w czasie terażniejszym.

3. Aspekt teklityczny
Aspekt teklityczny oznacza, że dana czynność została zakończona sukcesem. Ma on przedrostek ma- / mi- / mu- / m-, np.:
zau - robić, mazau - poprawnie zrobić
tuðuroun - idę, mutuðuroun - doszedłem tam, gdzie miałem dojść.
Podobnie jak aspekt dokonany, nie może on występować w czasie terażniejszym.

4. Aspekt niedokonany
Aspekt niedokonany oznacza, że dana czynność nie została jeszcze zakończona. Ma on przedrostek za- / zi- / zu- / z-, np.:
zau - robić, zazau - ciągle robić
tuðuroun - idę, zutuðuroun - jeszcze idę.
Może on występować w czasie terażniejszym.

5. Aspekt ateklityczny
Aspekt ateklityczny oznacza, że dana czynność została zakończona porażką. Ma on przedrostek ka- / ki- / ku- / k-, np.:
zau - robić, kazau - zepsuć robotę
tuðuroun - idę, kutuðuroun - nie udało mi się dojść do celu.
Podobnie jak aspekty dokonany i teklityczny, nie może on występować w czasie terażniejszym.

Tryby są z kolei 4:
1. Tryb oznajmujący
Tryb oznajmujący jest używany do stwierdzenia faktu lub opinii. Jest on domyślną formą czasownika.

2. Tryb pytający
Tryb pytający jest używany do zadawania pytań. Jego przedrostkiem jest ga(m)- / gei(m)- / gou(m)-, np.:
tuðurui - idziesz, goutuðurui - czy idziesz?

3. Tryb rozkazujący
Tryb pytający jest używany do wydawania poleceń i rozkazów, oraz do proszenia. Jego przedrostkiem jest ya(w)- / yei- / you-, np.:
tuðurui - idziesz, youtuðurui - idż!

4. Tryb przypuszczający
Tryb pytający jest używany opisywania zdarzeń hipotetycznych. Jego przedrostkiem jest ğa(r)- / ği(r)- / ğu(r)-, np.:
tuðurui - idziesz, gutuðurui - szedłbyś

Określnik

Język onski zatracił jakąkolwiek różnicę pomiędzy przymiotnikiem a przysłówkiem, zlewając je w część mowy zwaną określnikiem. Jego końcówka to -(a)zai / -(e)zi / -(o)zui. Jest on nieodmienny i stoi prawie zawsze przed określanym rzeczownikiem / czasownikiem.
Jeżeli zaś końcówką określnika jest -oll / -ell / -ull, to oznacza on brak danej cechy, np.:
poud - dziecko
poudozui - dziecinny
poudull - bezdzietny

Zaimek

Odmiana zaimków osobowych:

	ja	ty	on/ona/ono	my dwaj	wy dwaj	oni dwaj / one dwie	my	wy	oni / one
Mianownik	hau	lei	pai	zevai	ouroi	ğayai	zev	our	ğa
Dopełniacz	hou	lewai	pou	zevayau	uroyau	ğayau	zevau	aurau	ğau
Celownik	haul	liwil	pewil	zevayal	uroyal	ğayal	zeval	urul	ğal
Biernik	hauz	leiz	payai	zevei	uroyi	ğayiz	zivi	seir	ği
Narzędnik	hauyar	leir	payar	zevayar	uroyar	ğayar	zeval	rour	ğar
Ablatyw	houg	leyok	palek	zevayog	uroyog	ğayog	zavog	urug	ğog
Allatyw	houhs	leyohs	palehs	zevayohs	uroyohs	ğayohs	zevohs	uruhs	ğohs
Innesyw	hauz	leiz	payai	zevayai	uroyai	ğayiz	zevai	sour	ğai
Wołacz	hauğ	leiğ	payağ	zevayağ	uroyau	ğayağ	zevağ	uruğ	ğağ

Partykuła

Język onski używa kilku do kilkunastu partykuł, np. wą - nie, kęn - niech.

Nietypową partykułą jest oizung, oznaczające chcieć. Pomimo występowania w roli czasownika, zdecydowanie nim nie jest. Świadczy o tym jej zachowanie w zdaniu, np.
Eziu oizung lei? - Czego chcesz?
Oczekiwanym zdaniem z wykorzystaniem czasownika byłoby "Eziu oizuğui?"

Składnia

Podstawowym szykiem zdania w języku onskim jest SVO. Jest on również silnie prawogłowy (head-initial) - posiada przedimki zamiast poimków, posiadacz jest umieszczany po rzeczy posiadanej, a rzeczownik przed opisującym go przymiotnikiem, np.:
Waleing eihezai. - Człowiek mówi.
zur soğuz - na wzgórzu
ruv ðahlou - futro mamuta
kol ğaidazai - wielkie jezioro