Język prapółnocnoonski

język prapółnocnoonski re yéur ônre
Typologia:	SVO, fleksyjny, mianownikowo - biernikowy
Utworzenie:	CivilixXXX (w 2020)
Cel utworzenia:	Na potrzeby projektu/konwerldu
Sposoby zapisu:	w świecie brak, de facto transkrypcja łacińska
Klasyfikacja:	Gamajskie pragammajski (†) praonski (†) prapółnocnoonski
Kody
Conlanger–1	pon./ppłnon.
Lista conlangów

        

Zobacz też słownik tego języka.

Język prapółnocnoonski, także język północnoonski (ppłnon. re yéur ônre /ˈre ˈyewr˧˦˧ ˈon˧˦˧re/) - język z rodziny języków onskich (a tym samym grupy peryferyjnej języków gamajskich, przodek języków północnoonskich. Charakteryzują go: silnie rozwinięty system akcentuacji tonalnej, wytworzenie nietypowej dla języków gamajskich kategorii rodzaju, występowanie głosek palatalizowanych i labializowanych, a także częsty zanik kontrastu dźwięczności (choć z racji licznych różnic dialektalnych w przeprowadzeniu tego procesu, w tym artykule dźwięczne obstruenty zostaną uznane za występujace w języku). Był on używany na północy Stepu Gamajskiego, a także na południu Stepu Mamuciego w okresie 1300 - 2300 PG. Ten artykuł opisuje stan na końcowe 200 lat tego okresu.

Procesa fonetyczne od języka onskiego

Przesuwka akcentowa

W języku prapółnocnooonskim dość szybko doszło do zmiany odziedziczonego akcentu inicjalnego na akcent zależny od wagi sylab. W słowach dwusylabowych akcent padał na drugą morę, a w wielosylabowych na trzecią. Z racji tego że w języku onskim nie występowały otwarte sylaby w wygłosie, obecność spółgłoski w wygłosie nie była liczona jako mora, w przeciwieństwie do dyftongu lub samogłoski nosowej.
Była to niezwykle ważna zmiana w historii języka, która wytworzyła zalążek typowego dla języków północnoonskich systemu akcentuacyjnego. Nie była ona do końca konsekwentna, co może sugerować wcześniejsze, dialektalne zajście częściowej monoftongizacji w języku onskim. Przykładem jest słowo "język" - yéur, które regularnie dałoby **yór.

Wytworzenie kontrastu akut - grawis

Praonskie zwarcie krtaniowe, przez niektórych interpretowane jako glotalizacja, w północnoonskim przeszło w ton rosnący, powszechnie nazywany akutem. Ściąga on na siebie akcent. W ramach kontrastu, pozostały akcent staje się opadający, i od tego momentu jest nazywany grawisem. Interwokaliczne zwarcie spowodowało powstanie rozziewów.

Palatalizacja głosek welarnych

Przed głoskami /e/, /i/, a czasem też /uj/, /oj/ i /aj/ zaszły następujące zmiany:
k > tʃ
g > dʒ > ʒ
ɣ > ʒ

Ubezdźwięcznienie w wygłosie

Wygłosowe obstruenty były ubezdźwięczniane.

Prawo Rui

Prawo Rui zostało tak nazwane, gdyż zachodzi po głoskach /r/, /w/ oraz /j/. Polega ono na następującej zmianie:
s > ʃ > x
z > ʒ > ɣ

Wypadanie nieakcentowanych samogłosek

Przed akcentem, samogłoska często wypadała, jeżeli nie znajdowała się w pierwszej sylabie słowa.

Monoftongizacja

Monoftongizacja przebiegała wsposób następujący:
ei > e
ai > ɛ
oi > œ
ui > y
eu > œ
au > ɔ
ou > o
iu > y

Monoftongizacja przebiegała zarówno w przypadku dyftongów ustnych i nosowych. Jednakże, przy pierwszych powstawała samogłoska krótka, a przy tych drugich długa.
Jest to niezwykle ważna zmiana w historii języka. Spowodowała pojawienie się w języku wygłosowych sylab otwartych, zfonemizowała przesuwkę akcentową i wytworzyła samogłoski przednie zaokrąglone. Ponadto, pojawiła się druga seria samogłosek - /e/ i /o/, które w przyszłości będą miały duży wpływ na rozwój języka.

Kontrakcja

Zanik /ɣ/, /w/ i /j/

Między samogłoskami głoski /ɣ/, /w/ i /j/ zanikały. Spowodowało to powstanie kolejnych rozziewów.

Redukcja samogłosek w rozziewie

Następnie zredukowane zostały rozziewy. Element nieakcentowany, lub drugi w sytuacji, gdy na żaden z elementów rozziewu nie padał akcent przechodził następującą zmianę: ɛ e i > j
ɔ o u > w
œ y > j (jeśli elementem akcentowanym jest /e/ lub /ɛ/, staje się ono /o/ lub /ɔ/)
a > :
C̩ > :C
rr > :r

Była to ważna zmiana, która spowodowała ponowne powstanie dyftongów, a także samogłosek długich.

Prejotacja i prelabializacja

Głoski /e/ i /o/ wywoływały odpowiednio zmiękczenie (jotację) i zaokrąglenie (labializację) poprzedniej spółgłoski. Jeżeli przed samogłoską nie występowała spółgłoska, to pojawiał się nagłos w postaci /j/ lub /v/. Labializacja nie dotyczyła głosek wargowych (w tym wargowo-zębowych /f/ i /v/) oraz /r/, palatalizacja zaś już miękkich /tʃ/ i /ʒ/

i-umlaut

Głoska palatalizowana oraz /i/ /j/ wywoływała mutację poprzedzającej samogłoski:
a > æ
ɔ o > œ
œ u > y

Obniżenie rotyczne

Obniżenie rotyczne to mała zmiana, polegająca na obniżeniu niektórych samogłosek w otoczeniu /r/:
i > e
ɛ > æ
ɔ > ɒ

Zmiany samogłoskowe

Samogłoski średnie-otwarte i średnie-przymknięte zlewają się, a jest zaś cofane i zaokraglane:
ɔ ɛ a> o e ɒ
Zmiana ta powodowała fonemizację palatalizacji i labializacji.

Zanik głosek zębowych

Głoski zębowe, /θ/ i /ð/ zanikają. Z racji zróżnicowania dialektalnego zmiany w tym artykule zostaną one uwzględnione jako fonemy.
Przebieg zmiany w zależności od dialektu wyglądał tak:
Dialekt południowy: θ ð > s z
Dialekt wschodni: θ ð > t d
Dialekt zachodni: θ ð > f v

Druga przesuwka akcentu

Akcent grawis był przesuwany za dźwięcznego obstruenta. Jeśli sylaba akcentowana graniczyła z dwoma dźwięcznymi obstruentami, akcent był przesuwany w tył.

Kontrakcja długości i akcentu

W sytuacji, gdy akcent padał na głoskę długą lub dyftong, powstawał ton łamany: rosnąco-opadający (cyrkumfleks) z akutu i opadająco-rosnacy (haczek) z grawisu.

u-umlaut

Głoska labializowana oraz /u/ /w/ wywoływała mutację poprzedzającej samogłoski:
ɒ > o
œ y > o u
ɛ > œ
i > y
Proces ten był dość niekonsekwentny w dialekcie wschodnim.

Wyrównanie harmoniczne

W języku północnoonskim doszło do tzw. wyrównania harmonicznego - głoski /e/ i /o/ występujące w sytuacjach obok siebie wyrównują się progresywnie.
e...o > e...e
o...e > o...o

Zanik dźwięczności

Dźwięczne obstruenty zanikły, całkowicie zlewając się ze swoimi bezdźwięcznymi odpowiednikami. Proces ten nie dotknął dialektu południowego.

Fonologia

Samogłoski

Inwentarz samogłoskowy

	przednie niezaokrąglone	przednie zaokrąglone	wysokie
wysokie	i	y	u
średnie	e	œ	o
niskie	æ		ɒ

Iloczas

W języku prapółnocnoonskim występuje iloczas. Każda samogłoska ma wersję długą. Pod akcentem samogłoska długa uzyskuje ton łamany, wymawiany nieco dłużej od zwykłej akcentowanej samogłoski.

Akcentuacja

Język prapółłnocnoonski posiada akcent tonalny. Istnieją 4 akcenty: akut (rosnący), grawis (opadający), cyrkumfleks (rosnąco-opadający) i haczek (opadająco - rosnący). Dwa ostatnie mogą być interpretowane też jako kolejno akut i grawis + długość.

Spółgłoski

	wargowe	zębowe	dziąsłowe	miękkopodniebienne	welarne
zwarte bezdźwięczne	p pʲ		t tʲ tʷ	tʃ	k kʷ
zwarte dźwięczne	b bʲ		d dʲ dʷ
szczelinowe bezdźwięczne	f fʲ	θ θʲ θʷ	s sʲ sʷ		x~ɣ xʷ~ɣʷ
szczelinowe dźwięczne	v vʲ	ð ðʲ ðʷ	z zʲ zʷ	ʒ
półotwarte	(w) (wʲ)		l lʲ lʷ r rʲ	j	(w) (wʲ)

Struktura sylaby

Maksymalna struktura sylaby w prapółnocnoonskim to CCVCC. W przeciwieństwie do (pra)onskiego, nagłosowe zbitki występują w słowach rodzimych.

Gramatyka

Przedimek

Język północnoonski posiada jeden przedimek - przedimek określony re. Jest on umieszczany przed konkretnymi rzeczownikami, których ilość wynosi dokładnie jeden.
Może on także występować przed rzeczownikami w wielu innych językach uznawanych za niepoliczalne (np. woda, mąka). Wtedy odnosi się do całej bryły tworzonej przez tą substancję. Często pojawia się też przed tytułami, nazwami państw, ludów i ich przedstawicieli.

Paradygmaty akcentowe

W języku północnoonskim występuje 6 paradygmatów akcentowych, ponumerowanych od a do f:
Paradygmat a - Akcent grawis lub haczek na przedostatnią w M., B., i D. l.poj. i l.podw, na trzecią od końca w pozostałych formach
Paradygmat b - Akcent grawis lub haczek na ostatnią w M.l.poj, na trzecią w l.podw, na trzecią w B., i D. l.poj. i l.podw, na przedostatnią w pozostałych formach.
Paradygmat c - Akcent grawis lub haczek na ostatnią w M.l.poj, na przedostatnią w pozostałych formach. Warto zauważyć, że akcent zawsze pada na tą samą samogłoskę, niezależnie w której sylabie się ona znajduje.
Paradygmat d - Akcent grawis lub haczek na przedostatnią w M.l.poj, na trzecią od końca w pozostałych formach. Warto zauważyć, że tak jak w paradygmacie c akcent zawsze pada na tą samą samogłoskę, niezależnie w której sylabie się ona znajduje.
Paradygmat e - Akcent cyrkumfleks na ostatnią sylabę, po dodaniu końcówki pozostający na tej samej samogłosce, ale redukujący się do krótkiego akutu.
Paradygmat f - Akcent akut lub cyrkumfleks na dowolna sylabę, zawsze pozostający na tej samej samogłosce.

Przy paradygmatach od a do d, jeśli akcentem jest haczek, to przy przesunięciu pozostawia on za sobą długość i redukuje się do grawisu, o ile po przesunięciu nie pada na sylabę długą.

Poniższa tabela ilustruje przesunięcia akcentu w różnych formach:
Forma I - M. l.poj
Forma II - D. i B. l.poj, cała l.podw.
Forma III - pozostałe formy

	forma I	forma II	forma III
a	CàCaC	CaCàCa	CàCaCa
b	CaCàC	CàCaCa	CaCàCa
c	CaCàC	CaCàCa	CaCàCa
d	CàCaC	CàCaCa	CàCaCa
e	CâC	CáCa	CáCa
f	CáCaC	CáCaCa	CáCaCa

Rzeczownik

Odmiana

Rzeczowniki północnoonskie odmieniają się przez 3 liczby:
- pojedyńczą
- podwójną
- mnogą

i 8 przypadków:
- mianownik
- dopełniacz
- celownik
- biernik
- narzędnik
- ablatyw
- allatyw
- inessyw

Poniżej znajdują sie tabele deklinacyjne rzeczownika północnoonskiego:

a-temat spółgłoskowy

	l.poj	l.podw	l.mn
M.		-e	-as
D.	-o	-au	-azo
C.	-al	-ēl	-azal
B.	-e	-ai	-aze
N.	-ar	-ēr	-azar
Ab.	-ok	-auk	-azok
Al.	-âs	-ûs	-azâs
In.	-as	-ēs	-azas

i-temat spółgłoskowy

	l.poj	l.podw	l.mn
M.		-ʲe	-es
D.	-y	-oi	-ezy
C.	-il	-eil	-ezil
B.	-i	-ei	-ezi
N.	-ir	-eir	-ezir
Ab.	-ek	-eik	-ezek
Al.	-ês	-ʲês	-ezês
In.	-is	-eis	-ezis

u-temat spółgloskowy

	l.poj	l.podw	l.mn
M.		-œ	-os
D.	-u	-ou	-ozu
C.	-ul	-oul	-ozul
B.	-y	-oi	-ozy
N.	-ur	-our	-ozur
Ab.	-uk	-ouk	-ozuk
Al.	-ûs	-ʷûs	-ozûs
In.	-us	-ēs	-ozus

a-temat samogłoskowy

	l.poj	l.podw	l.mn
M.		-i	-s
D.	-u	-vu	-zo
C.	-l	-il	-zal
B.	-i	-i	-ze
N.	-r	-ir	-zar
Ab.	-uk	-ik	-zok
Al.	-ôs	-ûs	-zâs
In.	-s	-is	-zas

i-temat samogłoskowy

	l.poj	l.podw	l.mn
M.		-i	-s
D.	-u	-i*	-zy
C.	-l	-il	-zil
B.	-i	-i	-zi
N.	-r	-ir	-zir
Ab.	-uk	-ik	-zek
Al.	-ês	-jês	-zês
In.	-s	-is	-zis

u-temat samogłoskowy

	l.poj	l.podw	l.mn
M.		-i*	-s
D.	-u	-vu	-zu
C.	-l	-ul	-zul
B.	-i*	-u	-zi
N.	-r	-ur	-zur
Ab.	-uk	-ik	-zuk
Al.	-ûs	-vûs	-zûs
In.	-s	-is	-zus

Określnik

Podobnie jak w jezyku praonskim, przymiotnik i przysłowek sa zlane w jedna część mowy - określnik. Jest on nieodmienny jego końcowka to:
-ze (a-temat)
-zi (i-temat)
-zœ (u-temat)

Zaimek

	Ja	Ty	On/Ono	Ona	My dwaj	Wy dwaj	Oni/One dwoje	My	Wy	Oni/One
M.	â	lʲè	pè	pèis	zève	vorœ̀	gài	zèf	vòr	gà
D.	vô	lèi	pò	pòis	zèvau	uròu	gàu	zèvo	orò	gò
C.	ôl	lǐl	pèil	pèlil	zevǎl	ùrōl	gǎl	zevàl	ùrul	gàl
B.	ôs	lʲès	pài	pǎyes	zìvʲe	uròi	gàis	zìvi	sʲèr	žì
N.	ôr	lʲèr	pǎr	pǎrir	zevǎr	ùrōr	gǎr	zevàr	rʷòr	gàr
Ab.	ôk	lèuk	pàlek	palìk	zèvauk	ùrouk	gàuk	zavòk	ùruk	gòk
Al.	ôs	lʲûs	palês	pelês	zevôs	urôs	gôs	zevôs	urûs	gôs
In.	ôs	lʲès	pài	pǎyes	zèvai	uròi	gàis	zève	sʷòr	gè

Czasownik

Czasownik w języku prapółncocnoonskim odmienia się przez osoby, liczby i czasy. W przeciwieństwie do rzeczownika nie ma liczby podwójnej - zlała się ona z liczbą mnogą.
Końcówką bezokolicznika jest -ō (a-temat), -ē (i-temat) lub -ū (u-temat).
Poniżej są przedstawione tabele odmiany czasownika północnoonskiego:

a-temat

Czas teraźniejszy

	l.poj	l.mn
1.os	-an	-∅
2.os	-e	-á
3.os	-∅	-e

Czas przeszły

	l.poj	l.mn
1.os	-anaŋ	-aŋ
2.os	-ēŋ	-âŋ
3.os	-aŋ	-ēŋ

Czas przyszły

	l.poj	l.mn
1.os	-anal	-al
2.os	-ēl	-âl
3.os	-al	-ēl

i-temat

Czas teraźniejszy

	l.poj	l.mn
1.os	-ʲen	-∅
2.os	-i	-í
3.os	-∅	-ʲe

Czas przeszły

	l.poj	l.mn
1.os	-iniŋ	-iŋ
2.os	-īŋ	-îŋ
3.os	-iŋ	-eiŋ

Czas przyszły

	l.poj	l.mn
1.os	-ʲinʲel	-il
2.os	-īl	-îl
3.os	-il	-eil

u-temat

Czas teraźniejszy

	l.poj	l.mn
1.os	-ʷon	-∅
2.os	-y	-ú
3.os	-∅	-ʷo

Czas przeszły

	l.poj	l.mn
1.os	-unuŋ	-uŋ
2.os	-œŋ	-ûŋ
3.os	-uŋ	-ouŋ

Czas przyszły

	l.poj	l.mn
1.os	-ʷunʷol	-ul
2.os	-yil	-ûl
3.os	-ul	-oul

Tryby i aspekty

W języku północnoonskim dobrze zachowany jest system tryboaspektów, choć te są tradycyjnie od siebie oddzielane. Występują 4 aspekty:

Aspekt niedokonany (domyślny)

Aspekt niedokonany jest domyślną formą czasownika w języku onskim. Oznacza on, że nie wiadomo, czy dana czynność została ukończona

Aspekt dokonany

Aspekt dokonany oznacza, że dana czynność została lub zostanie ukończona, ale nie jest znany jej rezultat. Jest ona tworzona przedrostkiem ba- / bi- / bu- / b- (odpowiednio w a, i, u-temacie oraz przed samogłoską), np.:
zò - robić, bazò - zrobić
tùðurʷon - idę, butùðurʷon - zakończyłem moją wędrówkę.
Nie może on występować w czasie terażniejszym.

Aspekt teklityczny

Aspekt teklityczny oznacza, że dana czynność została zakończona sukcesem. Ma on przedrostek ma- / mi- / mu- / m-, np.:
zò - robić, mazò - poprawnie zrobić
tùðurʷon - idę, mutùðurʷon - doszedłem tam, gdzie miałem dojść.
Podobnie jak aspekt dokonany, nie może on występować w czasie terażniejszym.

Aspekt niedokonany

Aspekt niedokonany oznacza, że dana czynność nie została jeszcze zakończona. Ma on przedrostek za- / zi- / zu- / z-, np.:
zò - robić, zazò - ciągle robić
tùðuroun - idę, zutùðuroun - jeszcze idę.
Może on występować w czasie terażniejszym.

Trybów jest z kolei 5:

Tryb oznajmujący

Tryb oznajmujący jest używany do stwierdzenia faktu lub opinii. Jest on domyślną formą czasownika.

Tryb pytający

Tryb pytający jest używany do zadawania pytań. Jego przedrostkiem jest ga(m)- / že(m)- / gʷo(m)-, np.:
tùðury - idziesz, gʷotùðury - czy idziesz?

Tryb rozkazujący

Tryb pytający jest używany do wydawania poleceń i rozkazów, oraz do proszenia. Jego przedrostkiem jest ya(w)- / yej- / yow- przed samogłoską, yo- / ye- / wʲo- przed spółgłoską, np.:
tùðury - idziesz, wʲotùðury - idż!

Tryb przypuszczający

Tryb pytający jest używany opisywania zdarzeń hipotetycznych. Jego przedrostkiem jest gar- / gir- / gur-, np.:
tùðury - idziesz, gurtùðury - szedłbyś

Tryb zaprzeczający

Tryb zaprzeczający jest używany do stwierdzenia, że dana czynność nie miała miejsca. Ma on przedrostek ka- / či- / ku- / k-, np.:
tùðury - idziesz, kutùðury - nie idziesz.

Partykuła "œzùŋ"

Oprócz wielu typowych dla wszystkich języków świata patrykuł takich jak tak (sa) i nie (öl), język prapółnocnoonski posiada nietypową partykułę œzùŋ
Jest ona używana do wyrażenia chęci, np. w zdaniu:
Œzùŋ, tog lʲe mutùðuryil. - Chcę, abyś przyszedł. Może także być ona używana z samym rzeczownikiem, ale jest to rzadkie, zwykle używany wtedy jest wywodzący się od tej patrykuły czasownik œ̀zuŋō.
Używana samodzielnie, stanowi wyrażenie oznaczjące "niech tak się stanie."

Składnia

Język północnoonski silnie trzyma się praonskiej zasady prawogłowości. Oznacza to ścisły szyk SVO, posiadanie przedimków zamiast poimków, posiadacza po rzeczy posiadanej i rzeczownika przed opisującym go przymiotnikiem.