Język prapółnocnoonski
język prapółnocnoonski re yéur ônre | |
---|---|
Typologia: | SVO, fleksyjny, mianownikowo - biernikowy |
Utworzenie: | CivilixXXX (w 2020) |
Cel utworzenia: | Na potrzeby projektu/konwerldu |
Sposoby zapisu: | w świecie brak, de facto transkrypcja łacińska |
Klasyfikacja: | Gamajskie
|
Kody | |
Conlanger–1 | pon./ppłnon. |
Lista conlangów |
Zobacz też słownik tego języka. |
Język prapółnocnoonski, także język północnoonski (ppłnon. re yéur ônre /ˈre ˈyewr˧˦˧ ˈon˧˦˧re/) - język z rodziny języków onskich (a tym samym grupy peryferyjnej języków gamajskich, przodek języków północnoonskich. Charakteryzują go: silnie rozwinięty system akcentuacji tonalnej, wytworzenie nietypowej dla języków gamajskich kategorii rodzaju, występowanie głosek palatalizowanych i labializowanych, a także częsty zanik kontrastu dźwięczności (choć z racji licznych różnic dialektalnych w przeprowadzeniu tego procesu, w tym artykule dźwięczne obstruenty zostaną uznane za występujace w języku). Był on używany na północy Stepu Gamajskiego, a także na południu Stepu Mamuciego w okresie 1300 - 2300 PG. Ten artykuł opisuje stan na końcowe 200 lat tego okresu.
Procesa fonetyczne od języka onskiego
Przesuwka akcentowa
W języku prapółnocnooonskim dość szybko doszło do zmiany odziedziczonego akcentu inicjalnego na akcent zależny od wagi sylab. W słowach dwusylabowych akcent padał na drugą morę, a w wielosylabowych na trzecią. Z racji tego że w języku onskim nie występowały otwarte sylaby w wygłosie, obecność spółgłoski w wygłosie nie była liczona jako mora, w przeciwieństwie do dyftongu lub samogłoski nosowej.
Była to niezwykle ważna zmiana w historii języka, która wytworzyła zalążek typowego dla języków północnoonskich systemu akcentuacyjnego. Nie była ona do końca konsekwentna, co może sugerować wcześniejsze, dialektalne zajście częściowej monoftongizacji w języku onskim. Przykładem jest słowo "język" - yéur, które regularnie dałoby **yór.
Wytworzenie kontrastu akut - grawis
Praonskie zwarcie krtaniowe, przez niektórych interpretowane jako glotalizacja, w północnoonskim przeszło w ton rosnący, powszechnie nazywany akutem. Ściąga on na siebie akcent. W ramach kontrastu, pozostały akcent staje się opadający, i od tego momentu jest nazywany grawisem. Interwokaliczne zwarcie spowodowało powstanie rozziewów.
Palatalizacja głosek welarnych
Przed głoskami /e/, /i/, a czasem też /uj/, /oj/ i /aj/ zaszły następujące zmiany:
k > tʃ
g > dʒ > ʒ
ɣ > ʒ
Ubezdźwięcznienie w wygłosie
Wygłosowe obstruenty były ubezdźwięczniane.
Prawo Rui
Prawo Rui zostało tak nazwane, gdyż zachodzi po głoskach /r/, /w/ oraz /i/. Polega ono na następującej zmianie:
s > ʃ > x
z > ʒ > ɣ
Wypadanie nieakcentowanych samogłosek
Przed akcentem, samogłoska często wypadała, jeżeli nie znajdowała się w pierwszej sylabie słowa.
Monoftongizacja
Monoftongizacja przebiegała wsposób następujący:
ei > e
ai > ɛ
oi > œ
ui > y
eu > œ
au > ɔ
ou > o
iu > y
Monoftongizacja przebiegała zarówno w przypadku dyftongów ustnych i nosowych. Jednakże, przy pierwszych powstawała samogłoska krótka, a przy tych drugich długa.
Jest to niezwykle ważna zmiana w historii języka. Spowodowała pojawienie się w języku wygłosowych sylab otwartych, zfonemizowała przesuwkę akcentową i wytworzyła samogłoski przednie zaokrąglone. Ponadto, pojawiła się druga seria samogłosek - /e/ i /o/, które w przyszłości będą miały duży wpływ na rozwój języka.
Kontrakcja
Zanik /ɣ/, /w/ i /j/
Między samogłoskami głoski /ɣ/, /w/ i /j/ zanikały. Spowodowało to powstanie kolejnych rozziewów.
Redukcja samogłosek w rozziewie
Następnie zredukowane zostały rozziewy. Element nieakcentowany, lub drugi w sytuacji, gdy na żaden z elementów rozziewu nie padał akcent przechodził następującą zmianę:
ɛ e i > j
ɔ o u > w
œ y > j (jeśli elementem akcentowanym jest /e/ lub /ɛ/, staje się ono /o/ lub /ɔ/)
a > :
C̩ > :C
rr > :r
Była to ważna zmiana, która spowodowała ponowne powstanie dyftongów, a także samogłosek długich.
Prejotacja i prelabializacja
Głoski /e/ i /o/ wywoływały odpowiednio zmiękczenie (jotację) i zaokrąglenie (labializację) poprzedniej spółgłoski. Jeżeli przed samogłoską nie występowała spółgłoska, to pojawiał się nagłos w postaci /j/ lub /v/. Labializacja nie dotyczyła głosek wargowych (w tym wargowo-zębowych /f/ i /v/) oraz /r/, palatalizacja zaś już miękkich /tʃ/ i /ʒ/
i-umlaut
Głoska palatalizowana wywoływała mutację poprzedzającej samogłoski: a > æ ɔ o > œ œ u > y
Obniżenie rotyczne
Obniżenie rotyczne to mała zmiana, polegająca na obniżeniu niektórych samogłosek w otoczeniu /r/:
i > e
ɛ > æ
ɔ > ɒ
Zmiany samogłoskowe
Samogłoski średnie-otwarte i średnie-przymknięte zlewają się, a jest zaś cofane i zaokraglane:
ɔ ɛ a> o e ɒ
Zmiana ta powodowała fonemizację palatalizacji i labializacji.
Zanik głosek zębowych
Głoski zębowe, /θ/ i /ð/ zanikają. Z racji zróżnicowania dialektalnego zmiany w tym artykule zostaną one uwzględnione jako fonemy.
Przebieg zmiany w zależności od dialektu wyglądał tak:
Dialekt południowy: θ ð > s z
Dialekt wschodni: θ ð > t d
Dialekt zachodni: θ ð > f v
Druga przesuwka akcentu
Akcent grawis był przesuwany za dźwięcznego obstruenta. Jeśli sylaba akcentowana graniczyła z dwoma dźwięcznymi obstruentami, akcent był przesuwany w tył.
Kontrakcja długości i akcentu
W sytuacji, gdy akcent padał na głoskę długą lub dyftong, powstawał ton łamany: rosnąco-opadający (cyrkumfleks) z akutu i opadająco-rosnacy (haczek) z grawisu.
u-umlaut
Głoska labializowana wywoływała mutację poprzedzającej samogłoski:
ɒ > o
œ y > o u
ɛ > œ
i > y
Proces ten był dość niekonsekwentny w dialekcie wschodnim.
Wyrównanie harmoniczne
W języku północnoonskim doszło do tzw. wyrównania harmonicznego - głoski /e/ i /o/ występujące w sytuacjach obok siebie wyrównują się progresywnie.
e...o > e...e
o...e > o...o
Zanik dźwięczności
Dźwięczne obstruenty zanikły, całkowicie zlewając się ze swoimi bezdźwięcznymi odpowiednikami. Proces ten nie dotknął dialektu południowego.
Fonologia
Samogłoski
Inwentarz samogłoskowy
przednie niezaokrąglone | przednie zaokrąglone | wysokie | |
---|---|---|---|
wysokie | i | y | u |
średnie | e | œ | o |
niskie | æ | ɒ |
Iloczas
W języku prapółnocnoonskim występuje iloczas. Każda samogłoska ma wersję długą. Pod akcentem samogłoska długa uzyskuje ton łamany, wymawiany nieco dłużej od zwykłej akcentowanej samogłoski.
Akcentuacja
Język prapółłnocnoonski posiada akcent tonalny. Istnieją 4 akcenty: akut (rosnący), grawis (opadający), cyrkumfleks (rosnąco-opadający) i haczek (opadająco - rosnący). Dwa ostatnie mogą być interpretowane też jako kolejno akut i grawis + długość.
Spółgłoski
wargowe | zębowe | dziąsłowe | miękkopodniebienne | welarne | |
---|---|---|---|---|---|
zwarte bezdźwięczne | p pʲ | t tʲ tʷ | tʃ | kʷ | |
zwarte dźwięczne | b bʲ | d dʲ dʷ | |||
szczelinowe bezdźwięczne | f fʲ | θ θʲ θʷ | s sʲ sʷ | x~ɣ xʷ~ɣʷ | |
szczelinowe dźwięczne | v vʲ | ð ðʲ ðʷ | z zʲ zʷ | ʒ | |
półotwarte | (w) (wʲ) | l lʲ lʷ r rʷ | j | (w) (wʲ) |
Struktura sylaby
Maksymalna struktura sylaby w prapółnocnoonskim to CCVCC. W przeciwieństwie do (pra)onskiego, nagłosowe zbitki występują w słowach rodzimych.
Gramatyka
Przedimek
Język północnoonski posiada jeden przedimek - przedimek określony re. Jest on umieszczany przed konkretnymi rzeczownikami, których ilość wynosi dokładnie jeden.
Może on także występować przed rzeczownikami w wielu innych językach uznawanych za niepoliczalne (np. woda, mąka). Wtedy odnosi się do całej bryły tworzonej przez tą substancję. Często pojawia się też przed tytułami, nazwami państw, ludów i ich przedstawicieli.
Paradygmaty akcentowe
W języku północnoonskim występuje 6 paradygmatów akcentowych, ponumerowanych od a do f:
Paradygmat a - Akcent grawis lub haczek na przedostatnią w M., B., i D. l.poj. i l.podw, na trzecią od końca w pozostałych formach
Paradygmat b - Akcent grawis lub haczek na ostatnią w M.l.poj, na trzecią w l.podw, na trzecią w B., i D. l.poj. i l.podw, na przedostatnią w pozostałych formach.
Paradygmat c - Akcent grawis lub haczek na ostatnią w M.l.poj, na przedostatnią w pozostałych formach. Warto zauważyć, że akcent zawsze pada na tą samą samogłoskę, niezależnie w której sylabie się ona znajduje.
Paradygmat d - Akcent grawis lub haczek na przedostatnią w M.l.poj, na trzecią od końca w pozostałych formach. Warto zauważyć, że tak jak w paradygmacie c akcent zawsze pada na tą samą samogłoskę, niezależnie w której sylabie się ona znajduje.
Paradygmat e - Akcent cyrkumfleks na ostatnią sylabę, po dodaniu końcówki pozostający na tej samej samogłosce, ale redukujący się do krótkiego akutu.
Paradygmat f - Akcent akut lub cyrkumfleks na dowolna sylabę, zawsze pozostający na tej samej samogłosce.
Przy paradygmatach od a do d, jeśli akcentem jest haczek, to przy przesunięciu pozostawia on za sobą długość i redukuje się do grawisu, o ile po przesunięciu nie pada na sylabę długą.
Poniższa tabela ilustruje przesunięcia akcentu w różnych formach:
Forma I - M. l.poj
Forma II - D. i B. l.poj, cała l.podw.
Forma III - pozostałe formy
forma I | forma II | forma III | |
---|---|---|---|
a | CàCaC | CaCàCa | CàCaCa |
b | CaCàC | CàCaCa | CaCàCa |
c | CaCàC | CaCàCa | CaCàCa |
d | CàCaC | CàCaCa | CàCaCa |
e | CâC | CáCa | CáCa |
f | CáCaC | CáCaCa | CáCaCa |
Rzeczownik
Odmiana
Rzeczowniki północnoonskie odmieniają się przez 3 liczby:
- pojedyńczą
- podwójną
- mnogą
i 8 przypadków:
- mianownik
- dopełniacz
- celownik
- biernik
- narzędnik
- ablatyw
- allatyw
- inessyw
Poniżej znajdują sie tabele deklinacyjne rzeczownika północnoonskiego:
a-temat spółgłoskowy
l.poj | l.podw | l.mn | |
---|---|---|---|
M. | -e | -as | |
D. | -o | -au | -azo |
C. | -al | -ēl | -azal |
B. | -e | -ai | -aze |
N. | -ar | -ēr | -azar |
Ab. | -ok | -auk | -azok |
Al. | -âs | -ûs | -azâs |
In. | -as | -ēs | -azas |
i-temat spółgłoskowy
l.poj | l.podw | l.mn | |
---|---|---|---|
M. | -ʲe | -es | |
D. | -y | -oi | -ezy |
C. | -il | -eil | -ezil |
B. | -i | -ei | -ezi |
N. | -ir | -eir | -ezir |
Ab. | -ek | -eik | -ezek |
Al. | -ês | -ʲês | -ezês |
In. | -is | -eis | -ezis |
u-temat spółgloskowy
l.poj | l.podw | l.mn | |
---|---|---|---|
M. | -œ | -os | |
D. | -u | -ou | -ozu |
C. | -ul | -oul | -ozul |
B. | -y | -oi | -ozy |
N. | -ur | -our | -ozur |
Ab. | -uk | -ouk | -ozuk |
Al. | -ûs | -ʷûs | -ozûs |
In. | -us | -ēs | -ozus |
a-temat samogłoskowy
l.poj | l.podw | l.mn | |
---|---|---|---|
M. | -i | -s | |
D. | -u | -vu | -zo |
C. | -l | -il | -zal |
B. | -i | -i | -ze |
N. | -r | -ir | -zar |
Ab. | -uk | -ik | -zok |
Al. | -ôs | -ûs | -zâs |
In. | -s | -is | -zas |
i-temat samogłoskowy
l.poj | l.podw | l.mn | |
---|---|---|---|
M. | -i | -s | |
D. | -u | -i* | -zy |
C. | -l | -il | -zil |
B. | -i | -i | -zi |
N. | -r | -ir | -zir |
Ab. | -uk | -ik | -zek |
Al. | -ês | -jês | -zês |
In. | -s | -is | -zis |
u-temat samogłoskowy
l.poj | l.podw | l.mn | |
---|---|---|---|
M. | -i* | -s | |
D. | -u | -vu | -zu |
C. | -l | -ul | -zul |
B. | -i* | -u | -zi |
N. | -r | -ur | -zur |
Ab. | -uk | -ik | -zuk |
Al. | -ûs | -vûs | -zûs |
In. | -s | -is | -zus |
Określnik
Podobnie jak w jezyku praonskim, przymiotnik i przysłowek sa zlane w jedna część mowy - określnik. Jest on nieodmienny jego końcowka to:
-re (a-temat)
-ri (i-temat)
-rœ (u-temat)
Zaimek
Ja | Ty | On/Ono | Ona | |
---|---|---|---|---|
M. | â | lʲè | pè | pèis |
D. | vô | lèi | pò | pòi |
C. | ôl | lǐl | pèil | pèil |
B. | ôs | lʲès | pài | pài |
N. | ôr | lʲèr | pǎr | pǎr |
Ab. | ôk | lèuk | pàlek | pàlek |
Al. | ôs | lʲûs | palês | palês |
In. | ôs | lʲès | pài | pài |