Język protogamajski

Język protogamajski (Raħ ghammasas iighaur ['raħ ɣa'm:asas i:'ɣawr]) to prajęzyk, będący przodkiem wszystkich innych języków gamajskich, rodziny językowej rozwijanej w ramach wspólnego forumowego projektu. Jest to język aglutynacyjny, o szyku SVO, charakteryzujący się sporą liczbą głosek szczelinowych, w tym charakterystycznej dla języka spółgłoski [ɣ].

Fonologia

Samogłoski

	Przednie	Tylne
Przymknięte	i i:	u u:
Otwarte	a a:

Dyftongi

Występują jedynie dwa dyftongi: [aj] oraz [aw].

Spółgłoski

		Wargowe	Zębowo-dziąsłowe	Podniebienne	Welarne	Języczkowe	Gardłowe
Nosowe	zwykłe	m	n
	geminaty	mː	nː
Zwarte	bezdźwięczne	p	t		k	q
	dźwięczne	b	d		g
Szczelinowe	bezdźwięczne	f	θ s				h ħ
	dźwięczne		ð z		ɣ
Drżące	zwykłe		r
	geminaty		rː
Aproksymanty	zwykłe		l	j	w
	geminaty		lː	jː	wː

Akcent

Akcent pada zwykle na pierwszą sylabę, chociaż pojawiają się wyjątki od tej zasady.

Struktura sylaby

Struktura sylaby to (C)V(C), gdzie V może być samogłoską/dyftongiem, a C spółgłoską/geminatą.

Zapis łaciński

Język protogamajski nie posiadał własnego pisma, używany był przez społeczność niepiśmienną. Dla ułatwienia stosuje się jednak zapis łaciński.

i	ii	u	uu	a	aa	au	ay
[i]	[iː]	[u]	[u:]	[a]	[a:]	[aw]	[aj]
m	n	p	t	k	q	b	d
[m]	[n]	[p]	[t]	[k]	[q]	[b]	[d]
g	f	ph	s	h	ħ	dh	z
[g]	[f]	[θ]	[s]	[h]	[ħ]	[ð]	[z]
gh	r	l	y	w
[ɣ]	[r]	[l]	[j]	[w]

Gramatyka

Harmonia samogłoskowa

W protogamajskim występuje harmonia progresywna samogłosek. Samogłoska pierwszej sylaby sufiksów dołączanych do słowa musi zgadzać się z samogłoską ostatniej sylaby podstawowego słowa.

Ostatnia samogłoska słowa	Pierwsza samogłoska sufiksu
	krótka (_)	długa (_²)
i, ii	i	ii
u, uu	u	uu
a, aa, ay, au	a	aa

Przykłady:

• faqiih ‘sen’ → faqiihrisa ‘sny’
• pirrun ‘drzewo’ → pirrunrusa ‘drzewa’
• iighaur ‘język’ → iighaurrasa ‘języki’

Czasowniki

Osoby i odmiana czasowników przez osoby

osoba	końcówka	aurim – siedzieć	tudur – iść	zaww – robić
ja ghau	-_²d	aurimiid – siedzę	tuduruud – idę	zawwaad – robię
ty lii	-_ph	aurimiph – siedzisz	tuduruph – idziesz	zawwaph – robisz
ty (grzecznościowe) dhilii	-_²ph	aurimiiph – siedzisz	tuduruuph – idziesz	zawwaaph – robisz
on/ona/ono pay	-_say	aurimisay – siedzi	tudurusay – idzie	zawwasay – robi
on/ona/ono (grzecznościowe) dhipay	-_²say	aurimiisay – siedzi	tuduruusay – idzie	zawwaasay – robi
my / my dwaj zifa / zifayya	-_	aurimi – siedzimy	tuduru – idziemy	zawwa – robimy
wy / wy dwaj uur / uuruyya	-_gh	aurimigh – siedzicie	tudurugh – idziecie	zawwagh – robicie
wy (grzecznościowe) dhinuur	-_²gh	aurimiigh – siedzicie	tuduruugh – idziecie	zawwaagh – robicie
oni qa	-_ħ	aurimiħ – siedzą	tuduruħ – idą	zawwaħ – robią
oni (grzecznościowe) dhiqa	-_ħ	aurimiħ – siedzą	tuduruħ – idą	zawwaħ – robią

• Oznaczenie _ wskazuje na samogłoskę pasującą do systemu harmonii.
• Oznaczenie _² wskazuje na długi wariant harmonizowanej samogłoski.

Jedynymi wyjątkami są czasowniki być (kandas) oraz mieć (ħauhtas).

osoba	końcówka	kandas – być	ħauhtas – mieć
ghau	as + -aa	kandaa – jestem	ħauhtaa – mam
lii/dhilii	as + -af	kandaf – jesteś	ħauhtaf – masz
pay/dhipay	as + -ay	kanday – jest	ħauhtay – ma
zifa	as	kandV – jesteśmy	ħauhtV – mamy
zifayya	as + ayya	kandayya – (my dwaj) jesteśmy	ħauhtayya – (my dwaj) mamy
uur/dhinuur	-as	kandasas – jesteście	ħauhtasas – macie
uuruyya	-ayya	kandasayya – (wy dwaj) jesteście	ħauhtasayya – (wy dwaj) macie
qa/dhiqa	-ayt	kandasayt – są	ħauhtasayt – mają

"Chcieć"

Nie występuje samodzielny czasownik "chcieć". Zastępuje się go poprzez formę pragnącą, w przypadku gdy ktoś chce wykonać jakąś czynność (ja chcę jeść, ona chce wyjść, wy chcecie mieć etc). W przypadku jednak gdy mówiący chce, by ktoś coś zrobił, lub gdy mówiący pragnie jakiegoś przedmiotu, na początku zdania wstawia się iisuug (dosłownie "żądanie, rozkaz"). Np:

iisuug ghahana (chcę syna)

iisuug butuduruphuul (chcę, byś poszedł)

iisuuq ghauku gaazaww? (czego ode mnie chcesz?)*

• czasownik robić (zaww) użyty dla oddania czynności, dosłownie ~ "czego ode mnie chcesz, żebym uczynił"

Trybo-aspekty

W protogamajskim różnica między aspektem a trybem zaciera się. Dzieli się je na trybo-aspekty stanu oraz intencji. Do trybo-aspektów stanu należą: dokonany, niedokonany oraz teliktyczny, natomiast do trybo-aspektów intencji pragnący, życzący, oraz pytający. Forma niedokonana jest podstawową formą czasownika.

Stanu

Aby od formy niedokonanej utworzyć formę trybo-aspektu dokonanego należy dodać do czasownika prefiks -b(_). Forma dokonana wskazuje na zakończenie, dokonanie się czynności, nie wskazuje jednak na jej wynik i rezultat.

Np:

aurimi (siadamy) → baurimi (siedzimy)

tuduru (idziemy) → butuduru (dochodzimy)

zawwa (robimy) → bazawwa (zrobimy)

Rozwinięciem formy dokonanej jest forma teliktyczna. Wskazuje na to, że czynność została zakończona, odniosła sukces, domyślny cel został wykonany. Może również oznaczać, że mimo trudności jej wykonanie oraz sukces jest już pewny, mimo że jeszcze do niedawna nie musiał być. Tworzy się ją dodając do czasownika prefiks m(_)-. 

Np:

suwaraad (poluję) → masuwaraad (upolowałem) – czynność polowania została zakończona sukcesem, ofiara została upolowana i zabita

ghimiid (biegam) → mighimiid (dobiegam) – czynność polowania zostaje zakończona sukcesem, mimo trudności uda się dobiec do celu

unzuruud (walczę) → munzuruud (zwalczam) – czynność walki zostaje zakończona sukcesem, udaje się zwyciężyć i pokonać przeciwnika.

Intencji

Forma pragnąca wyraża pragnienie mówiącego co do wykonania danej czynności. Tworzy się ją dodając do czasownika prefiks h_(r)-.

Np:

aurimi (siadamy) → haraurimi (chcemy usiąść)

tuduru (idziemy) → hutuduru (chcemy iść)

zawwa (robimy) → hazawwa (chcemy robić)

Forma pragnąca może też służyć jako forma trybu rozkazującego, tak zwana forma rozkazująca słaba. Poprzedzona słowem inur, używana jest w stosunku do osób o wyższej lub równej pozycji społecznej, lub gdy mówiący chce o coś prosić lub kogoś przekonać. Np:

inur hurduuruph, ghahanaqaa (słuchaj, synu)

Forma życząca wyraża życzenie mówiącego. Można ją oddać za pomocą polskiej partykuły oby. Tworzy się ją poprzez dodanie prefiksu y_²(z)-.

Np:

suwaraph (polujesz) → yaasuwaraph (obyś polował)

ghimiph (biegasz) → yiighimiph (obyć biegał)

unzuruph (walczysz) → yuuzunzuruph (obyć walczył)

Forma życząca może też służyć jako forma trybu rozkazującego, tak zwana forma rozkazująca mocna. Niepoprzedzona żadną konkretną partykułą, używana jest w stosunku do osób o niższej pozycji społecznej, gdy rozmówca wymaga czegoś, rozkazuje, żąda lub wręcz przeciwnie – błaga, wyraża pragnienie niezwykle silnie nacechowane emocjami. Np:

yuuzaduruuph ghauyas, Raawwiyaqaa (usłysz mnie, Boże!)

Forma pytająca odpowiada za tworzenie pytań. Tworzy się ją dodając prefiks g_²(m)-.

Np:

suwaraph (polujesz) → gaasuwaraph? (czy polujesz?)

ghimiph (biegasz) → giighimiph? (czy biegasz?)

unzuruph (walczysz) → guumunzuruph? (czy walczysz?)

Łączenie trybo-aspektów

Trybo-aspekty stanu oraz intencji można łączyć ze sobą. W takim wypadku na pierwszym miejscu stać będzie prefiks formy intencji, następnie prefiks formy stanu, a na końcu odmieniony czasownik. Formy intencji można łączyć między sobą, formy stanu – nie.

Np:

Forma życząca + forma teliktyczna + czasownik → yaamasuwaraph (obyś upolował, miał polowanie zakończone sukcesem)

Forma pytająca + forma pragnąca + czasownik → giihighimi (czy chcecie biegać?)

Forma pragnąca + forma dokonana → habaurimiid (chcę usiąść)

Etc.

Czasy

Występują 3 czasy: teraźniejszy, przeszły oraz przyszły.
Aby dodatkowo podkreślić, że czynność odbyła się w przeszłości, do odmienionego czasownika dodaje się sufiks -(t)_n.

Np: unzuruph (walczysz) → unzuruphun (walczyłeś)

Aby utworzyć czas przyszły, od czasownika należy dodać sufiks -(t)_²l.

Np: unzuruph (walczysz) → unzuruphuul (będziesz walczył)

Łączenie czasów i trypo-aspektów

Czasy oraz trybo-aspekty łączą się ze sobą.

Np:

gaamasuwaraphuul? (czy upolujesz <coś> kiedyś, czy twoje polowanie odniesie kiedyś sukces?)

giihighimitin (czy chcieliście biegać?)

habaurimiidiil (będę chciał usiąść)

Etc

Rzeczowniki

Liczba

Występują 4 liczby: zerowa, pojedyncza, podwójna i mnoga. Liczba zerowa jest tworzona poprzez dodanie sufiksu -n_m, liczba pojedyncza posiada końcówkę zerową, liczba podwójna -_yya, natomiast liczba mnoga -r_sa. Liczba podwójna stosowana jest głównie do naturalnych par, np: oczy, ręce, nogi, buty etc.  

Liczba zerowa	Liczba pojedyncza	Liczba podwójna	Liczba mnoga
iighaurnam (żaden język)	iighaur (język)	iighaurayya (dwa języki)	iighaurrasa (języki)
faqiihnim (żaden sen)	faqiih (sen)	faqiihiyya (dwa sny)	faqiihrisa (sny)
pirrunnum (żadne drzewo)	pirrun (drzewo)	pirrunuyya (dwa drzewa)	pirrunrusa (drzewa)

Przypadki

Protogamajski posiadał 12 przypadków.

	Przypadek	Pytanie
I.	Mianownik	kto?, co?
II.	Dopełniacz	kogo?, czego?
III.	Celownik	komu?, czemu?
IV.	Biernik	kogo?, co?
V.	Narzędnik	(z) kim?, (z) czym?
VI.	Miejscownik	o kim?, o czym?
VII.	Ablatyw	skąd?, od kogo?, od czego?
VIII.	Allatyw	dokąd?, do kogo?, do czego?
IX.	Innesyw	w kim?, w czym?
X.	Prolatyw	stosunek względem ruchu, określenie sposobu
XI.	Ekwatyw	taki, jak porównania
XII.	Wołacz	-

Odmiana przez przypadki

Przypadek	Sufiks	ghamma – człowiek	liitauni – drewno	waqadun – koń
I.	-Ø	ghamma	liitauni	waqadun
II.	-(w)_	ghammawa	liitauniwi	waqadunu
III.	-(w)_l	ghammawal	liitauniwil	waqadunul
IV.	-(y)_s	ghammayas	liitauniyis	waqadunus
V.	-(y)_r	ghammayar	liitauniyir	waqadunur
VI.	-h_	ghammaha	liitaunihi	waqadunhu
VII.	-(_)ku	ghammaku	liitauniku	waqadunuku
VIII.	-(_)ksu	ghammaksu	liitauniksu	waqadunuksu
IX.	-s_	ghammasa	liitaunisi	waqadunsu
X.	-(w)_dh	ghammawadh	liitauniwidh	waqadunudh
XI.	-(_²)lu	ghammaalu	liitauniilu	waqadunuulu
XII.	-(_)q_²	ghammaqaa	liitauniqii	waqadunuquu

Końcówki liczb wchodzą przed końcówkami przypadków. Np:

iighaur-ayya-sa – w dwóch językach

faqiih-nim-iilu – taki jak żaden sen

waqadun-rusa-wudh – końmi, za pomocą koni

ghamma-rasa-ha – o ludziach

Etc.

Określoność

Określoność wyraża się poprzez poprzedzenie wyrazu partykułą raħ oraz zmianą akcentu określanych wyrazów z pierwszej na drugą.

iighaur ['i:ɣawr] – język → raħ iighaur ['raħ i:'ɣawr] – język, ten konkretny → raħ ghammasas iighaur ['raħ ɣa'mma.sas i:'ɣawr] (Język Ludzki).

Przymiotniki

Przymiotniki posiadają końcówkę -s_s. W przeciwieństwie do rzeczowników, nie odmieniają się przez przypadki. Praktycznie zawsze stają przed rzeczownikiem, do którego się odnoszą.
Dodając do rzeczownika końcówkę -(_)llu tworzy się przymiotnik, wyrażający brak danej rzeczy. Np

pautu (dziecko) + llu > pautullu (bezdzietny)

Przysłówki

Przysłówki tworzy się zwykle od przymiotników, zamieniając końcówkę -s_s na -s_h. Tak ja przymiotniki, pozostają nieodmienne. Np:

nuhsus (płaski) → nuhsuh (płasko)

illisis (ciężki) → illisih (ciężko)

sayyasas (szybki) → sayyasah (szybko)

Zaimki

Zaimki osobowe

Zaimki osobowe, jako jedyne, traktowane są de facto jak rzeczowniki, podlegając odmianie przez przypadki. Jest ona jednak nieco nieregularna.

Przypadek	ja	ty	Ty	on/ona/ono	On/Ona/Ono	my	my dwoje	wy	Wy	wy dwoje	oni	Oni
I.	ghau	lii	dhilii	pay	dhipay	zifa	zifayya	uur	dhinuur	uuruyya	qa	dhiqa
II.	ghawwa	liiway	dhiliiway	pawwa	dhipawwa	zifaw	zifayyaw	uurau	dhinuurau	uuruyyau	qaw	dhiqaw
III.	ghaul	liwil	dhiliwil	pawil	dhipawil	zifal	zifayyal	uurul	dhinuurul	uuruyyal	qal	dhiqal
IV.	ghaus	liis	dhiliis	payyas	dhipayyas	zifis	zifayyis	siir	dhisiir	uuruyyis	qis	dhiqis
V.	ghauyar	liir	dhiliir	payyar	dhipayyar	zifar	zifayyar	ruur	dhiruur	uuruyyar	qar	dhiqar
VI.	ghauh	liih	dhiliih	payah	dhipayah	zifah	zifayyah	huur	dhihuur	uuruyyah	qah	dhiqah
VII.	ghauku	payaku	dhipayaku	paliku	dhipaliku	zifaku	zifayyaku	uuruku	dhinuuruku	uuruyyaku	qaku	dhiqaku
VIII.	ghauksu	payaksu	dhipayaksu	paliksu	dhipaliksu	zifaksu	zifayyaksu	uuruksu	dhinuuruksu	uuruyyaksu	qaksu	dhiqaksu
IX.	ghaus	liis	dhiliis	payas	dhipayas	zifas	zifayyas	suur	dhisuur	uuruyyas	qas	dhiqas
X.	ghaudh	liidh	dhiliidh	pawadh	dhipawadh	zifadh	zifayyadh	uurudh	dhinuurau	uuruyyadh	qadh	dhiqadh
XI.	ghaullu	liillu	dhiliillu	payallu	dhipayallu	zifallu	zifayyallu	uurullu	dhilluuru	uuruyyallu	qallu	dhiqallu
XII.	ghauq	liiq	dhiliiq	payaq	dhipayaq	zifaq	zifayyaq	uuruqu	dhiquuru	uuruyyaq	qaq	dhiqaq

Zaimki dzierżawcze

Zaimki dzierżawcze doklejane są do rzeczowników, w formie prefiksów.

osoba	prefiks	faqiih – sen	unuzar – walka	radhmaa – śmierć
ghau	agh-	aghfaqiih (mój sen)	aghunuzar (moja walka)	aghradhmaa (moja śmierć)
lii	lay-	layfaqiih (twój sen)	layunuzar (twoja walka)	layradhmaa (twoja śmierć)
dhilii	ilaay-	ilaayfaqiih (Twój sen)	ilaayunuzar (Twoja walka)	ilaayradhmaa (Twoja śmierć)
pay	sar-	sarfaqiih (jego/jej sen)	sarunuzar (jego/jej walka)	sarradhmaa (jego/jej śmierć)
dhipay	saar-	saarfaqiih (Jego/Jej sen)	saarunuzar (Jego/Jej walka)	saarradhmaa (Jego/Jej śmierć)
zifa	zi-	zifaqiih (nasz sen)	ziyunuzar (nasza walka)	ziradhmaa (nasza śmierć)
zifayya	yaz-	yazifaqiih (nasz <l.podwójna> sen)	yazunuzar (nasza <l.podwójna> walka)	yazradhmaa (nasza <l.podwójna> śmierć)
uur	hau-	haufaqiih (wasz sen)	haunuzar (wasza walka)	hauradhmaa (wasza śmierć)
dhinuur	dhau-	dhaufaqiih (Wasz sen)	dhaunuzar (Wasza walka)	dhauradhmaa (Wasza śmierć)
uuruyya	hayy-	hayyfaqiih (wasza <l.podwójna> sen)	hayyunuzar (wasza <l.podwójna> walka)	hayyradhmaa (wasza <l.podwójna> śmierć)
qa/dhiqa	qun-	qunfaqiih (ich sen)	qununuzar (ich walka)	qunradhmaa (ich śmierć)

Zaimki zwrotne

Zaimki zwrotne tworzy się dodając do zaimka osobowego cząstkę -tuum, która dosłownie znaczy "dusza". Można je tłumaczyć z grubsza podobnie do "mnie samego", "ja sam" etc

ghau → ghautuum

lii → liituum

dhilii → dhiliituum

pay → pattuum

dhipay → dhipaytuum

zifa → zifatuum

zifayya → zifayyatuum

uur → uurtuum

dhinuur → dhinuurtuum

uuruyya → uurayyatuum

qa → qatuum

dhiqa → dhiqatuum

Liczebniki

Liczebniki porządkowe tworzy się dodając do liczebnika głównego sufiks -(a)n. Liczebniki porządkowe są nieodmienne.

liczba	liczebnik główny	liczebnik porządkowy
1	hazru	hazrun
2	pharu	pharun
3	dhinnu	dhinnun
4	aasau	aasaun
5	kargha	karghan
6	niirra	niirran
7	saugh	saughan
8	wayr	wayran
9	baalla	baallan
10	abaagh	abaaghan
20	pharwi	pharwin
30	dhinwi	dhinwin
40	wiswi	wiswin
50	karghawwa	karghawwan
60	niirrawwa	niirrawwan
70	saughiw	saughiwan
80	wayriw	wayriwan
90	baalliw	baalliwan
100	phaafyar	phaafyaran
1000	ħahtaphaafyar	ħahtaphaafyaran

Teksty

Owca i konie

Owca i konie

Na wzgórzu owca, która nie miała wełny, zobaczyła konie; jeden ciągnął ciężki wóz, drugi dźwigał wielki ładunek, a trzeci wiózł szybko człowieka. Owca rzekła do koni: „Serce mnie boli, widząc, co człowiek nakazuje robić koniom”. Konie odpowiedziały: „Słuchaj, owco, serca nas bolą, kiedy widzimy, jak człowiek, pan, zabiera twoją wełnę na płaszcz dla samego siebie. I owca nie ma wełny”. Usłyszawszy to, owca pobiegła przez równinę.

---

Raħ Phauru fi raħ Waqadunrusa

Zur saaquhu, phauru isi waan ħauhtaytan qaħtiwi binnakasaytan waqadunrusayus. Raħ hazrun tawwasaytan illisis awwasaryas, raħ pharun liirisaytin ħahtasas dilliyis fi raħ dhinnun sayyasah yaghawwarasaytan ghammayas. Raħ phauru biighisaytin waqadunrusaksu: "Aghqiwaħ ammasay, kaar innakaad asi ghamma ghayrasay zaww waqadunrusawul". Raħ waqadunrusa makawanaħan: "Inur hurduuruph, phauruquu, ziqiwaħrasa ammaħ, kaar innaka apa ghamma, raħ paabun, mahaptiniisay layqaħtiyis bausas ghabaraksu pir paytuum. Fi raħ phauru waan ħauhtaytan qaħtiwi". Kaar suuk badurusaytun, raħ phauru gipisaytin nuhaabadh.

Król i bóg

Król i bóg

Był sobie król. Był bezdzietny. Chciał mieć syna. Poprosił kapłana: „spraw, by urodził mi się syn!”. Kapłan powiedział do króla: „módl się do boga Werunosa”. Król podszedł do boga Werunosa, by pomodlić się do niego. „Usłysz mnie, ojcze Werunosie!”. Bóg Werunos zstąpił z nieba. „Czego chcesz ode mnie?”. „Chcę mieć syna”. „Niech więc się stanie”, powiedział promienny bóg Werunos. Żona króla urodziła syna.

---

Raħ Qabrii fi raħ Raawwiya

Kandaytan aukar qabrii. Kandaytan pautullu. Ghahanas harħauhtaytan. Busubuusaytun saarhitlaayas: "Yaaparrasay ghaul ghahan!". Raħ hitlaa biighisaytin raħ qabriiwil: "Inur hardauraaph raħ Raawwiyaksu Qiiħaghuyaghaksu". Raħ qabrii butudurun raħ Raawwiyaksu Qiiħaghuyaghaksu, tugi daur dhipayaksu. "Yuuzaduruuph ghauyas, Taghiiqii Qiiħaghuyaghaqaa!". Raħ Raawwiya Qiiħaghuyagh butudurun amfa phannifiku. "Iisuuq ghauku gaazaww?". "Iisuug ghahana". "Kammi kandaytaal", biighisaytin raħ wallarsas Raawwiya Qiiħaghuyagh. Limmi qabriiwi maparrasaytan ghahanas.

Słowniczek

Rodzina

• ojciec – taghii /ˈtaɣiː/
• matka – dharaħ /ˈðaraħ/
• brat – tiiqar /ˈtiːqar/
• siostra – kaylaħ /ˈkajlaħ/
• syn – ghahan /ˈɣahan/
• córka – iiyuzu /ˈiːjuzu/
• wnuk, wnuczka – nipuur /ˈnipuːr/
• dziadek – ħahtataghii /ħahtaˈtaɣiː/
• babcia – ħahtadharaħ /ħahtaˈðaraħ/
• stryj – yuziif /ˈjuziːf/
• wuj – sitaallin /ˈsitaːlːin/
• ciotka (siostra ojca) – wiina /ˈwiːna/
• ciotka (siostra matki) – kahya /ˈkahja/

Ludzie i zawody

• lud – iizrayil /ˈiːzrajil/
• plemię, klan – aysuur /ˈajsuːr/
• człowiek – ghamma /ˈɣamːa/
• osoba – waliig /ˈwaliːɡ/
• dziecko – pautu /ˈpawtu/
• mężczyzna, mąż – laughal /ˈlawɣal/
• kobieta, żona – limmi /ˈlimːi/
• tytuł grzecznościowy w stosunku do osób starszych – dhii /ðiː/
• imię – ghaphim /ˈɣaθim/

---

• bohater – basħaar /ˈbasħaːr/
• kapłan, szaman – hitlaa /ˈhitlaː/
• kobieta, kapłanka, szmanka – wayla /ˈwajla/
• król, wódz, bohater – qabrii /ˈqabriː/
• pan – paabun /ˈpaːbun/
• wieszcz, medium, wyrocznia – ulayb /ˈulajb/

---

• jeździec rydwanu, osoba doglądająca koni – qadunu /ˈqadunu/
• myśliwy – suwaridu /ˈsuwaridu/
• pasterz (dialektalnie również przewodnik) – auf /awf/
• rolnik, osoba robiąca w polu – kiigiiru /ˈkiːɡiːru/

Anatomia

• głowa – asuwan /ˈasuwan/
• kolano – sukayrim /ˈsukajrim/
• kość – kahin /ˈkahin/
• krew – ħarrtaaq /ˈħarːtaːq/
• łza – nirrya /ˈnirːja/
• noga – tayrim /ˈtajrim/
• ogon – qiyap /ˈqijap/
• oko – zuumak /ˈzuːmak/
• policzek, broda, szczęka – warghat /ˈwarɣat/
• ręka, dłoń – ayn /ajn/
• róg – tukan /ˈtukan/
• serce – qiwaħ /ˈqiwaħ/
• ucho – daguum /ˈdaɡuːm/
• wątroba – farra /ˈfarːa/, farrah /ˈfarːah/
• włosy, sierść – ruubu /ˈruːbu/
• ząb – yuugan /ˈjuːɡan/

Zmysły, stany i czynności fizjologiczne

• stan, kondycja, władza – auzai /ˈaʊ̯zaɪ̯/

---

• słuchać – duur /duːr/
• słyszeć – adur /ˈadur/
• widzieć – innak /ˈinːak/

---

• rodzić – paut /pawt/
• urodzić się, przyjść na świat – parr /parː/
• żyć – fiyy /fijː/
• życie – fiyyam /fijːam/
• ginąć – daalik /ˈdaːlik/
• śmierć – radhmaa /ˈraðmaː/
• harmonia – iruuhauzai /ˈiruːhaʊ̯zaɪ̯/

---

• boleć – amm /amː/
• ból – ammar /ˈamːar/
• sen – faqiih /ˈfaqiːh/
• spać, śnić – faqhan /ˈfaqhan/
• oddychać – asif /ˈasif/
• oddech – sayf /sajf/
• jeść – tau /taw/
• pić – aaph /aːθ/

Psychika

• kochać – farrah /ˈfarːah/
• miłość – suuriyaa /ˈsuːrijaː/
• obrzydzenie, odraza, okrzyk pogardy – dhatlaqaaq /ˈðatlaqaːq/
• wierzyć – qiwaħ /ˈqiwaħ/
• woleć, pożądać – ruuna /ˈruːna/

---

• mądrość – mazda /ˈmazda/
• rozsądek - turumpu /ˈturumpu/
• spokój, rozwaga – aamriqa /ˈaːmriqa/

---

• błąd – qasim /ˈqasim/
• myśleć – siiq /siːq/
• wiedzieć – galifa /ˈɡalifa/
• wizja, zamysł, pomysł – rilar /ˈrilar/
• znać – umbar /ˈumbar/

---

• morderstwo, zbrodnia – daalka /ˈdaːlka/
• zemsta, kara – iraan /ˈiraːn/
• zmiana – izlama /ˈizlama/
• dobra zmiana, zmiana na lepsze, poprawa - yarazlau /ˈjarazlaʊ̯/

Religia i duchowość

• dobro, dobroć, dobry – ura /ˈura/
• zło, zły – rriim /rːiːm/
• bóg – raawwiya /ˈraːwːija/
• bóg Werunos – Raawwiya Qiiħaghuyagh /ˈraːwːija ˈqiːħaɣujaɣ/
• anioł, dobry duch – aaħura /ˈaːħura/
• demon, zły duch – aaħrriim /ˈaːħrːiːm/
• dusza – tuum /tuːm/
• modlić się – daur /dawr/
• modlitwa – daurar /ˈdawrar/

Komunikacja

• język – iighaur /ˈiːɣawr/
• kazać, nakazywać, rozkazywać – ghayr /ɣajr/
• mówić, rzec – iigh /iːɣ/
• odpowiadać – kawan /ˈkawan/
• prosić – kanad /ˈkanad/
• prośba – inur /ˈinur/
• pytać, prosić – usub /ˈusub/
• żądanie, rozkaz – iisuuq /ˈiːsuːq/

Rolnictwo i hodowla

• pole – buurtiis /ˈbuːrtiːs/
• orać – ziim /ziːm/
• siać – pahag /ˈpahaɡ/
• mielić, miażdżyć – sahmat /ˈsahmat/

---

• wypas – hautlaa /ˈhawtlaː/
• jarzmo – saman /ˈsaman/
• wóz, rydwan – awwasar /ˈawːasar/

---

• ziarno – haluz /ˈhaluz/
• zboże – karrad /ˈkarːad/
• jajko – bitu /ˈbitu/
• mleko – asaal /ˈasaːl/
• miód, miód pitny – yugtun /ˈjuɡtun/
• wełna – qaħti /ˈqaħti/

Astronomia

• dzień – gauda /ˈɡawda/
• noc – baylar /ˈbajlar/
• niebo – phannif /ˈθanːif/
• świat – bilaruusa /ˈbilaruːsa/
• słońce – ghaabii /ˈɣaːbiː/
• wschód słońca – panghaabii /ˈpanɣaːbiː/, pannghaabii /ˈpanːɣaːbiː/
• zachód słońca – zaunghaabii /ˈzawnɣaːbiː/
• księżyc, miesiąc – yinmadh /ˈjinmað/
• gwiazda – zayla /ˈzajla/

Kierunki i miejsca

• środek, wnętrze – udun /ˈudun/
• dół – amfa /ˈamfa/
• góra, powyżej – tirraf /ˈtirːaf/
• góra, na górze – kirdu /ˈkirdu/, kiridu /ˈkiridu/
• północ – dhaħad /ˈðaħad/
• południe – amhad /ˈahmad/
• wschód (kierunek) – pana /ˈpana/, panna /ˈpanːa/
• zachód (kierunek) – zauna /ˈzawna/

---

• miejsce – pharas /ˈθaras/, pharaph /ˈθaraθ/

Natura

• równina – nuhaab /ˈnuhaːb/
• step – siyun /ˈsijun/
• wzgórze – saaqu /ˈsaːqu/
• ziemia, kraina – aab /aːb/

---

• burza – qurran /ˈqurːan/
• ogień – faatraa /ˈfaːtraː/
• wiatr – dhurqagh /ˈðurqaɣ/, ħimlaa /ˈħimlaː/
• woda – katara /ˈkatara/
• żywioł, zasada – piisu /ˈpiːsu/

---

• trawa – siyyab /ˈsijːab/
• drewno, drzewo – liitauni /ˈliːtawni/
• drzewo – pirrun /ˈpirːun/
• kamień – alla /ˈalːa/
• sól – phinnu /ˈθinːu/

---

• blask, oślepiające światło – taghar /ˈtaɣar/
• błyszczeć, jaśnieć, promienieć – tagh /taɣ/
• światło – wallar /ˈwalːar/

Zwierzęta

• bydło – ghau /ɣaw/, ħau /ħaw/
• gęś – uunmu /ˈuːnmu/
• jeleń – patar /ˈpatar/
• kaczka – baab /baːb/
• koń – waqadun /ˈwaqadun/
• lew – pahlau /ˈpahlaw/
• mamut – dhatluu /ˈðatluː/
• mysz, szczur – naaphu /ˈnaːθu/
• niedźwiedź – puutin /ˈpuːtin/
• owca – phauru /ˈθawru/
• pies – awqar /ˈawqar/
• ryba – gullum /ˈɡulːum/
• świnia – hayr /hajr/
• wilk – phalku /ˈθalku/
• zwierzę, zwierzyna – rrawa /ˈrːawa/

Czynności

• być – kandas /ˈkandas/
• mieć, posiadać – ħauhtas /ˈħawhtas/
• brać – haptin /ˈhaptin/
• dawać – dhuq /ðuq/
• robić – zaww /zawː/
• sprawiać, czynić – raub /rawb/

---

• siedzieć – aurim /ˈawrim/
• iść – tudur /ˈtudur/
• biec, biegać – ghim /ɣim/, gip /ɡip/
• bieg – gipir /ˈɡipir/

---

• atakować, atak – kaħin /'kaħin/
• ciągnąć – taww /'tawː/
• dźwigać – liir /'liːr/
• polować – suwar /ˈsuwar/
• ratować, ratunek – firdaus /ˈfirdaʊ̯s/
• walczyć – unzur /ˈunzur/
• walka – unuzar /ˈunuzar/
• wozić, transportować – yaghawwar /ˈjaɣawːar/

---

• wschodzić, wstawać, podnosić się – pan /pan/, pann /panː/
• zachodzić, opadać, znikać – zaun /zawn/

Określenia

• brzydki – uunigsis /ˈuːniɡsis/
• cały, pełny, kompletny – dauruusus /ˈdawruːsus/
• ciepły – bausas /ˈbawsas/
• ciężki – illisis /ˈilːisis/
• dużo, suma – pazau /ˈpazaw/
• nowy – katlisis /ˈkatlisis/
• pasujący, dopasowany, pasować do siebie – iruuhsus /ˈiruːhsus/
• płaski – nuhsus /ˈnuhsus/
• szybki – sayyasas /ˈsajːasas/
• szybko – sayyasah /ˈsajːasah/
• świetlisty, jasny – wallarsas /ˈwalːarsas/
• wielki – ħahtasas /ˈħahtasas/
• wspaniały, szanowany – ayd /ajd/

Inne

• koło – yamna /ˈjamna/
• ładunek – dilli /ˈdilːi/
• płaszcz – ghabar /ˈɣabar/

Spójniki

• a, i – fi /fi/
• aby, żeby – tugi /ˈtuɡi/
• gdy – kaar /kaːr/

Przyimki

• dla – pir /pir/
• na – zur /zur/
• nad – pana /ˈpana/, panna /ˈpanːa/
• po (w znaczeniu czasowym) – aaghir /ˈaːɣir/
• pod – saya /ˈsaja/, sayya /ˈsajːa/
• przed (w znaczeniu czasowym) – giira /ˈɡiːra/
• przed (w znaczeniu przestrzennym) – phal /θal/
• przy – ghad /ɣad/
• wokół – phaluudh /ˈθaluːð/
• za (w znaczeniu przestrzennym) – uudh /uːð/, zudh /zuð/

Partykuły

• nie – waan /waːn/
• niechaj – kammi /ˈkamːi/
• ale, jednak – maadhur /ˈmaːður/
• tylko – zaħi /ˈzaħi/
• mimo, pomimo – farrik /ˈfarːik/

Zaimki

• co – asi /ˈasi/
• jak – apa /ˈapa/
• jaki, który – isi /ˈisi/
• kiedyś, niegdyś, dawniej – aukar /ˈawkar/
• to – sauk /sawk/
• tamto – asuuk /ˈasuːk/

Liczby

• jeden – hazru /ˈhazru/
• dwa – pharu /ˈθaru/
• trzy – dhinnu /ˈðinːu/
• cztery – aasau /ˈaːsaw/
• pięć – kargha /karˈɣa/
• sześć – niirra /niːˈrːa/
• siedem – saugh /sawɣ/
• osiem – wayr /wajr/
• dziewięć – baalla /ˈbaːlːa/
• dziesięć – abaagh /ˈabaːɣ/
• dwadzieścia – pharwi /ˈθarwi/
• trzydzieści – dhinwi /ˈðinwi/
• czterdzieści – wiswi /ˈwiswi/
• pięćdziesiąt – karghawwa /karɣaˈwːa/
• sześćdziesiąt – niirrawwa /niːrːaˈwːa/
• siedemdziesiąt – saughiw /ˈsawɣiw/
• osiemdziesiąt – wayriw /ˈwajriw/
• dziewięćdziesiąt – baalliw /ˈbaːlːiw/
• sto – phaafyar /ˈθaːfjar/
• tysiąc – ħahtaphaafyar /ħahtaˈθaːfjar/