Język protogamajski: Różnice pomiędzy wersjami
m (→Słowniczek) |
|||
Linia 1079: | Linia 1079: | ||
===Zmysły, stany i czynności fizjologiczne=== | ===Zmysły, stany i czynności fizjologiczne=== | ||
+ | *'''stan, kondycja, władza''' – auzai /{{IPA|ˈaʊ̯zaɪ̯}}/ | ||
+ | ----- | ||
*'''słuchać''' – duur /{{IPA|duːr}}/ | *'''słuchać''' – duur /{{IPA|duːr}}/ | ||
*'''słyszeć''' – adur /{{IPA|ˈadur}}/ | *'''słyszeć''' – adur /{{IPA|ˈadur}}/ | ||
Linia 1089: | Linia 1091: | ||
*'''ginąć''' – daalik /{{IPA|ˈdaːlik}}/ | *'''ginąć''' – daalik /{{IPA|ˈdaːlik}}/ | ||
*'''śmierć''' – radhmaa /{{IPA|ˈraðmaː}}/ | *'''śmierć''' – radhmaa /{{IPA|ˈraðmaː}}/ | ||
+ | *'''harmonia''' – iruuhauzai /{{IPA|ˈiruːhaʊ̯zaɪ̯}}/ | ||
----- | ----- | ||
*'''boleć''' – amm /{{IPA|amː}}/ | *'''boleć''' – amm /{{IPA|amː}}/ | ||
Linia 1245: | Linia 1248: | ||
*'''dużo, suma''' – pazau /{{IPA|ˈpazaw}}/ | *'''dużo, suma''' – pazau /{{IPA|ˈpazaw}}/ | ||
*'''nowy''' – katlisis /{{IPA|ˈkatlisis}}/ | *'''nowy''' – katlisis /{{IPA|ˈkatlisis}}/ | ||
+ | *'''pasujący, dopasowany, pasować do siebie''' – iruuh /{{IPA|ˈiruːh}}/ | ||
*'''płaski''' – nuhsus /{{IPA|ˈnuhsus}}/ | *'''płaski''' – nuhsus /{{IPA|ˈnuhsus}}/ | ||
*'''szybki''' – sayyasas /{{IPA|ˈsajːasas}}/ | *'''szybki''' – sayyasas /{{IPA|ˈsajːasas}}/ | ||
Linia 1277: | Linia 1281: | ||
*'''nie''' – waan /{{IPA|waːn}}/ | *'''nie''' – waan /{{IPA|waːn}}/ | ||
*'''niechaj''' – kammi /{{IPA|ˈkamːi}}/ | *'''niechaj''' – kammi /{{IPA|ˈkamːi}}/ | ||
+ | *'''ale, jednak''' – maadhur /{{IPA|ˈmaːður}}/ | ||
===Zaimki=== | ===Zaimki=== |
Wersja z 19:32, 21 maj 2020
Język protogamajski (Raħ ghammasas iighaur ['raħ ɣa'm:asas i:'ɣawr]) to prajęzyk, będący przodkiem wszystkich innych języków gamajskich, rodziny językowej rozwijanej w ramach wspólnego forumowego projektu. Jest to język aglutynacyjny, o szyku SVO, charakteryzujący się sporą liczbą głosek szczelinowych, w tym charakterystycznej dla języka spółgłoski [ɣ].
Fonologia
Samogłoski
Przednie | Tylne | |
---|---|---|
Przymknięte | i i: | u u: |
Otwarte | a a: |
Dyftongi
Występują jedynie dwa dyftongi: [aj] oraz [aw].
Spółgłoski
Wargowe | Zębowo-dziąsłowe | Podniebienne | Welarne | Języczkowe | Gardłowe | ||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Nosowe | zwykłe | m | n | ||||
geminaty | mː | nː | |||||
Zwarte | bezdźwięczne | p | t | k | q | ||
dźwięczne | b | d | g | ||||
Szczelinowe | bezdźwięczne | f | θ s | h ħ | |||
dźwięczne | ð z | ɣ | |||||
Drżące | zwykłe | r | |||||
geminaty | rː | ||||||
Aproksymanty | zwykłe | l | j | w | |||
geminaty | lː | jː | wː |
Akcent
Akcent pada zwykle na pierwszą sylabę, chociaż pojawiają się wyjątki od tej zasady.
Struktura sylaby
Struktura sylaby to (C)V(C), gdzie V może być samogłoską/dyftongiem, a C spółgłoską/geminatą.
Zapis łaciński
Język protogamajski nie posiadał własnego pisma, używany był przez społeczność niepiśmienną. Dla ułatwienia stosuje się jednak zapis łaciński.
i | ii | u | uu | a | aa | au | ay |
[i] | [iː] | [u] | [u:] | [a] | [a:] | [aw] | [aj] |
m | n | p | t | k | q | b | d |
[m] | [n] | [p] | [t] | [k] | [q] | [b] | [d] |
g | f | ph | s | h | ħ | dh | z |
[g] | [f] | [θ] | [s] | [h] | [ħ] | [ð] | [z] |
gh | r | l | y | w | |||
[ɣ] | [r] | [l] | [j] | [w] |
Gramatyka
Harmonia samogłoskowa
W protogamajskim występuje harmonia progresywna samogłosek. Samogłoska pierwszej sylaby sufiksów dołączanych do słowa musi zgadzać się z samogłoską ostatniej sylaby podstawowego słowa.
Ostatnia samogłoska słowa |
Pierwsza samogłoska sufiksu | |
---|---|---|
krótka (_) | długa (_²) | |
i, ii | i | ii |
u, uu | u | uu |
a, aa, ay, au | a | aa |
Przykłady:
- faqiih ‘sen’ → faqiihrisa ‘sny’
- pirrun ‘drzewo’ → pirrunrusa ‘drzewa’
- iighaur ‘język’ → iighaurrasa ‘języki’
Czasowniki
Osoby i odmiana czasowników przez osoby
osoba | końcówka | aurim – siedzieć | tudur – iść | zaww – robić |
---|---|---|---|---|
ja
ghau |
-_²d | aurimiid – siedzę | tuduruud – idę | zawwaad – robię |
ty
lii |
-_ph | aurimiph – siedzisz | tuduruph – idziesz | zawwaph – robisz |
ty (grzecznościowe)
dhilii |
-_²ph | aurimiiph – siedzisz | tuduruuph – idziesz | zawwaaph – robisz |
on/ona/ono
pay |
-_say | aurimisay – siedzi | tudurusay – idzie | zawwasay – robi |
on/ona/ono (grzecznościowe)
dhipay |
-_²say | aurimiisay – siedzi | tuduruusay – idzie | zawwaasay – robi |
my / my dwaj
zifa / zifayya |
-_ | aurimi – siedzimy | tuduru – idziemy | zawwa – robimy |
wy / wy dwaj
uur / uuruyya |
-_gh | aurimigh – siedzicie | tudurugh – idziecie | zawwagh – robicie |
wy (grzecznościowe)
dhinuur |
-_²gh | aurimiigh – siedzicie | tuduruugh – idziecie | zawwaagh – robicie |
oni
qa |
-_ħ | aurimiħ – siedzą | tuduruħ – idą | zawwaħ – robią |
oni (grzecznościowe)
dhiqa |
-_ħ | aurimiħ – siedzą | tuduruħ – idą | zawwaħ – robią |
- Oznaczenie _ wskazuje na samogłoskę pasującą do systemu harmonii.
- Oznaczenie _² wskazuje na długi wariant harmonizowanej samogłoski.
Jedynymi wyjątkami są czasowniki być (kandas) oraz mieć (ħauhtas).
osoba | końcówka | kandas – być | ħauhtas – mieć |
---|---|---|---|
ghau | kandaa – jestem | ħauhtaa – mam | |
lii/dhilii | kandaf – jesteś | ħauhtaf – masz | |
pay/dhipay | kanday – jest | ħauhtay – ma | |
zifa | kandV[1] – jesteśmy | ħauhtV[1] – mamy | |
zifayya | kandayya – (my dwaj) jesteśmy | ħauhtayya – (my dwaj) mamy | |
uur/dhinuur | -as | kandasas – jesteście | ħauhtasas – macie |
uuruyya | -ayya | kandasayya – (wy dwaj) jesteście | ħauhtasayya – (wy dwaj) macie |
qa/dhiqa | -ayt | kandasayt – są | ħauhtasayt – mają |
"Chcieć"
Nie występuje samodzielny czasownik "chcieć". Zastępuje się go poprzez formę pragnącą, w przypadku gdy ktoś chce wykonać jakąś czynność (ja chcę jeść, ona chce wyjść, wy chcecie mieć etc). W przypadku jednak gdy mówiący chce, by ktoś coś zrobił, lub gdy mówiący pragnie jakiegoś przedmiotu, na początku zdania wstawia się iisuug (dosłownie "żądanie, rozkaz"). Np:
- iisuug ghahana (chcę syna)
- iisuug butuduruphuul (chcę, byś poszedł)
- iisuuq ghauku gaazaww? (czego ode mnie chcesz?)*
- czasownik robić (zaww) użyty dla oddania czynności, dosłownie ~ "czego ode mnie chcesz, żebym uczynił"
Trybo-aspekty
W protogamajskim różnica między aspektem a trybem zaciera się. Dzieli się je na trybo-aspekty stanu oraz intencji. Do trybo-aspektów stanu należą: dokonany, niedokonany oraz teliktyczny, natomiast do trybo-aspektów intencji pragnący, życzący, oraz pytający. Forma niedokonana jest podstawową formą czasownika.
Stanu
Aby od formy niedokonanej utworzyć formę trybo-aspektu dokonanego należy dodać do czasownika prefiks -b(_). Forma dokonana wskazuje na zakończenie, dokonanie się czynności, nie wskazuje jednak na jej wynik i rezultat.
- Np:
- aurimi (siadamy) → baurimi (siedzimy)
- tuduru (idziemy) → butuduru (dochodzimy)
- zawwa (robimy) → bazawwa (zrobimy)
Rozwinięciem formy dokonanej jest forma teliktyczna. Wskazuje na to, że czynność została zakończona, odniosła sukces, domyślny cel został wykonany. Może również oznaczać, że mimo trudności jej wykonanie oraz sukces jest już pewny, mimo że jeszcze do niedawna nie musiał być. Tworzy się ją dodając do czasownika prefiks m(_)-.
- Np:
- suwaraad (poluję) → masuwaraad (upolowałem) – czynność polowania została zakończona sukcesem, ofiara została upolowana i zabita
- ghimiid (biegam) → mighimiid (dobiegam) – czynność polowania zostaje zakończona sukcesem, mimo trudności uda się dobiec do celu
- unzuruud (walczę) → munzuruud (zwalczam) – czynność walki zostaje zakończona sukcesem, udaje się zwyciężyć i pokonać przeciwnika.
Intencji
Forma pragnąca wyraża pragnienie mówiącego co do wykonania danej czynności. Tworzy się ją dodając do czasownika prefiks h_(r)-.
- Np:
- aurimi (siadamy) → haraurimi (chcemy usiąść)
- tuduru (idziemy) → hutuduru (chcemy iść)
- zawwa (robimy) → hazawwa (chcemy robić)
Forma pragnąca może też służyć jako forma trybu rozkazującego, tak zwana forma rozkazująca słaba. Poprzedzona słowem inur, używana jest w stosunku do osób o wyższej lub równej pozycji społecznej, lub gdy mówiący chce o coś prosić lub kogoś przekonać. Np:
- inur hurduuruph, ghahanaqaa (słuchaj, synu)
Forma życząca wyraża życzenie mówiącego. Można ją oddać za pomocą polskiej partykuły oby. Tworzy się ją poprzez dodanie prefiksu y_²(z)-.
- Np:
- suwaraph (polujesz) → yaasuwaraph (obyś polował)
- ghimiph (biegasz) → yiighimiph (obyć biegał)
- unzuruph (walczysz) → yuuzunzuruph (obyć walczył)
Forma życząca może też służyć jako forma trybu rozkazującego, tak zwana forma rozkazująca mocna. Niepoprzedzona żadną konkretną partykułą, używana jest w stosunku do osób o niższej pozycji społecznej, gdy rozmówca wymaga czegoś, rozkazuje, żąda lub wręcz przeciwnie – błaga, wyraża pragnienie niezwykle silnie nacechowane emocjami. Np:
- yuuzaduruuph ghauyas, Raawwiyaqaa (usłysz mnie, Boże!)
Forma pytająca odpowiada za tworzenie pytań. Tworzy się ją dodając prefiks g_²(m)-.
- Np:
- suwaraph (polujesz) → gaasuwaraph? (czy polujesz?)
- ghimiph (biegasz) → giighimiph? (czy biegasz?)
- unzuruph (walczysz) → guumunzuruph? (czy walczysz?)
Łączenie trybo-aspektów
Trybo-aspekty stanu oraz intencji można łączyć ze sobą. W takim wypadku na pierwszym miejscu stać będzie prefiks formy intencji, następnie prefiks formy stanu, a na końcu odmieniony czasownik. Formy intencji można łączyć między sobą, formy stanu – nie.
- Np:
- Forma życząca + forma teliktyczna + czasownik → yaamasuwaraph (obyś upolował, miał polowanie zakończone sukcesem)
- Forma pytająca + forma pragnąca + czasownik → giihighimi (czy chcecie biegać?)
- Forma pragnąca + forma dokonana → habaurimiid (chcę usiąść)
Etc.
Czasy
Występują 3 czasy: teraźniejszy, przeszły oraz przyszły.
Aby dodatkowo podkreślić, że czynność odbyła się w przeszłości, do odmienionego czasownika dodaje się sufiks -(t)_n.
- Np: unzuruph (walczysz) → unzuruphun (walczyłeś)
Aby utworzyć czas przyszły, od czasownika należy dodać sufiks -(t)_²l.
- Np: unzuruph (walczysz) → unzuruphuul (będziesz walczył)
Łączenie czasów i trypo-aspektów
Czasy oraz trybo-aspekty łączą się ze sobą.
- Np:
- gaamasuwaraphuul? (czy upolujesz <coś> kiedyś, czy twoje polowanie odniesie kiedyś sukces?)
- giihighimitin (czy chcieliście biegać?)
- habaurimiidiil (będę chciał usiąść)
Etc
Rzeczowniki
Liczba
Występują 4 liczby: zerowa, pojedyncza, podwójna i mnoga. Liczba zerowa jest tworzona poprzez dodanie sufiksu -n_m, liczba pojedyncza posiada końcówkę zerową, liczba podwójna -_yya, natomiast liczba mnoga -r_sa. Liczba podwójna stosowana jest głównie do naturalnych par, np: oczy, ręce, nogi, buty etc.
Liczba zerowa | Liczba pojedyncza | Liczba podwójna | Liczba mnoga |
---|---|---|---|
iighaurnam
(żaden język) |
iighaur
(język) |
iighaurayya
(dwa języki) |
iighaurrasa
(języki) |
faqiihnim
(żaden sen) |
faqiih
(sen) |
faqiihiyya
(dwa sny) |
faqiihrisa
(sny) |
pirrunnum
(żadne drzewo) |
pirrun
(drzewo) |
pirrunuyya
(dwa drzewa) |
pirrunrusa
(drzewa) |
Przypadki
Protogamajski posiadał 12 przypadków.
Przypadek | Pytanie | |
---|---|---|
I. | Mianownik | kto?, co? |
II. | Dopełniacz | kogo?, czego? |
III. | Celownik | komu?, czemu? |
IV. | Biernik | kogo?, co? |
V. | Narzędnik | (z) kim?, (z) czym? |
VI. | Miejscownik | o kim?, o czym? |
VII. | Ablatyw | skąd?, od kogo?, od czego? |
VIII. | Allatyw | dokąd?, do kogo?, do czego? |
IX. | Innesyw | w kim?, w czym? |
X. | Prolatyw | stosunek względem ruchu, określenie sposobu |
XI. | Ekwatyw | taki, jak porównania |
XII. | Wołacz | - |
Odmiana przez przypadki
Przypadek | Sufiks | ghamma – człowiek | liitauni – drewno | waqadun – koń |
---|---|---|---|---|
I. | -Ø | ghamma | liitauni | waqadun |
II. | -(w)_ | ghammawa | liitauniwi | waqadunu |
III. | -(w)_l | ghammawal | liitauniwil | waqadunul |
IV. | -(y)_s | ghammayas | liitauniyis | waqadunus |
V. | -(y)_r | ghammayar | liitauniyir | waqadunur |
VI. | -h_ | ghammaha | liitaunihi | waqadunhu |
VII. | -(_)ku | ghammaku | liitauniku | waqadunuku |
VIII. | -(_)ksu | ghammaksu | liitauniksu | waqadunuksu |
IX. | -s_ | ghammasa | liitaunisi | waqadunsu |
X. | -(w)_dh | ghammawadh | liitauniwidh | waqadunudh |
XI. | -(_²)lu | ghammaalu | liitauniilu | waqadunuulu |
XII. | -(_)q_² | ghammaqaa | liitauniqii | waqadunuquu |
Końcówki liczb wchodzą przed końcówkami przypadków. Np:
- iighaur-ayya-sa – w dwóch językach
- faqiih-nim-iilu – taki jak żaden sen
- waqadun-rusa-wudh – końmi, za pomocą koni
- ghamma-rasa-ha – o ludziach
Etc.
Określoność
Określoność wyraża się poprzez poprzedzenie wyrazu partykułą raħ oraz zmianą akcentu określanych wyrazów z pierwszej na drugą.
- iighaur ['i:ɣawr] – język → raħ iighaur ['raħ i:'ɣawr] – język, ten konkretny → raħ ghammasas iighaur ['raħ ɣa'mma.sas i:'ɣawr] (Język Ludzki).
Przymiotniki
Przymiotniki posiadają końcówkę -s_s. W przeciwieństwie do rzeczowników, nie odmieniają się przez przypadki. Praktycznie zawsze stają przed rzeczownikiem, do którego się odnoszą.
Dodając do rzeczownika końcówkę -(_)llu tworzy się przymiotnik, wyrażający brak danej rzeczy.
Np
- pautu (dziecko) + llu > pautullu (bezdzietny)
Przysłówki
Przysłówki tworzy się zwykle od przymiotników, zamieniając końcówkę -s_s na -s_h. Tak ja przymiotniki, pozostają nieodmienne. Np:
- nuhsus (płaski) → nuhsuh (płasko)
- illisis (ciężki) → illisih (ciężko)
- sayyasas (szybki) → sayyasah (szybko)
Zaimki
Zaimki osobowe
Zaimki osobowe, jako jedyne, traktowane są de facto jak rzeczowniki, podlegając odmianie przez przypadki. Jest ona jednak nieco nieregularna.
Przypadek | ja | ty | Ty | on/ona/ono | On/Ona/Ono | my | my dwoje | wy | Wy | wy dwoje | oni | Oni |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
I. | ghau | lii | dhilii | pay | dhipay | zifa | zifayya | uur | dhinuur | uuruyya | qa | dhiqa |
II. | ghawwa | liiway | dhiliiway | pawwa | dhipawwa | zifaw | zifayyaw | uurau | dhinuurau | uuruyyau | qaw | dhiqaw |
III. | ghaul | liwil | dhiliwil | pawil | dhipawil | zifal | zifayyal | uurul | dhinuurul | uuruyyal | qal | dhiqal |
IV. | ghaus | liis | dhiliis | payyas | dhipayyas | zifis | zifayyis | siir | dhisiir | uuruyyis | qis | dhiqis |
V. | ghauyar | liir | dhiliir | payyar | dhipayyar | zifar | zifayyar | ruur | dhiruur | uuruyyar | qar | dhiqar |
VI. | ghauh | liih | dhiliih | payah | dhipayah | zifah | zifayyah | huur | dhihuur | uuruyyah | qah | dhiqah |
VII. | ghauku | payaku | dhipayaku | paliku | dhipaliku | zifaku | zifayyaku | uuruku | dhinuuruku | uuruyyaku | qaku | dhiqaku |
VIII. | ghauksu | payaksu | dhipayaksu | paliksu | dhipaliksu | zifaksu | zifayyaksu | uuruksu | dhinuuruksu | uuruyyaksu | qaksu | dhiqaksu |
IX. | ghaus | liis | dhiliis | payas | dhipayas | zifas | zifayyas | suur | dhisuur | uuruyyas | qas | dhiqas |
X. | ghaudh | liidh | dhiliidh | pawadh | dhipawadh | zifadh | zifayyadh | uurudh | dhinuurau | uuruyyadh | qadh | dhiqadh |
XI. | ghaullu | liillu | dhiliillu | payallu | dhipayallu | zifallu | zifayyallu | uurullu | dhilluuru | uuruyyallu | qallu | dhiqallu |
XII. | ghauq | liiq | dhiliiq | payaq | dhipayaq | zifaq | zifayyaq | uuruqu | dhiquuru | uuruyyaq | qaq | dhiqaq |
Zaimki dzierżawcze
Zaimki dzierżawcze doklejane są do rzeczowników, w formie prefiksów.
osoba | prefiks | faqiih – sen | unuzar – walka | radhmaa – śmierć |
---|---|---|---|---|
ghau | agh- | aghfaqiih
(mój sen) |
aghunuzar
(moja walka) |
aghradhmaa
(moja śmierć) |
lii | lay- | layfaqiih
(twój sen) |
layunuzar
(twoja walka) |
layradhmaa
(twoja śmierć) |
dhilii | ilaay- | ilaayfaqiih
(Twój sen) |
ilaayunuzar
(Twoja walka) |
ilaayradhmaa
(Twoja śmierć) |
pay | sar- | sarfaqiih
(jego/jej sen) |
sarunuzar
(jego/jej walka) |
sarradhmaa
(jego/jej śmierć) |
dhipay | saar- | saarfaqiih
(Jego/Jej sen) |
saarunuzar
(Jego/Jej walka) |
saarradhmaa
(Jego/Jej śmierć) |
zifa | zi- | zifaqiih
(nasz sen) |
ziyunuzar
(nasza walka) |
ziradhmaa
(nasza śmierć) |
zifayya | yaz- | yazifaqiih
(nasz <l.podwójna> sen) |
yazunuzar
(nasza <l.podwójna> walka) |
yazradhmaa
(nasza <l.podwójna> śmierć) |
uur | hau- | haufaqiih
(wasz sen) |
haunuzar
(wasza walka) |
hauradhmaa
(wasza śmierć) |
dhinuur | dhau- | dhaufaqiih
(Wasz sen) |
dhaunuzar
(Wasza walka) |
dhauradhmaa
(Wasza śmierć) |
uuruyya | hayy- | hayyfaqiih
(wasza <l.podwójna> sen) |
hayyunuzar
(wasza <l.podwójna> walka) |
hayyradhmaa
(wasza <l.podwójna> śmierć) |
qa/dhiqa | qun- | qunfaqiih
(ich sen) |
qununuzar
(ich walka) |
qunradhmaa
(ich śmierć) |
Zaimki zwrotne
Zaimki zwrotne tworzy się dodając do zaimka osobowego cząstkę -tuum, która dosłownie znaczy "dusza". Można je tłumaczyć z grubsza podobnie do "mnie samego", "ja sam"[2] etc
- ghau → ghautuum
- lii → liituum
- dhilii → dhiliituum
- pay → pattuum
- dhipay → dhipaytuum
- zifa → zifatuum
- zifayya → zifayyatuum
- uur → uurtuum
- dhinuur → dhinuurtuum
- uuruyya → uurayyatuum
- qa → qatuum
- dhiqa → dhiqatuum
Liczebniki
Liczebniki porządkowe tworzy się dodając do liczebnika głównego sufiks -(a)n. Liczebniki porządkowe są nieodmienne.
liczba | liczebnik główny | liczebnik porządkowy |
---|---|---|
1 | hazru | hazrun |
2 | pharu | pharun |
3 | dhinnu | dhinnun |
4 | aasau | aasaun |
5 | kargha | karghan |
6 | niirra | niirran |
7 | saugh | saughan |
8 | wayr | wayran |
9 | baalla | baallan |
10 | abaagh | abaaghan |
20 | pharwi | pharwin |
30 | dhinwi | dhinwin |
40 | wiswi | wiswin |
50 | karghawwa | karghawwan |
60 | niirrawwa | niirrawwan |
70 | saughiw | saughiwan |
80 | wayriw | wayriwan |
90 | baalliw | baalliwan |
100 | phaafyar | phaafyaran |
1000 | ħahtaphaafyar[3] | ħahtaphaafyaran |
Teksty
Owca i konie
Owca i konie
Na wzgórzu owca, która nie miała wełny, zobaczyła konie; jeden ciągnął ciężki wóz, drugi dźwigał wielki ładunek, a trzeci wiózł szybko człowieka. Owca rzekła do koni: „Serce mnie boli, widząc, co człowiek nakazuje robić koniom”. Konie odpowiedziały: „Słuchaj, owco, serca nas bolą, kiedy widzimy, jak człowiek, pan, zabiera twoją wełnę na płaszcz dla samego siebie. I owca nie ma wełny”. Usłyszawszy to, owca pobiegła przez równinę.
Raħ Phauru fi raħ Waqadunrusa
Zur saaquhu, phauru isi waan ħauhtaytan qaħtiwi binnakasaytan waqadunrusayus. Raħ hazrun tawwasaytan illisis awwasaryas, raħ pharun liirisaytin ħahtasas dilliyis fi raħ dhinnun sayyasah yaghawwarasaytan ghammayas. Raħ phauru biighisaytin waqadunrusaksu: "Aghqiwaħ ammasay, kaar innakaad asi ghamma ghayrasay zaww waqadunrusawul". Raħ waqadunrusa makawanaħan: "Inur hurduuruph, phauruquu, ziqiwaħrasa ammaħ, kaar innaka apa ghamma, raħ paabun, mahaptiniisay layqaħtiyis bausas ghabaraksu pir paytuum. Fi raħ phauru waan ħauhtaytan qaħtiwi". Kaar suuk badurusaytun, raħ phauru gipisaytin nuhaabadh.
Król i bóg
Król i bóg
Był sobie król. Był bezdzietny. Chciał mieć syna. Poprosił kapłana: „spraw, by urodził mi się syn!”. Kapłan powiedział do króla: „módl się do boga Werunosa”. Król podszedł do boga Werunosa, by pomodlić się do niego. „Usłysz mnie, ojcze Werunosie!”. Bóg Werunos zstąpił z nieba. „Czego chcesz ode mnie?”. „Chcę mieć syna”. „Niech więc się stanie”, powiedział promienny bóg Werunos. Żona króla urodziła syna.
Raħ Qabrii fi raħ Raawwiya
Kandaytan aukar qabrii. Kandaytan pautullu. Ghahanas harħauhtaytan. Busubuusaytun saarhitlaayas: "Yaaparrasay ghaul ghahan!". Raħ hitlaa biighisaytin raħ qabriiwil: "Inur hardauraaph raħ Raawwiyaksu Qiiħaghuyaghaksu". Raħ qabrii butudurun raħ Raawwiyaksu Qiiħaghuyaghaksu, tugi daur dhipayaksu. "Yuuzaduruuph ghauyas, Taghiiqii Qiiħaghuyaghaqaa!". Raħ Raawwiya Qiiħaghuyagh butudurun amfa phannifiku. "Iisuuq ghauku gaazaww?". "Iisuug ghahana". "Kammi kandaytaal", biighisaytin raħ wallarsas Raawwiya Qiiħaghuyagh. Limmi qabriiwi maparrasaytan ghahanas.
Słowniczek
Rodzina
- ojciec – taghii /ˈtaɣiː/
- matka – dharaħ /ˈðaraħ/
- brat – tiiqar /ˈtiːqar/
- siostra – kaylaħ /ˈkajlaħ/
- syn – ghahan /ˈɣahan/
- córka – iiyuzu /ˈiːjuzu/
- wnuk, wnuczka – nipuur /ˈnipuːr/
- dziadek – ħahtataghii /ħahtaˈtaɣiː/
- babcia – ħahtadharaħ /ħahtaˈðaraħ/
- stryj – yuziif /ˈjuziːf/
- wuj – sitaallin /ˈsitaːlːin/
- ciotka (siostra ojca) – wiina /ˈwiːna/
- ciotka (siostra matki) – kahya /ˈkahja/
Ludzie i zawody
- lud – iizrayil /ˈiːzrajil/
- plemię, klan – aysuur /ˈajsuːr/
- człowiek – ghamma /ˈɣamːa/
- osoba – waliig /ˈwaliːɡ/
- dziecko – pautu /ˈpawtu/
- mężczyzna, mąż – laughal /ˈlawɣal/
- kobieta, żona – limmi /ˈlimːi/
- tytuł grzecznościowy w stosunku do osób starszych – dhii /ðiː/
- imię – ghaphim /ˈɣaθim/
- bohater – basħaar /ˈbasħaːr/
- kapłan, szaman – hitlaa /ˈhitlaː/
- kobieta, kapłanka, szmanka – wayla /ˈwajla/
- król, wódz, bohater – qabrii /ˈqabriː/
- pan – paabun /ˈpaːbun/
- wieszcz, medium, wyrocznia – ulayb /ˈulajb/
- jeździec rydwanu, osoba doglądająca koni[4] – qadunu /ˈqadunu/
- myśliwy – suwaridu /ˈsuwaridu/
- pasterz (dialektalnie również przewodnik) – auf /awf/
- rolnik, osoba robiąca w polu – kiigiiru /ˈkiːɡiːru/
Anatomia
- głowa – asuwan /ˈasuwan/
- kolano – sukayrim /ˈsukajrim/
- kość – kahin /ˈkahin/
- krew – ħarrtaaq /ˈħarːtaːq/
- łza – nirrya /ˈnirːja/
- noga – tayrim /ˈtajrim/
- ogon – qiyap /ˈqijap/
- oko – zuumak /ˈzuːmak/
- policzek, broda, szczęka – warghat /ˈwarɣat/
- ręka, dłoń – ayn /ajn/
- róg – tukan /ˈtukan/
- serce – qiwaħ /ˈqiwaħ/
- ucho – daguum /ˈdaɡuːm/
- wątroba – farra /ˈfarːa/, farrah /ˈfarːah/
- włosy, sierść – ruubu /ˈruːbu/
- ząb – yuugan /ˈjuːɡan/
Zmysły, stany i czynności fizjologiczne
- stan, kondycja, władza – auzai /ˈaʊ̯zaɪ̯/
- słuchać – duur /duːr/
- słyszeć – adur /ˈadur/
- widzieć – innak /ˈinːak/
- rodzić – paut /pawt/
- urodzić się, przyjść na świat – parr /parː/
- żyć – fiyy /fijː/
- życie – fiyyam /fijːam/
- ginąć – daalik /ˈdaːlik/
- śmierć – radhmaa /ˈraðmaː/
- harmonia – iruuhauzai /ˈiruːhaʊ̯zaɪ̯/
- boleć – amm /amː/
- ból – ammar /ˈamːar/
- sen – faqiih /ˈfaqiːh/
- spać, śnić – faqhan /ˈfaqhan/
- oddychać – asif /ˈasif/
- oddech – sayf /sajf/
- jeść – tau /taw/
- pić – aaph /aːθ/
Psychika
- kochać – farrah[5] /ˈfarːah/
- miłość – suuriyaa /ˈsuːrijaː/
- obrzydzenie, odraza, okrzyk pogardy – dhatlaqaaq /ˈðatlaqaːq/
- wierzyć – qiwaħ[6] /ˈqiwaħ/
- woleć, pożądać – ruuna /ˈruːna/
- mądrość – mazda /ˈmazda/
- rozsądek - turumpu /ˈturumpu/
- spokój, rozwaga – aamriqa /ˈaːmriqa/
- błąd – qasim /ˈqasim/
- myśleć – siiq /siːq/
- wiedzieć – galifa /ˈɡalifa/
- wizja, zamysł, pomysł – rilar /ˈrilar/
- znać – umbar /ˈumbar/
- morderstwo, zbrodnia – daalka /ˈdaːlka/
- zemsta, kara – iraan /ˈiraːn/
Religia i duchowość
- dobro, dobroć, dobry – ura /ˈura/
- zło, zły – rriim /rːiːm/
- bóg – raawwiya /ˈraːwːija/
- bóg Werunos – Raawwiya Qiiħaghuyagh /ˈraːwːija ˈqiːħaɣujaɣ/
- anioł, dobry duch – aaħura /ˈaːħura/
- demon, zły duch – aaħrriim /ˈaːħrːiːm/
- dusza – tuum /tuːm/
- modlić się – daur /dawr/
- modlitwa – daurar /ˈdawrar/
Komunikacja
- język – iighaur /ˈiːɣawr/
- kazać, nakazywać, rozkazywać – ghayr /ɣajr/
- mówić, rzec – iigh /iːɣ/
- odpowiadać – kawan /ˈkawan/
- prosić – kanad /ˈkanad/
- prośba – inur /ˈinur/
- pytać, prosić – usub /ˈusub/
- żądanie, rozkaz – iisuuq /ˈiːsuːq/
Rolnictwo i hodowla
- pole – buurtiis /ˈbuːrtiːs/
- orać – ziim /ziːm/
- siać – pahag /ˈpahaɡ/
- mielić, miażdżyć – sahmat /ˈsahmat/
- wypas – hautlaa /ˈhawtlaː/
- jarzmo – saman /ˈsaman/
- wóz, rydwan – awwasar /ˈawːasar/
- ziarno – haluz /ˈhaluz/
- zboże – karrad /ˈkarːad/
- jajko – bitu /ˈbitu/
- mleko – asaal /ˈasaːl/
- miód, miód pitny – yugtun /ˈjuɡtun/
- wełna – qaħti /ˈqaħti/
Astronomia
- dzień – gauda /ˈɡawda/
- noc – baylar /ˈbajlar/
- niebo – phannif /ˈθanːif/
- słońce – ghaabii /ˈɣaːbiː/
- wschód słońca – panghaabii /ˈpanɣaːbiː/, pannghaabii /ˈpanːɣaːbiː/
- zachód słońca – zaunghaabii /ˈzawnɣaːbiː/
- księżyc, miesiąc – yinmadh /ˈjinmað/
- gwiazda – zayla /ˈzajla/
Kierunki
- środek, wnętrze – udun /ˈudun/
- dół – amfa /ˈamfa/
- góra, powyżej – tirraf /ˈtirːaf/
- góra, na górze – kirdu /ˈkirdu/, kiridu /ˈkiridu/
- północ – dhaħad /ˈðaħad/
- południe – amhad /ˈahmad/
- wschód (kierunek) – pana /ˈpana/, panna /ˈpanːa/
- zachód (kierunek) – zauna /ˈzawna/
Natura
- równina – nuhaab /ˈnuhaːb/
- step – siyun /ˈsijun/
- wzgórze – saaqu /ˈsaːqu/
- ziemia, kraina – aab /aːb/
- burza – qurran /ˈqurːan/
- ogień – faatraa /ˈfaːtraː/
- wiatr – dhurqagh /ˈðurqaɣ/
- woda – katara /ˈkatara/
- trawa – siyyab /ˈsijːab/
- drewno, drzewo – liitauni /ˈliːtawni/
- drzewo – pirrun /ˈpirːun/
- kamień – alla /ˈalːa/
- sól – phinnu /ˈθinːu/
- blask, oślepiające światło – taghar /ˈtaɣar/
- błyszczeć, jaśnieć, promienieć – tagh /taɣ/
- światło – wallar /ˈwalːar/
Zwierzęta
- bydło – ghau /ɣaw/, ħau /ħaw/
- gęś – uunmu /ˈuːnmu/
- jeleń – patar /ˈpatar/
- kaczka – baab /baːb/
- koń – waqadun /ˈwaqadun/
- lew – pahlau /ˈpahlaw/
- mamut – dhatluu /ˈðatluː/
- mysz, szczur – naaphu /ˈnaːθu/
- niedźwiedź – puutin /ˈpuːtin/
- owca – phauru /ˈθawru/
- pies – awqar /ˈawqar/
- ryba – gullum /ˈɡulːum/
- świnia – hayr /hajr/
- wilk – phalku /ˈθalku/
- zwierzę, zwierzyna – rrawa /ˈrːawa/
Czynności
- być – kandas /ˈkandas/
- mieć, posiadać – ħauhtas /ˈħawhtas/
- brać – haptin /ˈhaptin/
- dawać – dhuq /ðuq/
- robić – zaww /zawː/
- sprawiać, czynić – raub /rawb/
- siedzieć – aurim /ˈawrim/
- iść – tudur /ˈtudur/
- biec, biegać – ghim /ɣim/, gip /ɡip/
- bieg – gipir /ˈɡipir/
- ciągnąć – taww /tawː/
- dźwigać – liir /liːr/
- polować – suwar /ˈsuwar/
- walczyć – unzur /ˈunzur/
- walka – unuzar /ˈunuzar/
- wozić, transportować – yaghawwar /ˈjaɣawːar/
- wschodzić, wstawać, podnosić się – pan /pan/, pann /panː/
- zachodzić, opadać, znikać – zaun /zawn/
Określenia
- brzydki – uunigsis /ˈuːniɡsis/
- cały, pełny, kompletny – dauruusus /ˈdawruːsus/
- ciepły – bausas /ˈbawsas/
- ciężki – illisis /ˈilːisis/
- dużo, suma – pazau /ˈpazaw/
- nowy – katlisis /ˈkatlisis/
- pasujący, dopasowany, pasować do siebie – iruuh /ˈiruːh/
- płaski – nuhsus /ˈnuhsus/
- szybki – sayyasas /ˈsajːasas/
- szybko – sayyasah /ˈsajːasah/
- świetlisty, jasny – wallarsas /ˈwalːarsas/
- wielki – ħahtasas /ˈħahtasas/
- wspaniały, szanowany – ayd /ajd/
Inne
- koło – yamna /ˈjamna/
- ładunek – dilli /ˈdilːi/
- płaszcz – ghabar /ˈɣabar/
Spójniki
- a, i – fi /fi/
- aby, żeby – tugi /ˈtuɡi/
- gdy – kaar /kaːr/
Przyimki
- dla – pir /pir/
- na – zur /zur/
- nad – pana /ˈpana/, panna /ˈpanːa/
- po (w znaczeniu czasowym) – aaghir /ˈaːɣir/
- pod – saya /ˈsaja/, sayya /ˈsajːa/
- przed (w znaczeniu czasowym) – giira /ˈɡiːra/
- przed (w znaczeniu przestrzennym) – phal /θal/
- przy – ghad /ɣad/
- wokół – phaluudh /ˈθaluːð/
- za (w znaczeniu przestrzennym) – uudh /uːð/, zudh /zuð/
Partykuły
- nie – waan /waːn/
- niechaj – kammi /ˈkamːi/
- ale, jednak – maadhur /ˈmaːður/
Zaimki
- co – asi /ˈasi/
- jak – apa /ˈapa/
- jaki, który – isi /ˈisi/
- kiedyś, niegdyś, dawniej – aukar /ˈawkar/
- to – sauk /sawk/
- tamto – asuuk /ˈasuːk/
Liczby
- jeden – hazru /ˈhazru/
- dwa – pharu /ˈθaru/
- trzy – dhinnu /ˈðinːu/
- cztery – aasau /ˈaːsaw/
- pięć – kargha /karˈɣa/
- sześć – niirra /niːˈrːa/
- siedem – saugh /sawɣ/
- osiem – wayr /wajr/
- dziewięć – baalla /ˈbaːlːa/
- dziesięć – abaagh /ˈabaːɣ/
- dwadzieścia – pharwi /ˈθarwi/
- trzydzieści – dhinwi /ˈðinwi/
- czterdzieści – wiswi /ˈwiswi/
- pięćdziesiąt – karghawwa /karɣaˈwːa/
- sześćdziesiąt – niirrawwa /niːrːaˈwːa/
- siedemdziesiąt – saughiw /ˈsawɣiw/
- osiemdziesiąt – wayriw /ˈwajriw/
- dziewięćdziesiąt – baalliw /ˈbaːlːiw/
- sto – phaafyar /ˈθaːfjar/
- tysiąc – ħahtaphaafyar /ħahtaˈθaːfjar/