Wersja z 15:50, 2 maj 2020

Zasady rekonstrukcji języka

Celem rekonstrukcji jest uchwycenie i odtworzenie języka staropolskiego w najstarszej zaświadczonej postaci.
Rekonstrukcja nie zamierza przywracać stanu prasłowiańskiego. Jeśli danego elementu gramatyki nie spotkano w ani jednym dokumencie z korpusu języka i nie ma istotnej przyczyny, by podejrzewać go o istnienie, rekonstrukcja go nie obejmie.
Jeśli obok formy archaicznej, prasłowiańskiej albo pralechickiej, spotyka się formę późniejszą, wtórną, to przyjmujemy za właściwą formę archaiczną.
Mamy w pamięci wpływ średniowiecznej łaciny, średnio-wysoko-niemieckiego oraz staroczeskiego na staropolszczyznę. Z tego powodu unikamy elementów, które mogą być kalkami z wymienionych języków. Nie zamierzamy tu oczyszczać języka z obcych naleciałości, a jedynie z radosnej twórczości skrybów.
Ortografia w ogólności ma być podobna do tej późnośredniowiecznej, ale w szczególności ma być konsekwentna i względnie etymologiczna.
Każde słowo, które wystąpiło w korpusie musi zostać wpisane do słownika wraz ze znaczeniem, zdaniem, które go zawiera, a którego kontekst przybliża znaczenie owego słowa, a także z formami odmienionymi wraz ze skrótowym opisem formy gramatycznej.
Jesteśmy świadomi podziału staropolszczyzny na miejscowe narzecza, ale staramy się uwydatnić cechy ogólnokrajowe.

Fonologia oraz ortografia

Alfabet używany do zapisu staropolszczyzny:

Aa - /a/
Áá - /aː/
Bb - /b/
B́b́ - /bʲ/
Cc - /ʦ/
Ćć - /ʨ/
CZcz - /ʧ/
Dd - /d/
DZdz - /ʣ/
DŹdź - /ʥ/
DƵdƶ - /ʤ/
Ee - /e/
Éé - /eː/
Ff - /f/, /xʋ/
Gg - /g/
Hh - /h/?
CHch - /x/
Ii - /i/
Íí -/iː/
Jj - /j/
Kk - /k/
Ll - /lʲ/
Łł - /ɫ/
Mm - /m/
Ḿḿ - /mʲ/
Nn - /n/
Ńń - /ɲ/
Oo - /o/
Óó - /oː/
Øø - /ɑ̃/
Ǿǿ - /ɑ̃ː/
Pp - /p/
Ṕṕ - /pʲ/
Rr - /r/
RZrz - /r̝/
Ssſ - /s/
Śś - /ɕ/
ẞß - /ʃ/
Tt - /t/
Uu - /u/
Úú - /u:/
Ww - /ʋ/
Ẃẃ - /ʋʲ/
Yy - /ɨ/
Ýý - /ɨː/
Zz - /z/
Źź - /ʑ/
Ƶƶ - /ʒ/

Gramatyka

Rzeczownik

Czasownik

Czasownik w języku staropolskim odmieniał się przez trzy osoby oraz trzy liczby. Występował czas przyszły prosty, czas przyszły złożony, czas teraźniejszy, czas przeszły złożony oraz czas przeszły prosty (aoryst). Imperfektu prawdopodobnie nie zaświadczono. Występowały także liczne imiesłowy.

Czasownik być

Czasownik być jest nieregularny oraz ma kilka form supletywnych. Poniższa tabelka przedstawia jego odmianę:

osoba i liczba	cz. teraźniejszy	cz. przyszły	aoryst	rozkaźnik
1os. l. poj.	jeſḿ	bødø	bych
2os. l. poj.	jeś			bǿdź
3os. l. poj.	jeſt			bǿdź
1os. l. podw.
2os.=3os. l. podw.	jeſta
1os. l. mn.			bychom
2os. l. mn.
3os. l. mn.	ſǿ	bødǿ

Przymiotnik

Zaimek

Zaimki osobowe

W języku staropolskim istniały zaimki osobowe dla osób pierwszej i drugiej każdej z trzech liczb, a do tego istniał zaimek zwrotny, który nie posiadał formy mianownikowej.

przypadek	1 os. l. poj.	2 os. l. poj.	2 os. l. podw.	1 os. l. mn.	2 os. l. mn.	zaimek zwrotny
M.	jáz?, já	ty		my	wy	—
D.	mnie, miø	ciebie, ciø	nás	wás		ſiebie, ſiø
C.	mnie, mi	tobie, ci		nám	wám	ſobie, ?
B.	mnie, miø	ciebie, ciø		nás, ny?	wás	ſiebie, ſiø
N.	mnǿ		nami?	wami?		ſobǿ
Ms.				nás	wás	ſobie

Niektóre zaimki posiadały krótkie formy, które były używane podobnie jak w dzisiejszej polszczyźnie, czyli wszędzie, z wyjątkiem początku zdania, miejsc po przyimkach, oraz miejsc, na które pada logiczny akcent zdania.

Zaimki wskazujące

Poniższa tabela przedstawia odmianę zaimka wskazującego tet, ta, to. Podobnie odmieniają się wszystkie twardotematowe zaimki.

przypadek i liczba	r. męski	r. żeński	r. nijaki
M.=W.	tet	ta	to
D.	togo	ty?	togo
C.
B.	tet/togo	tø	to
N.		tǿ
Ms.	tem		tem
M.=B.=W.	ta		ty
D.=Ms.
C.=N.	tyma
M.=W.	ci		ta
D.
C.
B.	ty	te	ta
N.	tymi
Ms.

Odmiana zaimka osobowego jen, ja, je (spotykanego także w zaimku względnym jenƶ). Podobnie odmieniają się wszystkie twardotematowe zaimki.

przypadek i liczba	r. męski	r. żeński	r. nijaki
M.=W.	jen	ja	je
D.	jego	je?	jego
C.	jemu		jemu
B.	ji	jø	je
N.	jim	jǿ	jim
Ms.	jem		jem
M.=B.=W.	jima
D.=Ms.
C.=N.
M.=W.	ji
D.	jich	jich	jich
C.	jim	jim	jim
B.
N.	jimi	jimi	jimi
Ms.	jich	jich	jich

Zaimki pytajne

Odmiana zaimków pytajnych kto oraz czſo.

M.	kto	czſo
D.	kogo	czego
C.	komu	czemu
B.	kogo	czſo, cz
N.		czym
Msc.		czem

Krótka postać cz istniała wyłącznie po przyimkach, na przykład we-cz, za-cz, o-cz – w co, za co, o co.

Liczebnik

Liczbniki główne

Liczbnik jedzín, jedna, jedno odmieniał się tak, jak twardotematowy zaimek wskazujący.
Poniżej tabelka odmiany liczebnika dwa, dwie. Liczebnik ten wymuszał na rzeczowniku liczbę podwójną i związek zgody.

przypadek	r. męski	r. żeński i nijaki
M.	dwa	dwie
D.
C.
B.
N.
Ms.

Poniżej tabelka odmiany liczebnika trzé, trzy. Liczebnik ten wymuszał na rzeczowniku liczbę mnogą i związek zgody.

przypadek	r. męski	r. żeński i nijaki
M.	trzé	trzy
D.	trzy
C.
B.
N.
Ms.	trzech	trzech

Tabelka odmiany liczebników 5-10 na przykładzie piøć. Liczebnik ten wymuszał na rzeczowniku formę dopełniacza liczby mnogiej i związek rządu. Jedna forma dla wszystkich rodzajów.

M.	piøć
D.
C.
B.
N.
Ms.

Liczebniki 11-19 tworzymy dodając cząstkę -nadzieſcie.

Liczebniki zbiorowe

Słownik

Aa

awa - oto. awa tych ſłów wykłád s jøzyka łacińſkégo w polſký jeſt-ć taký:[…][KŚ]

Bb

barzo - bardzo. bo-ć on jeſt býł barzo bogatý, jiƶ-ci ón jeſt ksiǿƶøcégo rodu býł[KG].
bogatstwo - bogactwo. trojaká rzecz króla mocniejßégo pokázuje: uſtawiczné wiciøƶſtwo, mocné włodyczſtwo, wieliké bogatſtwo[KŚ].
bogatý - bogaty. bo-ć on jeſt býł barzo bogatý, jiƶ-ci ón jeſt ksiǿƶøcégo rodu býł[KG].
Bóg - Bóg. jiƶby Bóg ſiø nad nimi ſmiłowáł[KŚ]. Bóg (NSg); Boga (GSg); Bogu (DSg); bogom (DPl);

Cc

Ćć

CZcz

człowiek - człowiek. nieprzyjaciele, to ſǿ djabli, wrodzy człowieka grzeßnégo[KŚ]. człowiek (NSg); człowieka (GASg); człowiecze (VSg);
człowieczý - człowieczy, ludzki. jiƶ jeſt-ć ſeſłáł Syna ſwégo na pocießenié pokoleniá człowieczégo[KŚ]

Dd

dáć - świat. a dáć raczy, jegoƶ prosímy[Br]. dáć (Inf);
dým' - dym. bo ſeßli ſǿ jako dým dniowie moji, a koſci moje jako ſkwarczek zeſchły ſǿ[PF]
dzińſia - dziś. ſirzdce jego jemu doradzi, jiƶby [...] s ſwiøtǿ cyrkwiǿ dzińſia zawołáł[KŚ].
dzień - dzień. bo ſeßli ſǿ jako dým dniowie moji, a koſci moje jako ſkwarczek zeſchły ſǿ[PF]. dzień (NASg); dnia (GSg); dnie (LSg); dniowie (NPl); dniów (GPl); dni (APl);

Gg

gorze - nieszczęście, biada. gorze ſiø nám stało![ZL].
grzéch - grzech. mówí Bóg ſpiǿcým, jiƶ ſiø w grzéßech zapieklajǿ[KŚ]. grzécha (NAVDu?); grzéchy (NPl); grzéchów (GPl); grzéchy (IPl); grzészech (LPl);
grzéßný - grzeszny. zawierné niczs jinégo kromie człowieka grzéßnégo[KŚ]. grzéßnégo (mGSg); grzéßných (mGPl);

Hh

CHch

chwáła - chwała. ta ſłowa pißé ſwiøtý Łukáß na czeſć i na fáłø godóm nyniejßým[KŚ]. chwáłø (ASg);

Jj

jimiø - imię. A ſǿ ta jiſtá ſłowa zmówioná oćcem ſwiøtým, jemuƶ bieße jimiø Symeon[KŚ]. jimiø (NAVSg);

Kk

król - król. i mówí ewanjelista ſwiøtý pod obrazem trzy króléw pogańſkých: gdzie jeſt-ć tet, jenƶe ſiø narodzíł król ƶydowſký?[KŚ]. król (NSg); królewi (DSg); króléw (GPl);
królewic - królewicz. bo piſmo togo królewica dziewicǿ porodzonégo w trojakém mieſcie[KŚ]. królewica (GSg);
króléwstwo - królestwo. po wßytkému króléwstwu poſli bieƶǿ[KG]. króléwstwu (DSg);
kry - krew. kry ſwiøtá ßła z Boga na zbawienié tobie[Br]. kry (NSg); kreẃ (ASg);
Kryſt - Chrystus. a przezto-ć Kryſt nie chciáł jeſt býł człowieka ſtworzyć z powietrzá tegodlá, aby-ć ón nie býł pyßný[KG]. Kryst (NSg);
ksiǿƶø - książę. gdy-ƶ-ci ſiø którému królewi albo ksiǿƶøciu sýn narodzí, tedy-ć […][KG]. ksiǿƶøciu (DSg);
ksiǿƶøcý - książęcy. bo-ć on jeſt býł barzo bogatý, jiƶ-ci on ieſt ksiǿƶøcégo rodu býł[KG].

Ll

ludzié ludzie. mír Boƶý bǿdź na ziemi ludziém dobré wolé[KG]. ludziém (DPl);

Łł

Mm

miedzy między (+N./B.). kako-ć by oni na tem to ſwiecie miedzy krzeſcijany bydlić mieli[KG].
mír pokój. mír Boƶý bǿdź na ziemi ludziém dobré wolé[KG].
modlitwa modlitwa. ſłyß modlitwø, jǿƶ nosimy[Br]. modlitwø (ASg);
myſl myśl. uſłyß głoſy, napleń myſli człowieczé[Br]. myſli (APl);

Nn

noga - noga. dáł Bóg przekłóć ſobie røce, nodze obie[Br]. nodze (NAVDu);
nosić - nosić. ſłyß modlitwø, jǿƶ nosimy[Br]. nosimy (1PlPr)

Oo

ociec - ojciec. A ſǿ ta jiſtá ſłowa zmówioná oćcem ſwiøtým, jemuƶ bieße jimiø Symeon[KŚ]. oćcem (ISg); oćcze (VSg);
oko - oko. mówí: widziele oczy moji zbawienié twoje[KŚ]. oczy (NAVDu);

Óó

Pp

Rr

røka - ręka. dáł Bóg przekłóć ſobie røce, nodze obie[Br]. røce (NAVDu);

RZrz

Ssſ

ſirzdce - serce. ſirzdce jego jemu doradzi, jiƶby [...] s ſwiøtǿ cyrkwiǿ dzińſia zawołáł[KŚ]. ſirzdce (NAVSg);
ſłowo - słowo. ta ſłowa pißé mǿdrý Salomon[KŚ]. ſłowo (NAVSg); ſłowa (NPl); ſłów (GPl); ſłowiech (LPl);
ſłza - łza. z tájnégo sirzdca strumienie gorzkých ſłez za grzéchy wylije[KŚ]. ſłez (GPl);
ſkóra - postać zewnętrzna. jeſt ón býł s ſiebie ſwǿ ſkórø zdrzucíł[KG].
ſwiat - świat. a dáć raczy, jegoƶ prosímy, a na ſwiecie zboƶný pobyt[Br]. ſwiecie (LSg);
ſwiøtý - święty. Ale w ſwiøtém pisaní cztwiorakím ludzióm, pobudzajø je, mówí Bóg wßemogǿcý […][KŚ].

Tt

togodlá - dlatego. togodlá przed wołem a przed oſłem w jaſłkách Sýn Boƶý połoƶón býł[KŚ]

Ww

wiciøƶstwo - zwycięstwo. trojaká rzecz króla mocniejßégo pokázuje: ustawiczné wiciøƶstwo, mocné włodyczstwo, wieliké bogatstwo[KŚ].
wół - wół. togodlá przed wołem a przed oſłem w jaſłkách Sýn Boƶý połoƶón býł[KŚ] wołem (ISg);
wǿƶ - wąż. bǿdźcie tako mǿdrzí, jako-ć ſǿ wøƶewie mǿdrzí[KG]. wǿƶ (NSg); wøƶewie (NPl);
wróbl - wróbel. czúł jeſḿ i uczynión jeſḿ jako wróbl ßczegiélný w dachu[PF]. wróbl (NSg);
wróg - wróg. nieprzyjaciele, to ſǿ djabli, wrodzy człowieka grzeßnégo[KŚ]. wrodzy (NPl);

Zz

zdrzucić - zrzucić. jeſt on býł s ſiebie ſwǿ ſkórø zdrzucíł[KG].

Kanon tekstów języka staropolskiego

[BG] Bulla Gnieźnieńska. Bulla papieska wydana 7 lipca 1136 w Pizie, znosząca zwierzchność arcybiskupstwa magdeburskiego nad polskim Kościołem. Tekst został napisany w języku łacińskim.
[ZL] Zdania legnickie. Dwa średniowieczne zdania w języku polskim przytoczone w opisie bitwy pod Legnicą w Rocznikach Jana Długosza.
[Br] Bogurodzica. Za najstarszy znany utwór literacki w języku polskim uznawane są dwie pierwsze zwrotki pieśni Bogurodzica. Wśród badaczy panują jednak duże rozbieżności, kiedy dokładnie powstała ta pieśń – data jej powstania umieszczana jest od XI do końca XIV wieku.
[KŚ] Kazania Świętokrzyskie. Polskie średniowieczne kazania, pochodzące prawdopodobnie z końca XIII lub z XIV wieku, uznawane za najstarszy dokument prozatorski stworzony w języku polskim.
[PF] Psałterz Floriański. Psałterz pochodzący z końca XIV wieku. Jest to dzieło trójjęzyczne (łacina, polski, niemiecki) zapisane na 296 pergaminowych kartach.
[KG] Kazania Gnieźnieńskie. Zbiór kazań w języku polskim i łacińskim spisany na początku XV wieku.
[RKr], [RKo], [RWa], [RWr], [RL], [RPy], [RPo] Roty sądowe krakowskie, kościańskie, warszawskie, wrocławskie, legnickie, pyzdrskie i poznańskie. Polskie średniowieczne roty sądowe – teksty przysiąg (rot) sądowych w języku polskim, zapisane w księgach z XIV i XV wieku.

@@ Linia 287: / Linia 287: @@
 ==Dd==
 * '''dáć''' - świat. ''a dáć raczy, jegoƶ prosímy''[Br]. dáć (Inf);
+* '''dým''' - dym. '''bo ſeßli ſǿ jako dým dniowie moji, a koſci moje jako ſkwarczek zeſchły ſǿ''[PF]
 * '''dzińſia''' - dziś. ''ſirzdce jego jemu doradzi, jiƶby [...] s ſwiøtǿ cyrkwiǿ dzińſia zawołáł''[KŚ].
+* '''dzień''' - dzień. ''bo ſeßli ſǿ jako dým dniowie moji, a koſci moje jako ſkwarczek zeſchły ſǿ''[PF]. dzień (NASg); dnia (GSg); dnie (LSg); dniowie (NPl); dniów (GPl); dni (APl);
 ==Gg==

Język staropolski: Różnice pomiędzy wersjami