Język staropolski

język staropolski jøzyk polſký, polßczyzna
Sposoby zapisu:	łaciński zmodyfikowany
Klasyfikacja:	języki naturalne
Liczba użytkowników	wymarły
Lista conlangów

Język staropolski — najwcześniejszy zaświadczony etap rozwoju języka polskiego. Umownie przyjmuje się czas jego rozwoju za okres od X wieku, kiedy pojawiły się pierwsze różnice pomiędzy gwarami polskimi, a grupą czesko-słowacką, łużycką oraz pomorską. Za umowny koniec przyjmuje się XV wiek, kiedy zaczęła rozkwitać polska literatura i rozpoczęła się epoka języka średniopolskiego.

Niniejszy artykuł ma na celu odbudowanie najwcześniejszej staropolskiej gramatyki i leksyki bazując na, niestety, lichym kanonie.

Zasady rekonstrukcji języka

1. Celem rekonstrukcji jest uchwycenie i odtworzenie języka staropolskiego w najstarszej zaświadczonej postaci.
2. Rekonstrukcja nie zamierza przywracać stanu prasłowiańskiego. Jeśli danego elementu gramatyki nie spotkano w ani jednym dokumencie z korpusu języka i nie ma istotnej przyczyny, by podejrzewać go o istnienie, rekonstrukcja go nie obejmie.
3. Jeśli obok formy archaicznej, prasłowiańskiej albo pralechickiej, spotyka się formę późniejszą, wtórną, to przyjmujemy za właściwą formę archaiczną.
4. Mamy w pamięci wpływ średniowiecznej łaciny, średnio-wysoko-niemieckiego oraz staroczeskiego na staropolszczyznę. Z tego powodu unikamy elementów, które mogą być kalkami z wymienionych języków. Nie zamierzamy tu oczyszczać języka z obcych naleciałości, a jedynie z radosnej twórczości skrybów.
5. Ortografia w ogólności ma być podobna do tej późnośredniowiecznej, ale w szczególności ma być konsekwentna i względnie etymologiczna.
6. Każde słowo, które wystąpiło w korpusie musi zostać wpisane do słownika wraz ze znaczeniem, zdaniem, które go zawiera, a którego kontekst przybliża znaczenie owego słowa, a także z formami odmienionymi wraz ze skrótowym opisem formy gramatycznej.
7. Jesteśmy świadomi podziału staropolszczyzny na miejscowe narzecza, ale staramy się uwydatnić cechy ogólnokrajowe.

Fonologia oraz ortografia

Alfabet używany do zapisu staropolszczyzny:

• Aa - /a/
• Áá - /aː/
• Bb - /b/
• B́b́ - /bʲ/
• Cc - /ʦ/
• Ćć - /ʨ/
• CZcz - /ʧ/
• Dd - /d/
• DZdz - /ʣ/
• DŹdź - /ʥ/
• DƵdƶ - /ʤ/
• Ee - /e/
• Éé - /eː/
• Ff - /f/, /xʋ/
• Gg - /g/
• Hh - /h/?
• CHch - /x/
• Ii - /i/
• Íí -/iː/
• Jj - /j/
• Kk - /k/
• Ll - /lʲ/
• Łł - /ɫ/
• Mm - /m/
• Ḿḿ - /mʲ/
• Nn - /n/
• Ńń - /ɲ/
• Oo - /o/
• Óó - /oː/
• Øø - /ɑ̃/
• Ǿǿ - /ɑ̃ː/
• Pp - /p/
• Ṕṕ - /pʲ/
• Rr - /r/
• RZrz - /r̝/
• Ssſ - /s/
• Śś - /ɕ/
• ẞß - /ʃ/
• Tt - /t/
• Uu - /u/
• Úú - /u:/
• Ww - /ʋ/
• Ẃẃ - /ʋʲ/
• Yy - /ɨ/
• Ýý - /ɨː/
• Zz - /z/
• Źź - /ʑ/
• Ƶƶ - /ʒ/

Gramatyka

Rzeczownik

Rzeczownik w języku staropolskim odmieniał się przez siedem przypadków i trzy liczby.

Deklinacja I

Według tej deklinacji odmieniały się rzeczowniki rodzaju męskiego (twardo- oraz miękkotematowe) oraz nijakiego (na -o, -e oraz -é). Poniższa tabelka przedstawia typowe końcówki fleksyjne:

przypadek i liczba	chléb	kóń	lato	pole	zdrowié
M. l. poj.	-0	-0	-o	-e	-é
D. l. poj.	-a, -u	-a, -u	-a	-a	-á
C. l. poj.
B. l. poj.	-0	-0	-o	-e	-é
N. l. poj.	-em	-em	-em	-em	-ím
Ms. l. poj.	-e²		-e²	-i
W. l. poj.	-e
M.=B.=W. l. podw.
D.=Ms. l. podw.
C.=N. l. podw.
M.=W. l. mn.
D. l. mn.
C. l. mn.
B. l. mn.
N. l. mn.
Ms. l. mn.

Czasownik

Czasownik w języku staropolskim odmieniał się przez trzy osoby oraz trzy liczby. Występował czas przyszły prosty, czas przyszły złożony, czas teraźniejszy, czas przeszły złożony oraz czas przeszły prosty (aoryst). Imperfektu prawdopodobnie nie zaświadczono. Występowały także liczne imiesłowy.

Czasownik być

Czasownik być jest nieregularny oraz ma kilka form supletywnych. Poniższa tabelka przedstawia jego odmianę:

osoba i liczba	cz. teraźniejszy	cz. przyszły	aoryst	rozkaźnik
1os. l. poj.	jeſḿ	bødø	bych
2os. l. poj.	jeś	bødzieß	by	bǿdź
3os. l. poj.	jeſt	bødzie	by	bǿdź
1os. l. podw.
2os.=3os. l. podw.	jeſta
1os. l. mn.	jeſmy		bychom	bǿdźmy
2os. l. mn.	jeſcie			bǿdźcie
3os. l. mn.	ſǿ	bødǿ	bychǿ

Formy aorystu bych, by, …, ale także obych, abych były używane w zdaniach przypuszczających i życzeniowych.

Czasownik jić

Podobnie nieregularny jest czasownik jić (iść), ma dwa zasadnicze tematy. Poniższa tabelka przedstawia jego odmianę:

osoba i liczba	cz. teraźniejszy	aoryst	rozkaźnik
1os. l. poj.	jidø
2os. l. poj.		jidzie	jidzi
3os. l. poj.		jidzie
1os. l. podw.
2os.=3os. l. podw.
1os. l. mn.
2os. l. mn.
3os. l. mn.		jidziechǿ

Dodatkowo imiesłów czasu przeszłego to ßedł, ßła, ßło…

Zaimek

Zaimki osobowe

W języku staropolskim istniały zaimki osobowe dla osób pierwszej i drugiej każdej z trzech liczb, a do tego istniał zaimek zwrotny, który nie posiadał formy mianownikowej.

przypadek	1 os. l. poj.	2 os. l. poj.	1 os. l. podw.	2 os. l. podw.	1 os. l. mn.	2 os. l. mn.	zaimek zwrotny
M.	jáz?, já	ty			my	wy	—
D.	mnie, miø	ciebie, ciø			nás	wás	ſiebie, ſiø
C.	mnie, mi	tobie, ci			nám	wám	ſobie, ?
B.	mnie, miø	ciebie, ciø			nás, ny?	wás, wy?	ſiebie, ſiø
N.	mnǿ				nami	wami	ſobǿ
Ms.					nás	wás	ſobie

Niektóre zaimki posiadały krótkie formy, które były używane podobnie jak w dzisiejszej polszczyźnie, czyli wszędzie, z wyjątkiem początku zdania, miejsc po przyimkach, oraz miejsc, na które pada logiczny akcent zdania.

Zaimki wskazujące

Poniższa tabela przedstawia odmianę zaimka wskazującego ten, ta, to. Podobnie odmieniają się wszystkie twardotematowe zaimki.

przypadek i liczba	r. męski	r. żeński	r. nijaki
M.=W.	ten	ta	to
D.	togo	ty?	togo
C.	tomu		tomu
B.	ten/togo	tø	to
N.	tym	tǿ	tym
Ms.	tem		tem
M.=B.=W.	ta		ty
D.=Ms.
C.=N.	tyma	tyma	tyma
M.=W.	ci	ty	ta
D.	tych	tych	tych
C.	tym	tym	tym
B.	ty	te	ta
N.	tymi	tymi	tymi
Ms.	tych	tych	tych

W niektórych zabytkach (m.in. w Kazaniach Świętokrzyskich) spotyka się zamiast ten formę tet pochodzącą ze zduplikowanego psł. *tъ.

Odmiana zaimka osobowego jen, ja, je (spotykanego także w zaimku względnym jenƶ). Podobnie odmieniają się wszystkie twardotematowe zaimki.

przypadek i liczba	r. męski	r. żeński	r. nijaki
M.=W.	jen	ja	je
D.	jego	je	jego
C.	jemu		jemu
B.	ji	jø	je
N.	jim	jǿ	jim
Ms.	jem		jem
M.=B.=W.
D.=Ms.	jú	jú	jú
C.=N.	jima	jima	jima
M.=W.	ji	je	ja
D.	jich	jich	jich
C.	jim	jim	jim
B.		je
N.	jimi	jimi	jimi
Ms.	jich	jich	jich

Analogiczne końcówki przyjmowały zaimki dzierżawcze mój, twój, ſwój. Zaimki dzierżawcze naß, waß odmieniały się prawdopodobnie jak przymiotniki.

Zaimki pytajne

Odmiana zaimków pytajnych kto oraz czſo.

M.	kto	czſo
D.	kogo	czego
C.	komu	czemu
B.	kogo	czſo, cz
N.		czym
Msc.		czem

Krótka postać cz istniała wyłącznie po przyimkach, na przykład we-cz, za-cz, o-cz – w co, za co, o co.

Liczebnik

Liczbniki główne

Liczbnik jedzín, jedna, jedno odmieniał się tak, jak twardotematowy zaimek wskazujący.
Poniżej tabelka odmiany liczebnika dwa, dwie. Liczebnik ten wymuszał na rzeczowniku liczbę podwójną i związek zgody.

przypadek	r. męski	r. żeński i nijaki
M.=B.	dwa	dwie
D.=Ms.	dwú	dwú
C.=N.	dwiema	dwiema

Podobnie odmieniał się liczebnik oba, obie.

Poniżej tabelka odmiany liczebnika trzé, trzi. Liczebnik ten wymuszał na rzeczowniku liczbę mnogą i związek zgody.

przypadek	r. męski	r. żeński i nijaki
M.	trzé	trzi
D.	trzi
C.
B.		trzi
N.	trzemi
Ms.	trzech	trzech

Poniżej tabelka odmiany liczebnika cztyrze, cztyry. Liczebnik ten wymuszał na rzeczowniku liczbę mnogą i związek zgody.

przypadek	r. męski	r. żeński i nijaki
M.	cztyrze	cztyrzi
D.	cztyr
C.
B.		cztyrzi
N.	cztyrzma	cztyrzma
Ms.	cztyrzich	cztyrzich

Liczebniki od pięciu do dziesięciu czyli piøć, ßeſć, ſiedḿ, oſḿ, dziewiøć, dziesiøć odmieniały się jak typowe rzeczowniki żeńskie zakończone na spółgłoskę. Poniższa tabelka przedstawia odmianę liczebników 5-10 na przykładzie piøć. Liczebniki te wymuszały na rzeczowniku formę dopełniacza liczby mnogiej (i związek rządu??). Jedna forma dla wszystkich rodzajów.

M.	piøć
D.	piøci
C.	piøci
B.	piøć
N.	piøciǿ
Ms.	piøci

Liczebniki 11-19 tworzymy dodając cząstkę -nadzieſcie.

Liczebnik ſto odmieniał się jak zwykły rzeczownik na -o. Wyższe liczebniki tworzone były analitycznie: dwie ſcie, trzi ſta, cztyrzi ſta, piøć ſet, ßeſć ſet, ſiedḿ ſet, oſḿ ſet, dziewiøć ſet. Odmieniane były obydwa człony, w połączeniu z rzeczownikami mieliśmy związek rządu.

Liczebniki zbiorowe

Liczebniki zbiorowe były używane razem z rzeczownikami zbiorowymi oraz tymi, które nie posiadały liczby podwójnej, na przykład dwoje dźwirze (dwoje drzwi).

Liczebniki porządkowe

Liczebniki porządkowe od pierwszego do dziesiątego to pirzwý, drugý, trzecí, cztwartý, piǿtý, ßóſtý, ſiódmý, ósmý, dziewiǿtý, dziesiǿtý.

Słownik

Aa

• awa - oto. awa tych ſłów wykłád s jøzyka łacińſkégo w polſký jeſt-ć taký:[…][KŚ].

Bb

• barzo - bardzo. bo-ć on jeſt býł barzo bogatý, jiƶ-ci ón jeſt ksiǿƶøcégo rodu býł[KG].
• bogatstwo - bogactwo. trojaká rzecz króla mocniejßégo pokázuje: uſtawiczné wiciøƶſtwo, mocné włodyczſtwo, wieliké bogatſtwo[KŚ].
• bogatý - bogaty. bo-ć on jeſt býł barzo bogatý, jiƶ-ci ón jeſt ksiǿƶøcégo rodu býł[KG].
• Bóg - Bóg. jiƶby Bóg ſiø nad nimi ſmiłowáł[KŚ]. Bóg (NSg); Boga (GSg); Bogu, Bogowi (DSg); Bodze (LSg); Boƶe (VSg); bogowie (NPl); bogóm (DPl);

CZcz

• czas - czas. w ten to czas, gdyƶ-ci ſǿ k nám s niebiós ſwiøci anjeli wieſielǿc ſiø byli ſtøpowali[KG]. czas (NASg);
• człowiek - człowiek. nieprzyjaciele, to ſǿ djabli, wrodzy człowieka grzeßnégo[KŚ]. człowiek (NSg); człowieka (GASg); człowiecze (VSg); człowieków (GPl);
• człowieczý - człowieczy, ludzki. jiƶ jeſt-ć ſeſłáł Syna ſwégo na pocießenié pokoleniá człowieczégo[KŚ].
• cztyrdzieſci - czterdzieści. Dzirzżek przejednáł Mikołaja cztyrdzieſtymi grziwnami w Ƶyrkowie[RPy]. cztyrdzieſtymi (I);

Dd

• dać - świat. a dać raczy, jegoƶ proſímy[Br]. dać (Inf); da (Imp1Sg?);
• dróga - droga. bo znaje Goſpodzín drógø prawých, a dróga złých zgynie[PF]. dróga (NSg); drógø (ASg); dródze (LSg); drógy (NPl);
• duch - duch. ſłáwa Oćcu i Synowi, i Świøtému Duchu[PF] duchu (DSg);
• dußa - dusza. bo ſiø chwálí grzéßnik w ƶǿdzach duße ſwojéj[PF]. dußa (NSg); duße (GSg); dußø (ASg); duße (VSg);
• dým - dym. bo ſeßli ſǿ jako dým dniowie moji, a koſci moje jako ſkwarczek zeſchły ſǿ[PF]. dým (NASg);
• dzińſia - dziś. ſirzdce jego jemu doradzi, jiƶby [...] s ſwiøtǿ cyrkwiǿ dzińſia zawołáł[KŚ].
• dzień - dzień. bo ſeßli ſǿ jako dým dniowie moji, a koſci moje jako ſkwarczek zeſchły ſǿ[PF]. dzień (NASg); dnia (GSg); dnie (LSg); dniowie (NPl); dniów (GPl); dni (APl);
• dziewſtwo - dziewictwo. Ján ſjacháw ſ dobrowolné drogy i wziǿł miø i nióſł do chróſta gwáłtem, i uczyníł mi uſilé, i dziewſtwo mi odjǿł[RKa].

Gg

• Goſpodzin - Pan. zpowiádać ſiø bødø tobie, Goſpodnie, we wßém ſirzcu mojem[PF]. Goſpodzin (NSg); Goſpodna (GASg); Goſpodnu (DSg); Goſpodnie (VSg);
• gorze - nieszczęście, biada. gorze ſiø nám stało![ZL].
• grzéch - grzech. mówí Bóg ſpiǿcým, jiƶ ſiø w grzéßech zapieklajǿ[KŚ]. grzécha (NAVDu?); grzéchy (NPl); grzéchów (GPl); grzéchy (IPl); grzészech (LPl);
• grzéßný - grzeszny. zawierné niczs jinégo kromie człowieka grzéßnégo[KŚ]. grzéßnégo (mGSg); grzéßných (mGPl);
• grziwna - grzywna. Ján zaſtawíł Jødrzejewi záſtawę we cztyrzich grziwnach a w ßeſci ſkot[RPo]. grziwnø (ASg); grzywnie (NAVDu); grziwny (NAVPl); grziwien (GPl); grziwnami (IPl); grziwnach (LPl);
• gwáłt - przemoc. Ján ſjacháw ſ dobrowolné drogy i wziǿł miø i nióſł do chróſta gwáłtem, i uczyníł mi uſilé, i dziewſtwo mi odjǿł[RKa].

CHch

• chléb - chleb; pożywienie. bo popiół jako chléb jádł jeſḿ[PF]. chléb (NASg); chleba (GSg);
• chwáła - chwała. ta ſłowa pißé ſwiøtý Łukáß na czeſć i na fáłø godóm nyniejßým[KŚ]. chwáłø (ASg);

Jj

• jachać - jechać. my nie moƶemy do Kozmína jachać, nie chcemy waƶyć ſwégo jøſtwa, bo nie jeſmy przezpieczní[RPo]. jachać (Inf);
• jimiø - imię. A ſǿ ta jiſtá ſłowa zmówioná oćcem ſwiøtým, jemuƶ bieße jimiø Symeon[KŚ]. jimiø (NAVSg); jimienia (GSg); jimieniu (DSg);
• jøzyk - język. awa tych ſłów wykłád s jøzyka łacińſkégo w polſký jeſt-ć taký:[…][KŚ]. jøzyka (GSg); jøzykem (ISg);

Kk

• kóń - koń. Ján ſtawiáł Marcinowi ty konie, czſo je Jánuß wyrøczýł, a ón jich nie chciáł przijǿć[RPy]. kóń (NASg); konie (APl); koniu (LSg);
• kobyła - kobyła Czſo mi røczýł Boguchwáł za źrzebiec i kobyłø, to ſtało za trzi grziwny[RPo]. kobyłø (ASg);
• kromie - oprócz (+G.). zawierné niczs jinégo kromie człowieka grzéßnégo[KŚ].
• król - król. i mówí ewanjelista ſwiøtý pod obrazem trzy króléw pogańſkých: gdzie jeſt-ć tet, jenƶe ſiø narodzíł król ƶydowſký?[KŚ]. król (NSg); królewi (DSg); króléw (GPl);
• królewic - królewicz. bo piſmo togo królewica dziewicǿ porodzonégo w trojakém mieſcie[KŚ]. królewica (GSg);
• królewstwo - królestwo. po wßytkému królewstwu poſli bieƶǿ[KG]. królewstwu (DSg);
• kry - krew. kry ſwiøtá ßła z Boga na zbawienié tobie[Br]. kry (NSg); kreẃ (ASg);
• Kryſt - Chrystus. a przezto-ć Kryſt nie chciáł jeſt býł człowieka ſtworzyć z powietrzá tegodlá, aby-ć ón nie býł pyßný[KG]. Kryst (NSg);
• ksiǿƶø - książę. gdy-ƶ-ci ſiø którému królewi albo ksiǿƶøciu sýn narodzí, tedy-ć […][KG]. ksiǿƶøciu (DSg); ksiǿƶøta (NPl);
• ksiǿƶøcý - książęcy. bo-ć on jeſt býł barzo bogatý, jiƶ-ci on jeſt ksiǿƶøcégo rodu býł[KG].

Ll

• ludzié - ludzie. mír Boƶý bǿdź na ziemi ludziém dobré wolé[KG]. ludziém (DPl); ludzí (GAPl); ludzioch (LPl);
• ludzſký - ludzki. Synowie ludzßczý, zøby jich czyn a strzały, a jøzyk jich miecz ostrý.[PF]. ludzßczý (mNPl); ludzſké (mAPl);

Mm

• mać - matka. Ján bieƶáł na Jánowø goſpodø i łajáł mu kurwie macierze ſyny i rwáł ji za włoſy[RKa]. macierze (GLSg);
• miedzy - między (+N./B.). kako-ć by oni na tem to ſwiecie miedzy krzeſcijany bydlić mieli[KG].
• mír - pokój. mír Boƶý bǿdź na ziemi ludziém dobré wolé[KG].
• modlitwa - modlitwa. ſłyß modlitwø, jǿƶ nosimy[Br]. modlitwø (ASg);
• morze - morze. poſtawi prawǿ nogø na morzy a lewǿ na ziemi[KŚ]. morzy (LSg);
• mǿƶ - mężczyzna; mąż; człowiek. błogoſławioný mǿƶ, jenƶ jeſt nie ßedł po radzie niemiłoſciwých i na drodze grzéßných nie ſtáł jeſt[PF]. mǿƶ (NSg); møƶy (GPl);
• myſl - myśl. uſłyß głoſy, napleń myſli człowieczé[Br]. myſli (APl);
• myſlić - myśleć. ale w zákonie Boƶém wolá jego i w zákonie jego bødzie myſlić[PF]. myſlić (Inf);

Nn

• niebo - niebo. Bóg s nieba weźrzáł jeſt na ſyny ludzſké, by widziáł, jeſtli rozumný albo ßukajǿcý Boga[PF]. nieba (GSg); niebiosa (NAVPl); niebiós (GPl);
• nieprzyjaciél - nieprzyjaciel. przecz jeś zapomniáł miø i przecz ſmøcien chodzø, gdy miø mǿci nieprzyjaciél?[PF]. nieprzyjaciela (GASg); nieprzyjacielem (ISg); nieprzyjacielé (NPl); nieprzyjacioły (IPl);
• noc - noc. we dnie i w nocy[PF]; nocy (GLSg);
• noga - noga. dáł Bóg przekłóć ſobie røce, nodze obie[Br]. nodze (NAVDu);
• nosić - nosić. ſłyß modlitwø, jǿƶ nosimy[Br]. nosimy (1PlPr);
• nynie - teraz. jako była s poczǿtka i nynie, i wƶda, i na wieky wiekóm[PF].

Oo

• ociec - ojciec. A ſǿ ta jiſtá ſłowa zmówioná oćcem ſwiøtým, jemuƶ bieße jimiø Symeon[KŚ]. oćcu (DSg); oćcem (ISg); oćcze (VSg);
• oko - oko. mówí: widziele oczy moji zbawienié twoje[KŚ]. oczy (NAVDu); oczyma (DIDu);
• ot - od. idzie tobie król zbawiciél, jiƶby nás ot wieczne ſmirzci zbawíł[KŚ].

Pp

• pán - pan. bo u Pána miłosirzdzié i opłwité u niego otkupienié[PF]. pán (NSg); pána(GASg); p?nie (VSg);
• popiół - popiół; potaż. bo popiół jako chléb jádł jeſḿ[PF]. popiół (NASg);
• przecz - dlaczego. przecz jeś zapomniáł miø i przecz ſmøcien chodzø, gdy miø mǿci nieprzyjaciél?[PF].
• przyjaciél - przyjaciel. tako wiøc jego mać s ſwými przyjacioły ſǿ-ć oni byli ſwiøtégo Jána prosili[KG]. przyjacielé (NPl); przyjacioły (IPl);
• pwać - ufać. dußa moja pwała w Pána[PF]. pwá (3SgPrs); pwaj (2SgImp); pwáł (mSgPst);

Rr

• rozumieć - rozumieć. my nie rozumiemy po niemeczſzku[RPo]. rozumiemy (1PlPr);
• røka - ręka. dáł Bóg przekłóć ſobie røce, nodze obie[Br]. røka (NSg); røkø (ASg); røce (NAVDu); røku (GLDu); røkama (DIDu);

RZrz

• rzéka - rzeka. na rzékach babilońſkých, tamo ſiedzieli jeſmy i płakali[PF]. rzékach (LPl);

Ssſ

• ſirzdce - serce. ſirzdce jego jemu doradzi, jiƶby [...] s ſwiøtǿ cyrkwiǿ dzińſia zawołáł[KŚ]. ſirzdce (NAVSg); ſirzdca (GSg); ſirzdcu (DLSg);
• ſłowo - słowo. ta ſłowa pißé mǿdrý Salomon[KŚ]. ſłowo (NAVSg); ſłowa (NPl); ſłów (GPl); ſłowiech (LPl);
• ſłuńce - słońce. ot ſłuńca wzchodu do ſłuńca záchodu[RKa]. słuńca (GSg);
• ſłza - łza. z tájnégo sirzdca strumienie gorzkých ſłez za grzéchy wylije[KŚ]. ſłez (GPl);
• ſkot - bydło. Czeſtek dáwáł Jakußewi ſkot do røki, jako ſǿd ſkazáł[RPo]. ſkot (NASg);
• ſkóra - postać zewnętrzna. jeſt ón býł s ſiebie ſwǿ ſkórø zdrzucíł[KG].
• ſmirzć - śmierć. idzie tobie król zbawiciél, jiƶby nás ot wieczne ſmirzci zbawíł[KŚ]. ſmirzci (GSg);
• ſwiat - świat. a dáć raczy, jegoƶ prosímy, a na ſwiecie zboƶný pobyt[Br]. ſwiecie (LSg);
• ſwiøtý - święty. Ale w ſwiøtém pisaní cztwiorakím ludzióm, pobudzajø je, mówí Bóg wßemogǿcý […][KŚ].
• ſýn - syn. czſo mi uczyníł Łøkomír ßkody, s ſwými ſyny, tego mám dziesiøć grzywien[RPo]. ſynowi (DSg); ſynowie (NPl); ſyny (APl); ſyny (IPl);

ẞß

• ßkoda - szkoda, strata. Staßek nie uczyníł na Dobieſława ni jedné ßkody o pół jednegonadſcie grziwien[RPo]. ßkody (GSg); ßkód (GPl);

Tt

• tamo - tam. na rzékach babilońſkých, tamo ſiedzieli jeſmy i płakali[PF].
• togodlá - dlatego. togodlá przed wołem a przed oſłem w jaſłkách Sýn Boƶý połoƶón býł[KŚ].
• trzimać - trzymać. Halƶka trzimá ode cztýr lat dziedzinø s pokojem, a Smichna k tej nie má niczs[RKr]. trzimá (3SgPr);

Uu

• ucho - ucho. naſtrojenié jich ſirzca ſłyßało jeſt ucho twoje[PF]. ucho (NAVSg); ußy (NAVDu);

Ww

• weźrzeć - wejrzeć. Bóg s nieba weźrzáł jeſt na ſyny ludzſké, by widziáł, jeſtli rozumný albo ßukajǿcý Boga[PF]. weźrzáł (mSgPst);
• wiciøƶstwo - zwycięstwo. trojaká rzecz króla mocniejßégo pokázuje: ustawiczné wiciøƶstwo, mocné włodyczstwo, wieliké bogatstwo[KŚ].
• wiedzieć - wiedzieć. Goſpodnie, da mi to wiedzieć, bych mógł o tem czſo powiedzieć[ZS].
• wieprz - wieprz. Anka zabiła Maciejewi wieprz i na wǿgrodzie mu nie dała paſć[RPy]. wieprz (ASg);
• wolá - wola. mír Boƶý bǿdź na ziemi ludziém dobré wolé[KG]. wolé (GSg);
• wół - wół. togodlá przed wołem a przed oſłem w jaſłkách Sýn Boƶý połoƶón býł[KŚ] wołem (ISg);
• wǿƶ - wąż. bǿdźcie tako mǿdrzí, jako-ć ſǿ wøƶewie mǿdrzí[KG]. wǿƶ (NSg); wøƶewie (NPl);
• wóz - wóz. jako-m já nie wywozíł Witkowa gnoju dwiema wozóma samowtór[RWa]. wozóma (DIDu);
• wróbl - wróbel. czúł jeſḿ i uczynión jeſḿ jako wróbl ßczegielný w dachu[PF]. wróbl (NSg);
• wróg - wróg. nieprzyjaciele, to ſǿ djabli, wrodzy człowieka grzéßnégo[KŚ]. wrodzy (NPl);

Zz

• zákón - prawo. ale w zákonie Boƶém wolá jego i w zákonie jego bødzie myſlić[PF]. zákonie (LSg);
• zdrzucić - zrzucić. jeſt ón býł s ſiebie ſwǿ ſkórø zdrzucíł[KG].
• ziemia - ziemia; ląd. poſtawi prawǿ nogø na morzy a lewǿ na ziemi[KŚ]. ziemi (LSg);

Źź

• źrzebiec - źrebię Czſo mi røczýł Boguchwáł za źrzebiec i kobyłø, to ſtało za trzi grziwny[RPo]. źrzebiec (NASg);

Kanon tekstów języka staropolskiego

1. [BG] Bulla Gnieźnieńska. Bulla papieska wydana 7 lipca 1136 w Pizie, znosząca zwierzchność arcybiskupstwa magdeburskiego nad polskim Kościołem. Tekst został napisany w języku łacińskim.
2. [ZL] Zdania legnickie. Dwa średniowieczne zdania w języku polskim przytoczone w opisie bitwy pod Legnicą w Rocznikach Jana Długosza.
3. [Br] Bogurodzica. Za najstarszy znany utwór literacki w języku polskim uznawane są dwie pierwsze zwrotki pieśni Bogurodzica. Wśród badaczy panują jednak duże rozbieżności, kiedy dokładnie powstała ta pieśń – data jej powstania umieszczana jest od XI do końca XIV wieku.
4. [KŚ] Kazania Świętokrzyskie. Polskie średniowieczne kazania, pochodzące prawdopodobnie z końca XIII lub z XIV wieku, uznawane za najstarszy dokument prozatorski stworzony w języku polskim.
5. [PF] Psałterz Floriański. Psałterz pochodzący z końca XIV wieku. Jest to dzieło trójjęzyczne (łacina, polski, niemiecki) zapisane na 296 pergaminowych kartach.
6. [KG] Kazania Gnieźnieńskie. Zbiór kazań w języku polskim i łacińskim spisany na początku XV wieku.
7. [RKa], [RKr], [RKo], [RWa], [RWr], [RL], [RPy], [RPo] Roty sądowe kaliskie, krakowskie, kościańskie, warszawskie, wrocławskie, legnickie, pyzdrskie i poznańskie. Polskie średniowieczne roty sądowe – teksty przysiąg (rot) sądowych w języku polskim, zapisane w księgach z XIV i XV wieku.
8. [ZS] O zachowaniu się przy stole. Wiersz będący przykładem średniowiecznej poezji polskiej przypisywany Przecławowi Słocie. Utwór napisany przed 1415.