Język turgiski: Różnice pomiędzy wersjami
(Liczebniki) |
m (→Deklinacja III) |
||
(Nie pokazano 31 pośrednich wersji utworzonych przez tego samego użytkownika) | |||
Linia 188: | Linia 188: | ||
* jeżeli temat jest zakończony na: | * jeżeli temat jest zakończony na: | ||
**''s''/''ŝ''/''v''/''h'', | **''s''/''ŝ''/''v''/''h'', | ||
− | ** | + | **''ŝt''/''vt''/''ht'', |
**dwie spółgłoski, w tym pierwsza jest różna od ''i''/''u''/''l''/''m''/''n''/''r'', | **dwie spółgłoski, w tym pierwsza jest różna od ''i''/''u''/''l''/''m''/''n''/''r'', | ||
**samogłoskę + ''i''/''u'' + ''l''/''m''/''n''/''r'', | **samogłoskę + ''i''/''u'' + ''l''/''m''/''n''/''r'', | ||
Linia 195: | Linia 195: | ||
'''1.os.poj., 3.os.poj., 3.os.mn.''' | '''1.os.poj., 3.os.poj., 3.os.mn.''' | ||
− | * jeżeli temat w innych formach jest zakończony na | + | * jeżeli temat w innych formach jest zakończony na ''ŝt''/''vt''/''ht'', wtedy należy odrzucić ostatnią spółgłoskę, np. ''iŝ'' (rzucam, nie: *''iŝt'') — ''iŝt<span style="color: #00aa00">es<span>'' (rzucasz). |
* jeżeli temat jest zakończony na: | * jeżeli temat jest zakończony na: | ||
− | **dwie spółgłoski, przy czym nie jest to żadna z kombinacji | + | **dwie spółgłoski, przy czym nie jest to żadna z kombinacji ''ŝt''/''vt''/''ht'', |
**dwie spółgłoski, przy czym pierwsza jest różna od ''l''/''m''/''n''/''r'', | **dwie spółgłoski, przy czym pierwsza jest różna od ''l''/''m''/''n''/''r'', | ||
**co najmniej trzy spółgłoski, | **co najmniej trzy spółgłoski, | ||
Linia 980: | Linia 980: | ||
* ''met'' (kładę) — ''mis'' (kładłem) | * ''met'' (kładę) — ''mis'' (kładłem) | ||
* ''mund'' (gryzę) — ''muns'' (gryzłem) | * ''mund'' (gryzę) — ''muns'' (gryzłem) | ||
− | * '' | + | * ''euglui'' (włączam) — ''euglus'' (włączałem) |
===== Odmiana z inkorporowanymi zaimkami ===== | ===== Odmiana z inkorporowanymi zaimkami ===== | ||
Linia 1168: | Linia 1168: | ||
Dość istotny czas, zwłaszcza w Republice Południowo-Zachodniej i Mikronezjach. W Turkii służy on głównie do wyrażania czynności lub stanów, które zaszły niedawno i nie są określone w czasie i takich, których efekty są bezpośrednio widoczne w teraźniejszości. Z kolei w wymienionych wcześniej krajach czas przeszły dokonany wyraża czynności lub stany umiejscowione w konkretnym punkcie w czasie (może być on wprost podany lub nie). | Dość istotny czas, zwłaszcza w Republice Południowo-Zachodniej i Mikronezjach. W Turkii służy on głównie do wyrażania czynności lub stanów, które zaszły niedawno i nie są określone w czasie i takich, których efekty są bezpośrednio widoczne w teraźniejszości. Z kolei w wymienionych wcześniej krajach czas przeszły dokonany wyraża czynności lub stany umiejscowione w konkretnym punkcie w czasie (może być on wprost podany lub nie). | ||
− | Jest on zbudowany z czasownika posiłkowego ''au'' (mam) lub '''su''' (jestem) + imiesłowu biernego. Jeżeli czasownik jest przechodni lub jest nieprzechodni i wymaga rekcji z zaimkiem ''dë'', wtedy stosujemy ''au'' i uzgadniamy | + | Jest on zbudowany z czasownika posiłkowego ''au'' (mam) lub '''su''' (jestem) + imiesłowu biernego. Jeżeli czasownik jest przechodni lub jest nieprzechodni i wymaga rekcji z zaimkiem ''dë'', wtedy stosujemy ''au'' i uzgadniamy imiesłów z '''dopełnieniem''' (nie z podmiotem), a jeśli nie można ustalić dopełnienia, zostawiamy imiesłów w formie rodzaju żeńskiego liczby pojedynczej. W przeciwnym wypadku oraz zawsze dla czasowników zwrotnych ustala się czasownik posiłkowy ''su'', a imiesłów bierny uzgadnia się z '''podmiotem'''. |
Przykłady: | Przykłady: | ||
Linia 1204: | Linia 1204: | ||
Przykłady: | Przykłady: | ||
* ''Aureu vis ia ëssovretaue dë-u sule eu 2135.'' — W 2135 zobaczymy zaćmienie słońca. | * ''Aureu vis ia ëssovretaue dë-u sule eu 2135.'' — W 2135 zobaczymy zaćmienie słońca. | ||
− | * ''Euveue iu a reu ias tirpouis e eutono aureu | + | * ''Euveue iu a reu ias tirpouis e eutono aureu goieŝtes-as.'' — Wiosną podleję ziemniaki, a jesienią je zbiorę. |
− | * ''Dë-a 10- | + | * ''Dë-a 10-e bluiaue seureu vasetes a Aimane.'' — 10 lipca pojedziemy do Niemiec. |
=== Czas teraźniejszy łączący === | === Czas teraźniejszy łączący === | ||
Linia 1230: | Linia 1230: | ||
Również jeżeli zaimek pytający może też pełnić funkcję zaimka względnego, stosuje się tryb łączący: | Również jeżeli zaimek pytający może też pełnić funkcję zaimka względnego, stosuje się tryb łączący: | ||
* ''Vas.'' — Szedł vs. ''Iusau hadu i vaser'' — Nie wiem, kiedy szedł. | * ''Vas.'' — Szedł vs. ''Iusau hadu i vaser'' — Nie wiem, kiedy szedł. | ||
− | * ''Ia | + | * ''Ia pus ias.'' — Jest poczta (dosł. leży) vs. ''Ho dis odë iage ia pus.'' — Powiedz, gdzie jest poczta. |
* ''Is gorer oid.'' — Biegali wczoraj vs. ''Ho iui pënmetes si is gorer(e) oid.'' — Zapytaj ich, czy biegali wczoraj. | * ''Is gorer oid.'' — Biegali wczoraj vs. ''Ho iui pënmetes si is gorer(e) oid.'' — Zapytaj ich, czy biegali wczoraj. | ||
Linia 1241: | Linia 1241: | ||
===== Zdania warunkowe ===== | ===== Zdania warunkowe ===== | ||
Bardzo często trybu łączącego używa się, by tworzyć zdania warunkowe. | Bardzo często trybu łączącego używa się, by tworzyć zdania warunkowe. | ||
− | * ''Vius e is a ahius uos | + | * ''Vius e is a ahius uos plouis.'' — Przychodzisz i dostaniesz kwiaty. vs. ''Si viues, ves a ahiues uos plouis.'' — Jeśli przyjdziesz, to dostaniesz kwiaty. |
* ''Ir bleu e iuvi a-ia dalte.'' — Byłem bogaty i nie mieszkam na wsi vs. ''Si for bleu, iuvìe a-ia dalte.'' — Gdybym był bogaty, to nie mieszkałbym na wsi. | * ''Ir bleu e iuvi a-ia dalte.'' — Byłem bogaty i nie mieszkam na wsi vs. ''Si for bleu, iuvìe a-ia dalte.'' — Gdybym był bogaty, to nie mieszkałbym na wsi. | ||
* ''Avi dëvouet oid ua poue e iuduimei bi.'' — Zjadłem (był) wczoraj jabłko i nie spałem dobrze vs. ''Auer dëvouet oid ua poue, iuduimir bi.'' — Gdybym zjadł wczoraj jabłko, nie spałbym dobrze. | * ''Avi dëvouet oid ua poue e iuduimei bi.'' — Zjadłem (był) wczoraj jabłko i nie spałem dobrze vs. ''Auer dëvouet oid ua poue, iuduimir bi.'' — Gdybym zjadł wczoraj jabłko, nie spałbym dobrze. | ||
Linia 1726: | Linia 1726: | ||
| colspan="2" | vest<span style="color: #00aa00"><u>i</u>tes</span> | | colspan="2" | vest<span style="color: #00aa00"><u>i</u>tes</span> | ||
|} | |} | ||
+ | |||
+ | '''Uwaga:''' czasownik ''su'' (jestem) przybiera temat ''s-'', czasownik ''iu'' (idę) ma temat ''v-'', natomiast czasownik ''put'' (mogę) przybiera temat ''pot-''. | ||
==== Imiesłów bierny ==== | ==== Imiesłów bierny ==== | ||
Linia 1731: | Linia 1733: | ||
===== Koniugacja I (< *'''-āre''', *'''-ēre''', '''*-ere''') ===== | ===== Koniugacja I (< *'''-āre''', *'''-ēre''', '''*-ere''') ===== | ||
− | W koniugacji I należy dodać do nieskróconego tematu '''-et''', np. ''g<u>a</u>t'' (śpiewam) — gat<span style="color: #00aa00"><u> | + | W koniugacji I należy dodać do nieskróconego tematu '''-et''', np. ''g<u>a</u>t'' (śpiewam) — gat<span style="color: #00aa00"><u>e</u>t</span> (śpiewana). Pełna odmiana imiesłowu biernego jest zaprezentowana w tabeli poniżej. |
{| class="wikitable" | {| class="wikitable" | ||
Linia 1777: | Linia 1779: | ||
* ''siu'' (siedzę) — ''sis'' (która siedziała) | * ''siu'' (siedzę) — ''sis'' (która siedziała) | ||
* ''gau'' (spadam) — ''gas'' (która spadała) | * ''gau'' (spadam) — ''gas'' (która spadała) | ||
− | * '' | + | * ''euglui'' (włączam) — ''euglus'' (włączana) |
* ''rëspud'' (odpowiadam) — ''rëspos'' (która odpowiadała) | * ''rëspud'' (odpowiadam) — ''rëspos'' (która odpowiadała) | ||
* ''gor'' (biegam) — ''gons'' (która biegła) | * ''gor'' (biegam) — ''gons'' (która biegła) | ||
Linia 1796: | Linia 1798: | ||
* ''noŝ'' (znam) — ''gout'' (znana) | * ''noŝ'' (znam) — ''gout'' (znana) | ||
* ''pus'' (mogę) — ''putet'' (która mogła) | * ''pus'' (mogę) — ''putet'' (która mogła) | ||
− | * ''su'' ( | + | * ''au'' (kocham) — ''aueut'' (kochana) |
+ | * ''su'' (jestem) — ''foret'' (która była) | ||
* ''sit'' (czuję) — ''sëtet'' (która czuła) | * ''sit'' (czuję) — ''sëtet'' (która czuła) | ||
* ''riu'' (śmieję się) — ''rièt'' (która się śmiała) | * ''riu'' (śmieję się) — ''rièt'' (która się śmiała) | ||
Linia 1823: | Linia 1826: | ||
===== Koniugacja III (< *'''īre''') ===== | ===== Koniugacja III (< *'''īre''') ===== | ||
− | W koniugacji I należy dodać do nieskróconego tematu '''-it''', np. ''v<u>i</u>stu'' (ubieram) — vest<span style="color: #00aa00"><u> | + | W koniugacji I należy dodać do nieskróconego tematu '''-it''', np. ''v<u>i</u>stu'' (ubieram) — vest<span style="color: #00aa00"><u>i</u>t</span> (ubierana). Pełna odmiana dla tego przykładu jest zaprezentowana w tabeli poniżej. |
{| class="wikitable" | {| class="wikitable" | ||
Linia 1845: | Linia 1848: | ||
|} | |} | ||
− | == | + | ===== Odmiana z inkorporowanymi zaimkami ===== |
− | + | Imiesłów bierny również wchłania do siebie pewne zaimki. Schemat jest taki sam dla każdej koniugacji. Poniżej zaprezentowany jest przykład dla czasownika ''fau'' (robię). | |
− | === | + | {| class="wikitable" |
− | + | ! | |
+ | !më<br/><small>(mnie)</small> | ||
+ | !të<br/><small>(cię)</small> | ||
+ | !iu<br/><small>(go)</small> | ||
+ | !ia<br/><small>(ją)</small> | ||
+ | !noi<br/><small>(nas)</small> | ||
+ | !voi<br/><small>(was)</small> | ||
+ | !ius<br/><small>(ich)</small> | ||
+ | !ias<br/><small>(je)</small> | ||
+ | !së<br/><small>(się)</small> | ||
+ | |- align=center | ||
+ | !<small>M.poj.męski</small> | ||
+ | | faŝtu<span style="color: #00aa00">-m</span> | ||
+ | | faŝtu<span style="color: #00aa00">-t</span> | ||
+ | | faŝtu<span style="color: #00aa00">-i</span> | ||
+ | | faŝtu<span style="color: #00aa00">-ia</span> | ||
+ | | faŝtu<span style="color: #00aa00">-n</span> | ||
+ | | faŝtu<span style="color: #00aa00">-v</span> | ||
+ | | faŝtu<span style="color: #00aa00">-is</span> | ||
+ | | faŝtu<span style="color: #00aa00">-ias</span> | ||
+ | | faŝtu<span style="color: #00aa00">-s</span> | ||
+ | |- align=center | ||
+ | !<small>B.poj.męski</small> | ||
+ | | faŝto<span style="color: #00aa00">-m</span> | ||
+ | | faŝto<span style="color: #00aa00">-t</span> | ||
+ | | faŝto<span style="color: #00aa00">-i</span> | ||
+ | | faŝto<span style="color: #00aa00">-ia</span> | ||
+ | | faŝto<span style="color: #00aa00">-n</span> | ||
+ | | faŝto<span style="color: #00aa00">-v</span> | ||
+ | | faŝto<span style="color: #00aa00">-is</span> | ||
+ | | faŝto<span style="color: #00aa00">-ias</span> | ||
+ | | faŝto<span style="color: #00aa00">-s</span> | ||
+ | |- align=center | ||
+ | !<small>M.poj.żeński</small> | ||
+ | | <span style="color: #00aa00">më</span> faŝ | ||
+ | | <span style="color: #00aa00">të</span> faŝ | ||
+ | | <span style="color: #00aa00">iu</span> faŝ | ||
+ | | <span style="color: #00aa00">ia</span> faŝ | ||
+ | | <span style="color: #00aa00">noi</span> faŝ | ||
+ | | <span style="color: #00aa00">voi</span> faŝ | ||
+ | | <span style="color: #00aa00">ius</span> faŝ | ||
+ | | <span style="color: #00aa00">ias</span> faŝ | ||
+ | | <span style="color: #00aa00">së</span> faŝ | ||
+ | |- align=center | ||
+ | !<small>B.poj.żeński</small> | ||
+ | | faŝte<span style="color: #00aa00">-m</span> | ||
+ | | faŝte<span style="color: #00aa00">-t</span> | ||
+ | | faŝte<span style="color: #00aa00">-i</span> | ||
+ | | faŝte<span style="color: #00aa00">-ia</span> | ||
+ | | faŝte<span style="color: #00aa00">-n</span> | ||
+ | | faŝte<span style="color: #00aa00">-v</span> | ||
+ | | faŝte<span style="color: #00aa00">-is</span> | ||
+ | | faŝte<span style="color: #00aa00">-ias</span> | ||
+ | | faŝte<span style="color: #00aa00">-s</span> | ||
+ | |- align=center | ||
+ | !<small>M.mn.męski</small> | ||
+ | | faŝtu<span style="color: #00aa00">-m-s</span> | ||
+ | | faŝtu<span style="color: #00aa00">-t-s</span> | ||
+ | | faŝtu<span style="color: #00aa00">-i-s</span> | ||
+ | | faŝtu<span style="color: #00aa00">s-a</span> | ||
+ | | faŝtu<span style="color: #00aa00">-n-s</span> | ||
+ | | faŝtu<span style="color: #00aa00">-v-s</span> | ||
+ | | faŝtu<span style="color: #00aa00">s-is</span> | ||
+ | | faŝtu<span style="color: #00aa00">s-as</span> | ||
+ | | faŝtu<span style="color: #00aa00">s-es</span> | ||
+ | |- align=center | ||
+ | !<small>B.mn.męski</small> | ||
+ | | faŝto<span style="color: #00aa00">-m-s</span> | ||
+ | | faŝto<span style="color: #00aa00">-t-s</span> | ||
+ | | faŝto<span style="color: #00aa00">-i-s</span> | ||
+ | | faŝto<span style="color: #00aa00">s-a</span> | ||
+ | | faŝto<span style="color: #00aa00">-n-s</span> | ||
+ | | faŝto<span style="color: #00aa00">-v-s</span> | ||
+ | | faŝto<span style="color: #00aa00">s-is</span> | ||
+ | | faŝto<span style="color: #00aa00">s-as</span> | ||
+ | | faŝto<span style="color: #00aa00">s-es</span> | ||
+ | |- align=center | ||
+ | !<small>M.mn.żeński</small> | ||
+ | | faŝte<span style="color: #00aa00">-m-s</span> | ||
+ | | faŝte<span style="color: #00aa00">-t-s</span> | ||
+ | | faŝte<span style="color: #00aa00">-i-s</span> | ||
+ | | faŝte<span style="color: #00aa00">s-a</span> | ||
+ | | faŝte<span style="color: #00aa00">-n-s</span> | ||
+ | | faŝte<span style="color: #00aa00">-v-s</span> | ||
+ | | faŝte<span style="color: #00aa00">s-is</span> | ||
+ | | faŝte<span style="color: #00aa00">s-as</span> | ||
+ | | faŝte<span style="color: #00aa00">s-ei-s</span> | ||
+ | |- align=center | ||
+ | !<small>B.mn.żeński</small> | ||
+ | | faŝti<span style="color: #00aa00">-m-s</span> | ||
+ | | faŝti<span style="color: #00aa00">-t-s</span> | ||
+ | | faŝti<span style="color: #00aa00">s-i-s</span> | ||
+ | | faŝti<span style="color: #00aa00">s-a</span> | ||
+ | | faŝti<span style="color: #00aa00">-n-s</span> | ||
+ | | faŝti<span style="color: #00aa00">-v-s</span> | ||
+ | | faŝti<span style="color: #00aa00">s-e-is</span> | ||
+ | | faŝti<span style="color: #00aa00">s-as</span> | ||
+ | | faŝti<span style="color: #00aa00">s-es</span> | ||
+ | |} | ||
− | ==== Formy izolowane ==== | + | Analogicznie tworzy się formy, jeśli imiesłów zaczyna się samogłoską, tyle że dodajemy prefiksy takie same jak we wcześniejszych rodziałach w połączeniu z zaimkami ''më'', ''të'', ''iu'', ''noi'', ''voi'', ''së'' przy zachowaniu standardowej odmiany, w pozostałych przypadkach obowiązują sufiksy podane wyżej. |
− | W tabelce są podane liczebniki w postaci tzw. izolowanej, używane przede wszystkim do wyliczania. | + | |
+ | === Strona bierna i przydawki imiesłowowe === | ||
+ | Od każdego czasu prostego i złożonego możemy tworzyć stronę bierną. Strona bierna jest zbudowana z odmienionego przez odpowiedni czas czasownika '''su''' (jestem) + imiesłowu biernego + ewentualnie wykonawcy czynności poprzedzonego zaimkiem '''dë'''. Jeżeli wykonawcę czynności wyrażamy w postaci zaimka, należy stosować inkorporowane formy imiesłowu biernego. Należy pamiętać, żeby nie nadużywać strony biernej w codziennym użyciu, ponieważ szersze jej zastosowanie znajduje się w formie pisanej. | ||
+ | |||
+ | Kilka przykładów: | ||
+ | * ''Ësti iau ir faŝtu-m.'' — Ta praca była wykonana przeze mnie. | ||
+ | * ''Ës lugvisau iuseure ieu euglus dë uos taudeiris.'' — Ten telewizor już nie będzie włączany przez żadne dzieci. | ||
+ | * ''Ius gausus su sets iavetus.'' — Buty są właśnie myte. | ||
+ | |||
+ | Możemy też stosować imiesłowy bez użycia czasownika głównego, głównie jako rozwiniętą przydawkę imiesłowową. Taką frazę zawsze umieszczamy po określanym rzeczowniku. W takim wypadku teraźniejsze zastosowanie (w stosunku do czasu całego zdania!) wyrażamy poprzez sam imiesłów, natomiast przeszłe zastosowanie wyrażamy poprzez imiesłów od czasownika '''au''' (mam) + imiesłów bierny. Tego typu zdań również nie należy nadużywać w codziennym użyciu, ponieważ szersze ich zastosowanie znajduje się w formie pisanej. | ||
+ | |||
+ | Przykłady: | ||
+ | * ''Ho brides ia geise auete gosete-m oid.'' — Bierz bluzkę, którą uszyłam wczoraj. | ||
+ | * ''H-eustruiet me ua pënsaue v-aueute imilu.'' — Pokażcie mi najbardziej kochaną przez was osobę. | ||
+ | * ''I hulu vè dresviu iu pute iuvi-ëm.'' — Idący przez most mężczyzna nie widział mnie. | ||
+ | * ''So es ua fen auè me sauvet ia vide.'' — To jest kobieta, która uratowała mi życie. | ||
+ | |||
+ | == Rzeczownik == | ||
+ | Rzeczownik w języku turgiskim odmienia się przez przypadki i liczby. Zachował się dość rozbudowany system w porównaniu do inych romańskich. | ||
+ | |||
+ | === Deklinacja I === | ||
+ | Do tej deklinacji należy większość rzeczowników, która ma rodzaj żeński. Większość rzeczowników z tej grupy kończyła się w łacinie na ''-ā''. | ||
+ | |||
+ | Przykład dla rzeczownika ''fen'' (kobieta): | ||
+ | {| class="wikitable" | ||
+ | ! | ||
+ | !<small>l. poj.</small> | ||
+ | !<small>l. mn.</small> | ||
+ | |- align=center | ||
+ | !<small>mianownik</small> | ||
+ | | f<u>e</u>n <span style="color: #00aa00">(∅)</span> | ||
+ | | f<u>e</u>n<span style="color: #00aa00">s</span> | ||
+ | |- align=center | ||
+ | !<small>celownik<br/>biernik</small> | ||
+ | | f<u>e</u>n<span style="color: #00aa00">e</span> | ||
+ | | f<u>e</u>n<span style="color: #00aa00">is</span> | ||
+ | |} | ||
+ | |||
+ | '''Uwaga:''' W tej deklinacji ''ah'' (woda) zmienia w pozostałych formach rdzeń na ''aŝ-''. | ||
+ | |||
+ | Alternacje: | ||
+ | * jeżeli w formach zależnych temat jest zakończony na: | ||
+ | **''st''/''ŝt''/''vt''/''ht'', | ||
+ | **''i''/''u'' + spółgłoskę, | ||
+ | ** spółgłoskę + ''r''/''l''/''m''/''n'', | ||
+ | wtedy w mianowniku l.poj. należy odrzucić ostatnią spółgłoskę, np. ''fuist<span style="color: #00aa00">e</span>'' (las, B.poj.) — ''fuis'' (las, M.poj., nie: *''fuist''), ''pitr<span style="color: #00aa00">e</span>'' (kamień, B.poj.) — ''pit'' (kamień, M.poj., nie: *''pitr''), ''neul<span style="color: #00aa00">e</span>'' (mgłę, B.poj.) — ''neu'' (mgła, M.poj., nie: *''neul''), | ||
+ | * jeżeli w mianowniku l.poj. temat jest zakończony na ''c'', w przypadkach zależnych głoskę tę wymieniamy na ''g'', np. ''boc'' (usta, M.poj.) — ''bog<span style="color: #00aa00">e</span>'' (usta, B.poj.), | ||
+ | * jeżeli temat jest zakończony na: | ||
+ | **''s''/''ŝ''/''v''/''h'', | ||
+ | **spółgłoskę + ''d''/''t''/''l''/''m''/''n''/''r'', | ||
+ | **dwie spółgłoski, w tym pierwsza jest inna od ''l''/''m''/''n''/''r'', | ||
+ | **co najmniej trzy spółgłoski, | ||
+ | wtedy w mianowniku l.mn. pojawia się końcówka -<span style="color: #00aa00">es</span>, rozszerzona o ''e'', np. ''gund'' (lina, M.poj.) — ''gund<span style="color: #00aa00">es</span>'' (liny, M.mn., nie: *''gunds''). | ||
+ | |||
+ | === Deklinacja II === | ||
+ | W tej deklinacji znajduje się większość rzeczowników, które przyjmują rodzaj męski. Większość rzeczowników z tej grupy kończyła się w łacinie na ''-us'' lub ''-um''. | ||
+ | |||
+ | Przykład dla rzeczownia ''gapu'' (pole): | ||
+ | {| class="wikitable" | ||
+ | ! | ||
+ | !<small>l. poj.</small> | ||
+ | !<small>l. mn.</small> | ||
+ | |- align=center | ||
+ | !<small>mianownik</small> | ||
+ | | g<u>a</u>p<span style="color: #00aa00">u</span> | ||
+ | | g<u>a</u>p<span style="color: #00aa00">us</span> | ||
+ | |- align=center | ||
+ | !<small>celownik<br/>biernik</small> | ||
+ | | g<u>a</u>p<span style="color: #00aa00">o</span> | ||
+ | | g<u>a</u>p<span style="color: #00aa00">os</span> | ||
+ | |} | ||
+ | |||
+ | '''Uwaga:''' Jeżeli rdzeń rzeczownika kończy się na ''u'', obowiązuje końcówka ''-<span style="color: #00aa00">i</span>'' w M.poj. i końcówka ''-<span style="color: #00aa00">is</span>'' w M.mn., natomiast w pozostałych przypadkach ''u'' staje się niezgłoskotwórcze, np. ''ugu<span style="color: #00aa00">i</span>'' /ˈuɣuj/ (oko, M.poj.) — ''ugu<span style="color: #00aa00">o</span>'' /ˈuɣwo/ (oko, B.poj.). W analogicznej sytuacji ''i'' również staje się niezgłoskotwórcze. | ||
+ | |||
+ | '''Uwaga 2:''' W tej deklinacji ''fu'' (ogień) zmienia w pozostałych formach rdzeń na ''fù-''. | ||
+ | |||
+ | === Deklinacja III === | ||
+ | W tej deklinacji trzeba się nauczyć rdzenia dla M.poj. i rdzenia dla reszty odmiany. W tej deklinacji większość rzeczowników posiada odrębną postać celownika, natomiast rzeczowniki żywotne dodatkowo posiadają wołacz. Rzeczowniki w tej deklinacji mogą przyjmować zarówno rodzaj męski, jak i żeński. | ||
+ | |||
+ | Przykład dla rzeczownika ''ou'' (człowiek, rdzeń ''un-''): | ||
+ | {| class="wikitable" | ||
+ | ! | ||
+ | !<small>l. poj.</small> | ||
+ | !<small>l. mn.</small> | ||
+ | |- align=center | ||
+ | !<small>mianownik</small> | ||
+ | | <u>o</u>u <span style="color: #00aa00">(∅)</span> | ||
+ | | <u>u</u>n<span style="color: #00aa00">es</span> | ||
+ | |- align=center | ||
+ | !<small>celownik</small> | ||
+ | | <u>u</u>n<span style="color: #00aa00">i</span> | ||
+ | | rowspan="2" | <u>u</u>n<span style="color: #00aa00">is</span> | ||
+ | |- align=center | ||
+ | !<small>biernik</small> | ||
+ | | rowspan="2" | <u>u</u>n<span style="color: #00aa00">e</span> | ||
+ | |- align=center | ||
+ | !<small>wołacz</small> | ||
+ | | <u>u</u>n<span style="color: #00aa00">es</span> | ||
+ | |} | ||
+ | |||
+ | '''Uwaga:''': Może się zdarzyć, że C.poj. jest równy B.poj., wtedy biernik przyjmuje końcówkę ''-<span style="color: #00aa00">i</span>'' np. gou (serce, M.poj.) — goud<span style="color: #00aa00">i</span> (serce, B.poj. i C.poj.). | ||
+ | |||
+ | Najważniejsze rzeczowniki w tej deklinacji (wraz z rodzajnikiem): | ||
+ | * ''i patër'' (ojciec, M.poj.) — ''iu patr<span style="color: #00aa00">e</span>'' (ojca, B.poj.) | ||
+ | * ''ia matër'' (matka, M.poj.) — ''ia matr<span style="color: #00aa00">e</span>'' (matkę, B.poj.) | ||
+ | * ''i rëŝ'' (król, M.poj.) — ''iu reu<span style="color: #00aa00">e</span>'' (króla, B.poj.) | ||
+ | * ''ia iëŝ'' (zasada, M.poj.) — ''ia ieu<span style="color: #00aa00">e</span>'' (zasadę, B.poj.) | ||
+ | * ''ia voŝ'' (słowo, M.poj.) — ''ia vos<span style="color: #00aa00">e</span>'' (słowo, B.poj.) | ||
+ | * ''ia nuŝ'' (noc, M.poj.) — ''ia nuŝt<span style="color: #00aa00">e</span>'' (noc, B.poj.) | ||
+ | * ''i ou'' (człowiek, M.poj.) — ''iu un<span style="color: #00aa00">e</span>'' (człowieka, B.poj.) | ||
+ | * ''i gai'' (pies, M.poj.) — ''iu gau<span style="color: #00aa00">e</span>'' (psa, B.poj.) | ||
+ | * ''ia na'' (nos, M.poj.) — ''ia nau<span style="color: #00aa00">e</span>'' (nos, B.poj.) | ||
+ | * ''i pe'' (stopa, M.poj.) — ''iu pì<span style="color: #00aa00">e</span>'' (stopę, B.poj.) | ||
+ | * ''i de'' (ząb, M.poj.) — ''iu dit<span style="color: #00aa00">e</span>'' (ząb, B.poj.) | ||
+ | * ''ia an'' (szkoła, sztuka, M.poj.) — ''ia ant<span style="color: #00aa00">e</span>'' (szkołę, sztukę, B.poj.) | ||
+ | * ''ia mun'' (śmierć, M.poj.) — ''ia munt<span style="color: #00aa00">e</span>'' (śmierć, B.poj.) | ||
+ | * ''i gau'' (mięso, M.poj.) — ''iu gar<span style="color: #00aa00">e</span>'' (mięso, B.poj.) | ||
+ | * ''i pau'' (chleb, M.poj.) — ''iu pau<span style="color: #00aa00">e</span>'' (chleb, B.poj.) | ||
+ | * ''i peŝ'' (ryba, M.poj.) — ''iu peŝ<span style="color: #00aa00">e</span>'' (rybę, B.poj.) | ||
+ | * ''i plo'' (kwiat, M.poj.) — ''iu plou<span style="color: #00aa00">e</span>'' (kwiat, B.poj.) | ||
+ | * ''i ive'' (wschód, M.poj.) — ''iu ievat<span style="color: #00aa00">e</span>'' (wschód, B.poj.) | ||
+ | * ''i poi'' (zachód, M.poj.) — ''iu poit<span style="color: #00aa00">e</span>'' (zachód, B.poj.) | ||
+ | * ''i mirdi'' (południe, M.poj.) — ''iu mird<span style="color: #00aa00">e</span>'' (południe, B.poj.) | ||
+ | * ''i sol'' (słońce, M.poj.) — ''iu sul<span style="color: #00aa00">e</span>'' (słońce, B.poj.) | ||
+ | * ''i non'' (imię, M.poj.) — ''iu non<span style="color: #00aa00">i</span>'' (imię, B.poj.) | ||
+ | * ''i gou'' (serce, M.poj.) — ''iu goud<span style="color: #00aa00">i</span>'' (serce, B.poj.) | ||
+ | * ''i mel'' (miód, M.poj.) — ''iu mil<span style="color: #00aa00">i</span>'' (miód, B.poj.) | ||
+ | * ''i sel'' (sól, M.poj.) — ''iu sal<span style="color: #00aa00">i</span>'' (sól, B.poj.) | ||
+ | * ''i gabet'' (czoło, przód, M.poj.) — ''iu gavt<span style="color: #00aa00">i</span>'' (czoło, przód, B.poj.) | ||
+ | * ''i di'' (dzień, M.poj.) — ''iu dì<span style="color: #00aa00">e</span>'' (dzień, B.poj.), wyjątki: ''ie diu<span style="color: #00aa00">i</span>'' w C.poj., ''iui diu<span style="color: #00aa00">is</span>'' w C.mn. | ||
+ | * wszystkie rzeczowniki z sufiksem '''-au''', np. ''ia geirau'' (rodzina, M.poj.) — ''ia geirau<span style="color: #00aa00">e</span>'' (rodzinę, B.poj.) | ||
+ | * wszystkie rzeczowniki z sufiksem '''-oi''', np. ''i aŝtoi'' (komornik, egzekutor, M.poj.) — ''iu aŝtoir<span style="color: #00aa00">e</span>'' — (komornika, egzekutora, B.poj.) | ||
+ | |||
+ | == Liczebnik == | ||
+ | Dużo liczebników zostało odziedziczonych prosto z łaciny, jednak spory wpływ na liczebniki turgiskie miał wpływ też substrat senderoski. | ||
+ | |||
+ | === Liczebiki główne === | ||
+ | W odróżnieniu od innych romańskich każdy liczebnik trzeba odmienić przez przypadki. Większość liczebników również odmienia się przez rodzaje. | ||
+ | |||
+ | ==== Formy izolowane ==== | ||
+ | W tabelce są podane liczebniki w postaci tzw. izolowanej, używane przede wszystkim do wyliczania. | ||
{| class="wikitable" | {| class="wikitable" | ||
Linia 1911: | Linia 2152: | ||
!1000 000 000 | !1000 000 000 | ||
!1000 000 000 000 | !1000 000 000 000 | ||
+ | !0 | ||
|- align=center | |- align=center | ||
|dret | |dret | ||
Linia 1924: | Linia 2166: | ||
|devesetverletandu | |devesetverletandu | ||
|deverletandu | |deverletandu | ||
+ | |nul | ||
|} | |} | ||
− | + | Liczebniki złożone od 21 do 99 tworzymy, po prostu podając najpierw dziesiątki, potem jedności, np. 75 to ''seutet seh''. | |
Liczebniki 200-900 tworzymy, przyklejając przed ''letan'' liczebnik 2-9, np. 600 to ''siŝletan''. | Liczebniki 200-900 tworzymy, przyklejając przed ''letan'' liczebnik 2-9, np. 600 to ''siŝletan''. | ||
Linia 1939: | Linia 2182: | ||
Liczebniki używane z rzeczownikami w mianowniku brzmią podobnie jak izolowane formy, jednak jeżeli rzeczownik jest rodzaju żeńskiego, mamy formy '''ua''' dla 1, a '''dùe''' dla 2. | Liczebniki używane z rzeczownikami w mianowniku brzmią podobnie jak izolowane formy, jednak jeżeli rzeczownik jest rodzaju żeńskiego, mamy formy '''ua''' dla 1, a '''dùe''' dla 2. | ||
− | Liczebniki od 1- | + | Liczebniki od 1-10 w bierniku tworzymy tak: |
− | * | + | * w przypadku 1 mamy biernik '''uo''' w r.m. i '''ua''' w r.ż., |
* w przypadku 2 mamy biernik '''dus''' w r.m. i '''dùes''' w r.ż., | * w przypadku 2 mamy biernik '''dus''' w r.m. i '''dùes''' w r.ż., | ||
+ | * w przypadku 3 mamy biernik '''dres''', | ||
* w przypadku 4 mamy biernik '''hatr<span style="color: #00aa00">e</span>''', | * w przypadku 4 mamy biernik '''hatr<span style="color: #00aa00">e</span>''', | ||
* w przypadku 8 mamy biernik '''uŝt<span style="color: #00aa00">e</span>''', | * w przypadku 8 mamy biernik '''uŝt<span style="color: #00aa00">e</span>''', | ||
Linia 1947: | Linia 2191: | ||
Liczebniki od 1-9 w celowniku tworzymy podobnie jak w bierniku, tyle że zamiast końcówki ''-e'' jest końcówka ''-i''. Wyjątki: | Liczebniki od 1-9 w celowniku tworzymy podobnie jak w bierniku, tyle że zamiast końcówki ''-e'' jest końcówka ''-i''. Wyjątki: | ||
− | * 1 w celowniku to '''ui''', | + | * 1 w celowniku to '''ui''' (w każdym rodzaju), |
− | * 2 w celowniku to '''dui''' (w każdym rodzaju). | + | * 2 w celowniku to '''dui''' (w każdym rodzaju), |
+ | * 2 w celowniku to '''drei'''. | ||
+ | |||
+ | Liczebniki od 11-20 w przypadkach zależnych tylko wymieniają końcówkę ''-es'' na ''-is'', np. 14 w bierniku to ''hatund<span style="color: #00aa00">is</span>''. | ||
− | Liczebniki od | + | Liczebniki od 20 wzwyż uzgadniamy z rzeczownikiem wg deklinacji twardej przymiotnikowej, o ile ostatni człon liczebnika nie jest liczbą z zakresu 1-20, np. 20 psów to ''vet<span style="color: #00aa00">us</span> gaies''. |
− | Liczebniki 100-900 | + | Liczebniki 100-900 przyjmują z kolei całkiem inne formy: 100 to '''sit''', liczebniki 200-900 wymieniają rdzeń ''-letan-'' na ''-sit-'', np. "400 jabłek" to ''hatërsit<span style="color: #00aa00">es</span> pou<span style="color: #00aa00">s</span>''. Uwaga, jeśli zgodnie z regułą podaną w następnym zdaniu nie uzgadniamy setki, która jest częścią liczebnika złożonego, rdzeń ''-letan-'' zostaje bez zmian. |
W przypadku liczb większych niż 20 uzgadniamy z rzeczownikiem wyłącznie ostatni liczebnik, np. "24 godziny" w bierniku to ''vet hatr<span style="color: #00aa00">e</span> stud<span style="color: #00aa00">is</span>''. | W przypadku liczb większych niż 20 uzgadniamy z rzeczownikiem wyłącznie ostatni liczebnik, np. "24 godziny" w bierniku to ''vet hatr<span style="color: #00aa00">e</span> stud<span style="color: #00aa00">is</span>''. |
Wersja z 16:48, 20 paź 2019
język turgiski turgis leh | |
---|---|
Utworzenie: | Obcy w 2018 |
Liczba użytkowników | 116 000 000 |
Sposoby zapisu: | łaciński |
Typologia: | średnio fleksyjny, szyk zasadniczo SVO |
Klasyfikacja: | języki indoeuropejskie
|
Status urzędowy | |
Język urzędowy : | Republika Południowo-Zachodnia, Mikronezja Wielka, Mikronezja Mała, Turkija, Las Palmas, Nepal Istanbudzki |
Język pomocniczy : | Republika Południowa, Meden |
Oficjalna regulacja: | Akademia Języka Turgiskiego (Antoirau dë-a turgiŝe lehe) |
Kody | |
Conlanger–1 | trg |
Lista conlangów |
Język turgiski (też turkiski, turkijski lub tureski) — język należący do rodziny języków romańskich. Z jednej strony język zachował częściowo odmianę przez przypadki i skalkował wiele rdzeni łacińskich, z drugiej zaś zaszły w nim dość poważne zmiany fonetyczne i gramatyczne. Chociaż pewne cechy turgiskiego przypominają po trochę każdy ze znanych języków romańskich - kataloński, portugalski, hiszpański, francuski, rumuński czy włoski, to w ogólności wygląda on bardzo odmiennie. Dodatkowo na turgiszczyznę nałożył się w małym stopniu substrat senderoski, co wywarło wpływ głównie na leksykę.
Język turkiski jest językiem oficjalnym (licząc od zachodu) w Republice Południowo-Zachodniej, Mikronezji Wielkiej, Mikronezji Małej, Turkii, Las Palmas i Nepalu Istanbudzkim (w ostatnim łącznie z istanbudzkim i szemierskim), używa go ogólnie ponad 110 mln ludzi na Wyspach. Jest dość zróżnicowany dialektalnie, głównie w odniesieniu do odmian narodowych. Pierwsze zapiski w turgiskim datuje się na ok. VII wiek. Jeżeli nie wspomniano inaczej, artykuł opisuje wersję obowiązującą w Turkii.
Fonetyka
Język turgiski charakteryzuje się dość małym inwentarzem głosek, jednak zawiera dużo dyftongów.
Spółgłoski
wargowe | zębowe,
dziąsłowe |
zadziąsłowe,
palatalne |
welarne | |||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
nosowe | m | n | ||||||
zwarte | p | b | t[1] | d[1] | k | |||
szczelinowe | f | v | s[2] | z[2][3] | ʃ[4] | x[5] | ɣ[6] | |
półotwarte | w | j | ||||||
boczne | l | |||||||
uderzeniowe | ɾ |
- ↑ 1,0 1,1 przeważa wymowa zębowa, tj. [t̪] i [d̪], jednak w Mikronezjach jest ona dziąsłowa
- ↑ 2,0 2,1 przeważa wymowa zębowa, tj. [s̪] i [z̪], jednak w Las Palmas, Turkii i Rep. Poł.-Zach. jest ona dziąsłowa
- ↑ tylko w wyrazach obcego pochodzenia
- ↑ w Las Palmas i Mikr. Wiel. obowiązuje wymowa twarda, czyli [ʂ], alofon [ɕ] jest z kolei w Rep. Poł.-Zach.
- ↑ w Turkii i Las Palmas alofonem jest [xʷ], alofon [h] obowiązuje z kolei w Mikronezjach
- ↑ przed spółgłoską zwartą, po każdej spółgłosce i w wyrazach obcego pochodzenia obowiązuje alofon [g]
Samogłoski
przednie | środkowe | tylne | |
---|---|---|---|
przymknięte | i | u | |
średnie | e[1] | ə[2] | o[3] |
otwarte | a |
- ↑ w Turkii i Mikronezjach mamy w akcentowanych sylabach faktycznie zamknięte [e], w pozostałych odmianach obowiązuje otwarte [ɛ]
- ↑ zlewa się z [i] w większości odmian, wyjątkiem jest Nepalu Ist. i Rep. Poł.-Zach., z wyjątkiem opisanej niżej wokalizacji przedniej
- ↑ w Rep. Poł.-Zach. i Mikr. Wielk. mamy w akcentowanych sylabach faktycznie zamknięte [o], w pozostałych odmianach obowiązuje otwarte [ɔ]
Zjawiska fonetyczne
W turgiskim zachodzą dwa najważniejsze zjawiska:
- ubezdźwięcznienie spógłosek wygłosowych;
- wokalizacja przednia — głoska /ə/ powoduje wokalizację następującej po niej spółgłoski /ɾ/, /l/, /m/ lub /n/, czyli [r̩], [l̩], [m̩], [n̩], o ile po niej nie następuje samogłoska.
Akcent wyrazowy
Akcent w języku turgiskim zasadniczo przypada albo na przedostatnią, albo na ostatnią sylabę wyrazu, w nielicznych przypadkach może padać na przedostatnią. Akcent z reguły nie jest oznaczany na piśmie, chociaż są przypadki, kiedy stosuje się do jego oznaczania tzw. brewis. Przyimki i zaimki same nigdy nie tworzą samodzielnego akcentu, tylko wchodzą w zestrój akcentowy z sąsiadującym wyrazem.
Pisownia
Obowiązuje następujący zestaw liter:
- a /a/, b /b/, c /k/, d /d/, e /e/, f /f/, g /g/, h /x/, i /i, j/, l /l/, m /m/, n /n/, o /o/, p /p/, r /ɾ/, s /s/, t /t/, u /u, w/, v /v/, ë /ə/, ŝ /ʃ/
Liter z /z/, x /ks/, q /kw/, k /k/, w /w/, j /j/ używa się tylko w wyrazach obcego pochodzenia.
Wymowa liter i oraz u
Jeżeli obok litery i lub u znajduje się samogłoska a, e lub o stosujemy wymowę spółgłoskową. W przypadku spotkania się u z i najczęściej, choć nie zawsze druga z liter jest wymawiana spółgłoskowo. Szczególnym przypadkiem jest zastosowanie w pisowni tremy.
Trema
Nieakcentowane litery i oraz u mogą być zapisane z tremą, tzn. ï i ü (ë jest traktowane jako osobna litera). Wtedy to oznacza, że litery te muszą być wymawiane samogłoskowo pomimo sąsiadującej samogłoski. Warunek braku akcentu jest ważny, ponieważ w przeciwnym wypadku stosuje się niżej opisany brewis. W Rep. Poł-Zach. i Mikronezjach nie stosuje się tremy i ją się zastępuje grawisem.
Grawis
Każda samogłoska poza ë może być zapisana z grawisem, tj. à, è, ì, ò, ù. Jest on zapisywany wtedy, jeśli istnieje inny wyraz zapisany identycznie, lecz akcent pada na inną głoskę. Grawis jest stosowany również zamiast tremy w celu narzucenia samogłoskowej wymowy literom i oraz u, co najmniej w sylabach akcentowanych.
Litera ë
Litera ë:
- powoduje proces wokalizacji, jeśli następuje po niej r, l, m lub n + inna spółgłoska,
- jest niema, jeśli po usunięciu tej litery tworzy się łatwa lub średnio trudna do wymówienia zbitka spółgłoskowa,
- w przeciwnym przypadku jest wymawiana.
Istnieją niewielkie wyjątki od tych reguł.
Dywiz
Dywiz (-) jest stosowany bardzo często w turgiszczyźnie. Stosuje się go głównie do rozdzielania w pisowni synkopowanych zaimków (rodzajniki też się wliczają) oraz do zapisywania kontrakcji przyimka z inną częścią mowy.
Morfologia
Język turgiski należy do języków średnio fleksyjnych. Na tle innych romańskich wyróżnia się głównie bardziej zubożałą koniugacją i bogatszą deklinacją.
Czasownik
We współczesnym turgiskim nie istnieje forma bezokolicznika, najczęstszym odpowiednikiem polskiego bezokolicznika jest konstrukcja ho + odmieniony przez osoby czasownik. Poza tym cały system uległ gruntownym reformom. Mimo to widać zachowany z łaciny system czterech koniugacji. Należy czasami zapamiętać temat "pod akcentem" i "przed akcentem", podobnie jak w innych romańskich (tzw. but). Widać również o wiele mniejszą tendencję niż w innych romańskich do stosowania czasów złożonych. Nie jest wymagane przy koniugowaniu podawanie podmiotu, ale tyczy się to tylko pierwszej i drugiej osoby.
Czas teraźniejszy oznajmujący
Wyróżniamy zasadniczo cztery koniugacje. Jednak należy pamiętać o wielu wymianach samogłoskowych i spółgłoskowych, jak również o zjawisku zwanym inkorporowaniem zaimków, zachodzącym dla czasowników przechodnich lub zwrotnych.
Koniugacja I (< *-āre)
Obejmuje największą część czasowników, w tej grupie znajdują się wyłącznie czasowniki regularne.
Odmiana zwykła
Obowiązuje przedstawiony w tabeli zestaw końcówek, na przykładzie czasownika gat (śpiewać). Akcent zaznaczono podkreśleniem.
l. poj. | l. mn. | |
---|---|---|
1.os. | gat (∅) | gateu |
2.os. | gats | gatet |
3.os. | gat (∅) |
Odmiana z przegłosem
Mogą w tej grupie zdarzyć czasowniki zmieniające rdzenną samogłoskę. Wtedy w całej l.poj. i 3.os.mn. mamy samogłoskę u lub i, która odpowiada w 1. i 2.os.mn. samogłosce odpowiednio o lub e (por. hiszp. siento — sentimos). Jako przykład jest użyty czasownik sun (marzę).
l. poj. | l. mn. | |
---|---|---|
1.os. | sun (∅) | soneu |
2.os. | suns | sonet |
3.os. | sun (∅) |
Alternacje
2.os.poj.
- jeżeli temat jest zakończony na l/n/r + d/t, wtedy należy odrzucić ostatnią spółgłoskę, np. ŝolt (słucham) — ŝols (słuchasz, nie: *ŝolts).
- jeżeli temat jest zakończony na:
- s/ŝ/v/h,
- ŝt/vt/ht,
- dwie spółgłoski, w tym pierwsza jest różna od i/u/l/m/n/r,
- samogłoskę + i/u + l/m/n/r,
- co najmniej trzy spółgłoski,
wtedy pojawia się końcówka -es, rozszerzona o e, np. pis (myślę) — pises (myślisz, nie: *piss).
1.os.poj., 3.os.poj., 3.os.mn.
- jeżeli temat w innych formach jest zakończony na ŝt/vt/ht, wtedy należy odrzucić ostatnią spółgłoskę, np. iŝ (rzucam, nie: *iŝt) — iŝtes (rzucasz).
- jeżeli temat jest zakończony na:
- dwie spółgłoski, przy czym nie jest to żadna z kombinacji ŝt/vt/ht,
- dwie spółgłoski, przy czym pierwsza jest różna od l/m/n/r,
- co najmniej trzy spółgłoski,
wtedy należy wstawić końcówkę -u, np. goudu (myślę, nie: *goud) — gouds (myślisz).
1.os.mn., 2.os.mn.
- jeżeli temat jest zakończony na c, wtedy należy zamienić ostatnią spółgłoskę tematu na g, np. seuc (schnę) — seugeu (schniemy, nie: *seuceu).
Odmiana z inkorporowanymi zaimkami
Jeżeli czasownik wymaga dopełnienia bliższego lub jest nieprzechodni i wymaga dopełnienia dalszego z dë, obowiązkowe jest wchłanianie zaimków do czasownika.
Jeżeli czasownik zaczyna się od spółgłoski, obowiązuje tabela poniżej. Akcentowanie pozostaje bez zmian w porównaniu z samodzielnymi formami. Przykład jest dla czasownika gat dë (śpiewam o).
më (mnie) |
të (cię) |
iu (go) |
ia (ją) |
noi (nas) |
voi (was) |
ius (ich) |
ias (je) |
së (się) | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1.os.poj. 3.os.poj. 3.os.mn. |
gatu-m | gatu-t | gat-i | gat-a | gatu-n | gatu-v | gat-is | gat-as | gatu-s |
2.os.lp. | gate-m-s | gate-t-s | gate-i-s | gats-a | gate-n-s | gate-v-s | gats-is | gats-as | ― |
1.os.mn. | ― | gate-t-u | gate-i-u | gateu-a | gate-n-u | gate-v-u | gateu-s | gateu-as | gate-s-u |
2.os.mn. | gate-m-t | ― | gate-i-t | gatet-a | gate-n-t | gate-v-t | gatet-s | gatet-as | gate-s-t |
Należy również pamiętać o tym, że zostają anulowane wszelkie alternacje z wyjątkiem:
- odrzucania w 2.os.lp. d/t,
- dorzucanie w 2.os.lp. końcówki -es w przypadku, jeśli temat się kończy:
- dwiema spółgłoskami, w tym pierwsza jest różna od i/u/l/m/n/r/s,
- spółgłoską + l/m/n/r/s,
- wymiany c : g.
Jeżeli natomiast czasownik zaczyna się od samogłoski, obowiązuje w większości przypadków inne umiejscowienie zaimków. Akcentowanie pozostaje bez zmian w porównaniu z samodzielnymi formami. W przykładzie jest czasownik aristu (zatrzymuję).
më (mnie) |
të (cię) |
iu (go) |
ia (ją) |
noi (nas) |
voi (was) |
ius (ich) |
ias (je) |
së (się) | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1.os.poj. 3.os.poj. 3.os.mn. |
m-aristu | t-aristu | i-aristu | arist-a | n-aristu | v-aristu | arist-is | arist-as | s-aristu |
2.os.lp. | m-aristes | t-aristes | i-aristes | arists-a | n-aristu | v-aristu | arists-is | arists-as | ― |
1.os.mn. | ― | t-aresteu | i-aresteu | aresteu-a | n-aresteu | v-aresteu | aresteu-s | aresteu-as | s-aresteu |
2.os.mn. | m-arestet | ― | i-arestet | arestet-a | n-arestet | v-arestet | arestet-s | arestet-as | s-arestet |
Tak samo należy anulować wspomniane wyżej alternacje, ale tylko w sytuacji, kiedy zaimek dołączamy po rdzeniu.
Koniugacja II (< *-ēre)
Do tego typu należy tradycyjnie wyłącznie kilka czasowników, sporo z nich przeszło do koniugacji III.
"leżę" | "cierpię, boli" | "lubię" | "chcę" | "ruszam" | "siedzę" | "widzę" | "mogę" | "jestem" | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1.os.poj. 3.os.poj. 3.os.mn. |
ias (∅) | dul (∅) | val (∅) | vul (∅) | muv (∅) | siu | veu | pus
(3.os.poj.) put |
su
(3.os.poj.) es |
2.os.lp. | iasës | duls | vals | vuls | muvës | sis | ves | puts | es |
1.os.mn. | iaseu | doleu | valeu | volmu | movmu | semu | vemu | posu | sus |
2.os.mn. | iaset | dolet | valet | volt | movt | set | vet | post | est |
Formy inkorporowane trzy pierwsze czasowniki tworzą jak w I koniugacji, natomiast vul, muv i veu jak w III koniugacji.
Koniugacja III spółgłoskowa (< *-ere)
Dość obszerna koniugacja. Sporo czasowników z grupy I i II przeszło do tego typu.
Odmiana
Obowiązuje następująca tabela odmiany (przykład dla czasownika gor - biegam):
l. poj. | l. mn. | |
---|---|---|
1.os. | gor (∅) | gormu |
2.os. | gors | gort |
3.os. | gor (∅) |
Uwaga: czasowniki hiu (szukam), rëfiu (odnoszę się) w 3.os.mn. odrzucają końcowe u i przyjmują r, natomiast czasownik pou (kładę) 3.os.mn. odrzuca końcowe u/i i przyjmuje n.
Uwaga 2: czasownik vi (żyję) również się odmienia spółgłoskowo
Alternacje
2.os.poj.
- jeżeli temat jest zakończony na l/n/r + d/t, wtedy należy odrzucić ostatnią spółgłoskę, np. mund (gryzę) — muns (gryziesz, nie: *munds).
- jeżeli temat jest zakończony na:
- s/ŝ/v/h,
- dwie spółgłoski, w tym pierwsza jest różna od i/u/l/m/n/r,
- samogłoskę + i/u + l/m/n/r,
- co najmniej trzy spółgłoski,
wtedy pojawia się końcówka -ës, rozszerzona o ë, np. gos (szyję) — gosës (szyjesz, nie: *goss).
1.os.poj., 3.os.poj., 3.os.mn.
- jeżeli temat jest zakończony na:
- dwie spółgłoski, przy czym pierwsza jest różna od l/m/n/r,
- co najmniej trzy spółgłoski,
wtedy należy wstawić końcówkę -u, np. fiuvu (kipi, wrzeje, nie: *fiuv) — fiuvs (kipisz, wrzejesz).
1.os.mn.
- jeżeli temat w innych formach jest zakończony na:
- l/n/r + d/t,
wtedy należy odrzucić ostatnią spółgłoskę tematu, np. mund (gryzę) — munmu (gryziemy, nie: *mundmu).
- jeżeli temat jest zakończony na c, wtedy należy zamienić ostatnią spółgłoskę tematu na s, np. vec (wygrywam) — vesmu (wygrywamy, nie: *vecmu).
2.os.mn.
- jeżeli temat jest zakończony:
- na d/t,
- spółgłoską + l/m/n/r,
- dwiema spółgłoskami, w tym pierwsza jest różna od i/u/l/m/n/r,
- trzema spółgłoskami,
wtedy pojawia się końcówka -et, rozszerzona o e, np. dëfid (bronię się) — dëfidet (bronicie się, nie: *dëfidt).
- jeżeli temat jest zakończony na c, wtedy należy zamienić ostatnią spółgłoskę tematu na s, np. vec (wygrywam) — vest (wygrywacie, nie: *vect)
Odmiana z inkorporowanymi zaimkami
Przykład jest dla czasownika hiu (szukać kogoś). Pominięto formy l.poj. i 3.os.lm., ponieważ zasady ich tworzenia zbiegają się z czasownikami koniugacji I.
më (mnie) |
të (cię) |
iu (go) |
ia (ją) |
noi (nas) |
voi (was) |
ius (ich) |
ias (je) |
së (się) | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1.os.mn. | ― | hiumu-t | hium-i | hium-a | hiumu-n | hiumu-v | hium-is | hium-as | hiumu-s |
2.os.mn. | hiue-m-t | ― | hiue-i-t | hiut-a | hiue-n-t | hiue-v-t | hiut-is | hiut-as | hiue-s-t |
Przykład z samogłoską na początku jest dla czasownika ahiu (przyjmuję). Podobnie pominięto wskazane wcześniej formy z powodu ich identyczności z koniugacją I.
më (mnie) |
të (cię) |
iu (go) |
ia (ją) |
noi (nas) |
voi (was) |
ius (ich) |
ias (je) |
së (się) | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1.os.mn. | ― | t-ahiumu | i-ahiumu | ahium-a | n-ahiumu | v-ahiumu | ahiumu-s | ahium-as | s-ahiumu |
2.os.mn. | m-ahiut | ― | i-ahiut | ahiut-a | n-ahiut | v-ahiut | ahiut-is | ahiut-as | s-ahiut |
Należy również pamiętać o tym, że zostają anulowane wszelkie alternacje z wyjątkiem:
- odrzucania w 1.os.mn. d/t,
- dorzucanie w 2.os.mn. końcówki -et w przypadku, jeśli temat się kończy:
- spółgłoską + l/m/n/r/d/t,
- wymiany c : s.
Uwaga 1: Jeżeli rdzeń jest zakończony literą u lub i, nie dostawiamy -u- w inkorporowanych formach dla 1.os.poj., 3.os.poj. i 3.os.mn.
Uwaga 2: Zostają nieregularne formy 3.os.mn.
Koniugacja III spółgłoskowa (< *-ere)
Dość obszerna koniugacja, podobnie jak w wersji spółgłoskowej.
Odmiana
Obowiązuje następująca tabela odmiany (przykład dla czasownika drau - ciągnę):
l. poj. | l. mn. | |
---|---|---|
1.os. | drau | dramu |
2.os. | dras | drat |
3.os. | drau |
Uwaga: czasowniki fau (robię), au (mam), dou (daję) i iu (idę) mają w 3.os.lp. postaci odpowiednio fa, a, da oraz i.
Uwaga 2: w czasowniku dou rdzeniem jest da-. Forma 1.os.lp. jest wyjątkiem.
Uwaga 3: jeżeli rdzeń czasownika jest zakończony na u, to 1.os.lp. i 3.os.lp. otrzymują końcówkę -i, np. godui (prowadzę, nie: *goduu).
Odmiana z inkorporowanymi zaimkami
Jedyna różnica w porównaniu do typu spółgłoskowego jest dla 2.os.lm.
Przedstawiony zostanie czasownik blau (uwielbiam).
më (mnie) |
të (cię) |
iu (go) |
ia (ją) |
noi (nas) |
voi (was) |
ius (ich) |
ias (je) |
së (się) | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
2.os.mn. | bla-m-t | ― | bla-i-t | blat-a | bla-n-t | bla-v-t | blat-s | blat-as | bla-s-t |
Przykład dla samogłoski reprezentuje czasownik adrau (przyciągam).
më (mnie) |
të (cię) |
iu (go) |
ia (ją) |
noi (nas) |
voi (was) |
ius (ich) |
ias (je) |
së (się) | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
2.os.mn. | m-adrat | ― | i-adrat | adrat-a | n-adrat | v-adrat | adrat-s | adrat-as | s-adrat |
Uwaga: Czasowniki nieregularne w 3.os.poj. tracą nieregularność.
Koniugacja IV spółgłoskowa (< *-īre)
Do tej koniugacji należy podobna liczba czasowników co do koniugacji III.
Typ zwykły
Obowiązuje następująca tabela odmiany (przykład dla czasownika gab - łapię):
l. poj. | l. mn. | |
---|---|---|
1.os. | gab (∅) | gabiu |
2.os. | gabs | gabit |
3.os. | gab (∅) |
Typ z przegłosem
Podobnie jak w koniugacji I sporo czasowników przyjmuje przegłos o : u, e : i.
l. poj. | l. mn. | |
---|---|---|
1.os. | sit (∅) | setiu |
2.os. | sits | setit |
3.os. | sit (∅) |
Alternacje
Obowiązują bardzo podobne alternacje co w koniugacji I. Jedynie należy pamiętać, że w 2.os.lp. zamiast końcówki -es dostawiamy końcówkę -is.
Odmiana z inkorporowanymi zaimkami
Obowiązuje tabela końcówek podana niżej dla czasownika vistu (ubieram).
më (mnie) |
të (cię) |
iu (go) |
ia (ją) |
noi (nas) |
voi (was) |
ius (ich) |
ias (je) |
së (się) | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1.os.poj. 3.os.poj. 3.os.mn. |
vistu-m | vistu-t | vist-i | vist-a | vistu-n | vistu-v | vist-is | vist-as | vistu-s |
2.os.lp. | visti-m-s | visti-t-s | vists-i | vists-a | visti-n-s | visti-v-s | vists-is | vists-as | ― |
1.os.mn. | ― | vesti-t-u | vestiu-i | vestiu-a | vesti-n-u | vesti-v-u | vestiu-s | vestiu-as | vesti-s-u |
2.os.mn. | vesti-m-t | ― | vestit-i | vestit-a | vesti-n-t | vesti-v-t | vestit-s | vestit-as | vesti-s-t |
W typie samogłoskowym dodajemy prefiksy takie same jak wcześniej w połączeniu z zaimkami më, të, iu, noi, voi, së przy zachowaniu standardowej odmiany w rozważanej koniugacji, w pozostałych przypadkach obowiązują sufiksy podane wyżej.
Należy też pamiętać o cofnięciu alternacji tych samych co w koniugacji I.
Koniugacja IV samogłoskowa (< *-īre)
Do tego typu należy wyłącznie kilka czasowników.
"umieram" | "przychodzę" | "kończę" | "trzymam" | "otwieram" | |
---|---|---|---|---|---|
1.os.poj. 3.os.poj. |
mui (∅) | viu (∅) | fiu (∅) | tiu (∅) | aviu (∅) |
3.os.mn. | mur (∅) | vin (∅) | fin (∅) | tin (∅) | avir (∅) |
2.os.lp. | muis | vius | fius | tius | avius |
1.os.mn. | mimu | vimu | fimu | timu | avimu |
2.os.mn. | mit | vit | fit | tiut | avit |
Formny z inkoporowanymi zaimkami wyglądają identycznie jak dla koniugacji I, w tym temat 3.os.lm. zostaje zachowany.
Czas przeszły oznajmujący
Język turgiski posiada jeden fleksyjny czas przeszły. Stosuje się go często, zwłaszcza w różnego rodzaju relacjach z przeszłości, np. opowiadaniach, oraz tam, gdzie podane jest określenie czasu. Koniugacje w czasie przeszłym nie pokrywają się z tymi w czasie teraźniejszym. Jest on najczęściej stosowany do wszelkiego rodzaju relacji dotyczących przeszłości. Jest sporo wyjątkowych form, ujętych jako jedna koniugacja.
Koniugacja I (< *-āre)
Do niej należą wyłącznie czasowniki regularne. Jest to największa grupa czasowników.
Odmiana
Zestaw końcówek oparto na przykładzie czasownika punt (niosę).
l. poj. | l. mn. | |
---|---|---|
1.os. | pontei | ponteumu |
3.os. | ponter | |
2.os. | pontes | pontest |
Zostają anulowane wszelkie przegłosy i zachodzi zawsze wymiana kończącego rdzeń c na g.
Uwaga: jeżeli czasownik otrzymał w 2.os.lp. końcówkę -es, w czasie przeszłym obowiązuje pisownia z grawisem, tj. -ès, np. iaurès (pracowałeś), bo iaures oznacza "pracujesz (teraz)".
Odmiana z inkorporowanymi zaimkami
Podobnie jak w czasie teraźniejszym, tak i w czasie przeszłym istnieją formy inkorporowane. W tabelce przykład dla czasownika gat dë (śpiewam o).
më (mnie) |
të (cię) |
iu (go) |
ia (ją) |
noi (nas) |
voi (was) |
ius (ich) |
ias (je) |
së (się) | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1.os.poj. 3.os.poj. |
gate-m-i | gate-t-i | gatei-u | gatei-a | gate-n-i | gate-v-i | gatei-s | gatei-as | gate-s-i |
2.os.lp. | gatè-m-s | gatè-t-s | gatè-i-s | gates-a | gatè-n-s | gatè-v-s | gates-is | gates-as | ― |
1.os.mn. | ― | gateumu-t | gateum-i | gateum-a | gateumu-n | gateumu-v | gateum-is | gateum-as | gateumu-s |
2.os.mn. | gatest-ëm | ― | gatest-i | gatest-a | gatest-ën | gatest-ëv | gatest-is | gatest-as | gatest-ës |
3.os.mn. | gater-ëm | gater-ët | gater-i | gater-a | gater-ën | gater-ëv | gater-is | gater-as | gater-ës |
Typ samogłoskowy również istnieje. Jest on analogiczny do czasownika aristu w czasie teraźniejszym. Dodajemy prefiksy w połączeniu z zaimkami më, të, iu, noi, voi, së, w pozostałych przypadkach obowiązują sufiksy podane wyżej.
Koniugacja II (< *-ēre, *-ere)
Do tego typu należą wszystkie czasowniki koniugacji teraźniejszej II i III, niewymienione w koniugacji III przeszłej. Zestaw końcówek pokazano na przykładzie czasownika brid (biorę).
l. poj. | l. mn. | |
---|---|---|
1.os. | brideu | bredeumu |
2.os. | bredes | bredest |
3.os. | brideu | breder |
Zostaje zachowana alternacja c : s oraz przegłos, ale tylko w 1. i 3.os.lp. Formy inkorporowane są identyczne z koniugacją I. Czasowniki odmieniające się samogłoskowo w czasie teraźniejszym rozszerzają temat o -u.
Uwaga: jeżeli czasownik otrzymał w 2.os.lp. trybu łączącego końcówkę -es, w czasie przeszłym obowiązuje pisownia z grawisem, tj. -ès, np. gosès (szyłeś), bo goses oznacza "(czy) szyjesz".
Uwaga 2: jeżeli czasownik otrzymał w 1.os.lm. trybu łączącego końcówkę -eu, w czasie przeszłym obowiązuje pisownia z grawisem, np. gòseu (szyłem), bo goseu oznacza "(czy) szyliśmy".
Uwaga 3: czasownik put (mogę) również należy do tej koniugacji i przyjmuje rdzeń put- : pot-.
Koniugacja III (< *-ēre, *-ere, *-īre)
Czasowniki z tej grupy mają rdzeń inny niż w czasie teraźniejszym. Do tej grupy należy sporo czasowników. Do tego typu należą czasowniki, które odmieniają się jak w grupie II, III i IV teraźniejszej, jeśli tylko wymieniają rdzeń w czasie przeszłym.
Odmiana
Przykład zaprezentowano dla czasownika diu (mówię).
l. poj. | l. mn. | |
---|---|---|
1.os. | diŝ (∅) | diŝeu |
2.os. | diŝes | diŝest |
3.os. | diŝ (∅) | diŝer |
Najważniejsze czasowniki
Do tej grupy należy sporo czasowników. Większość z nich zachowała nieregularny temat z łacińskiego czasu przeszłego dokonanego. Kilka czasowników jest częściowo supletywnych, tylko su (jestem) całkowicie supletywny. Oto najważniejsze z nich:
- su (jestem) — ir (byłem) — fos (byłeś)
- gau (spadam) — ge (spadałem) — t-ages (spadałeś)
- fau (robię) — fe (robiłem) — fes (robiłeś)
- goieu (zbieram) — goiè (zbierałem) — goiès (łamałeś)
- eieu (wybieram) — eiè (wybierałem) — eiès (zbierałeś)
- dou (daję) — di (dawałem) — des (dawałeś)
- veu (widzę) — vi (widziałem) — vïès (widziałeś)
- tiu (trzymam) — ti (trzymałem) — tis (trzymałeś)
- fiu (kończę) — fi (kończyłem) — fis (kończyłeś)
- mui (umierać) — mu (umierałem) — mis (umierałeś)
- viu (przychodzę) — vei (przychodziłem) — ves (przychodziłeś)
- dë-iu /de'iw/ (czytam) — dë-iei (czytałem) — ies (czytałeś)
- siu (siedzę) — sei (siedziałem) — t-ases (siedziałeś)
- sau (wiem) — sai (wiedziałem) — ses (wiedziałeś)
- au (mam) — avi (miałem) — auès (miałeś)
- sit (czuję) — sës (czułem) — sëtis (czułeś)
- riu (śmieję się) — ris (śmiałem się) — riès (śmiałeś się)
- hiu (szukam) — his (szukałem) — heses (szukałeś)
- pou (kładę) — pus (kładłem) — poses (kładłeś)
- noŝ (znam) — noi (znałem)
- gab (łapię) — geb (łapałem)
- rop (łamię) — rup (łamałem)
- vi (żyję) — viŝ (żyłem)
- diu (mówię) — diŝ (mówiłem)
- drau (ciągnę) — draŝ (ciągnąłem)
- gus (gotuję) — guŝ (gotowałem)
- fed (dzielę) — fes (dzieliłem)
- fod (topnieję, mieszam) — fus (topniałem, mieszałem)
- vec (wygrywam) — vis (wygrywałem)
- iu (idę) — vas (szedłem)
- met (kładę) — mis (kładłem)
- mund (gryzę) — muns (gryzłem)
- euglui (włączam) — euglus (włączałem)
Odmiana z inkorporowanymi zaimkami
Różnice w porównaniu z koniugacją II występują dla 1. i 3.os.lp. oraz dla 1.os.lm. Przykład jest dla czasownika hiu (szukam).
më (mnie) |
të (cię) |
iu (go) |
ia (ją) |
noi (nas) |
voi (was) |
ius (ich) |
ias (je) |
së (się) | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1.os.lp.
3.os.lp. |
his-im | his-it | his-e-i | his-a | his-in | his-iv | his-e-is | his-as | his-is |
1.os.mn. | hese-m-u | ― | hese-i-u | heseu-a | hese-n-u | hese-v-u | heseu-s | heseu-as | hese-s-u |
Przykład dla wyrazu zaczynającego się samogłoską jest dla przykładu ahiu (przyjmuję).
më (mnie) |
të (cię) |
iu (go) |
ia (ją) |
noi (nas) |
voi (was) |
ius (ich) |
ias (je) |
së (się) | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1.os.lp.
3.os.lp. |
m-ahis | t-ahis | i-ahis | ahis-a | n-ahis | v-ahis | ahis-e-is | ahis-as | s-ahis |
1.os.mn. | m-aheseu | ― | i-aheseu | aheseu-a | n-aheseu | v-aheseu | aheseu-s | aheseu-as | s-aheseu |
Uwaga: jeśli forma 1. i 3.os.lp. kończy się samogłoską, to dodajemy grawis do tej samogłoski oraz ewentualnie zmieniamy samogłoskowe i we wszystkich końcówkach na ë, np. vi-ët (widziałem cię, nie: *vi-it), vì-a (widziałem ją, nie: *vi-a).
Koniugacja IV (< *-īre)
Czasowniki należące do tej koniugacji są całkowicie regularne.
Odmiana
Poniżej zaprezentowano odmianę na przykładzie czasownika vistu (ubieram).
l. poj. | l. mn. | |
---|---|---|
1.os. | vestei | vestiumu |
3.os. | vestir | |
2.os. | vestis | vestist |
Tak samo jak w koniugacji I wszystkie czasowniki, które uzyskały przegłos w czasie teraźniejszym, tracą go.
Uwaga: jeżeli czasownik otrzymał w 2.os.lp. końcówkę -is, w czasie przeszłym obowiązuje pisownia z grawisem, tj. -ìs, np. pantìs (wychodziłeś), bo pantis oznacza "wychodzisz (teraz)".
Odmiana z inkorporowanymi zaimkami
Formy z inkorporowanymi zaimkami są analogiczne jak dla I koniugacji przeszłej. Jedyna różnica występuje dla 2.os.lp. Przykład dla czasownika vistu (ubieram).
më (mnie) |
të (cię) |
iu (go) |
ia (ją) |
noi (nas) |
voi (was) |
ius (ich) |
ias (je) |
së (się) | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
2.os.lp. | vesti-m-s | vesti-t-s | vestis-i | vestis-a | veste-n-u | veste-v-u | vestis-e-is | vestis-as | ― |
W typie samogłoskowym dodajemy prefiksy takie same jak wcześniej w połączeniu z zaimkami më, të, iu, noi, voi, së, w pozostałych przypadkach obowiązują sufiksy podane wyżej.
Czas przyszły oznajmujący
Jest tylko jeden fleksyjny czas przyszły w turgiskim. Ten czas w Turkii jest uznawany za literacki, tzn. zazwyczaj nie stosuje się go w codziennym użyciu poza czasownikami au (mam), su (jestem) i iu (idę) oraz pewnymi utartymi zwrotami, natomiast w Las Palmas, Nepalu Istabudzkim i Mikronezji Południowej stosuje się go również potocznie.
Temat czasu przyszłego
Temat czasownika ustalamy w ten sposób:
- w koniugacjach I, II i III czasu teraźniejszego oznajmującego, po anulowaniu przegłosu i uwzględnieniu ewentualnej alternacji c : g (kon. I) lub c : s (kon. II i III), dodajemy do tematu czasownika + eur, np. gat (śpiewam) — gateure (będę śpiewał).
- w koniugacji IV czasu teraźniejszego oznajmującego, po anulowaniu przegłosu, dodajemy do tematu czasownika + iur, np. vistu (ubieram) — vestiure (będę ubierał).
- jeżeli forma czasownika w 1.os.lp. czasu teraźniejszego oznajmującego kończy się na samogłoskę + u/i, dodajemy do tematu samo r, np. sau (wiem) — saure (będę wiedział).
- nieregularne formy czasu przyszłego:
- pus (mogę) — poteure (będę mógł),
- au (kocham) — aueure (będę kochał),
- gau (spadam) — gaueure (będę spadał),
- su (jestem) — seure (będę),
- dou (daję) — daure (będę dawał).
Odmiana
Stosuje się zestaw końcówek podany w tabeli poniżej na podstawie czasownika gat (śpiewam, temat: gateur-).
l. poj. | l. mn. | |
---|---|---|
1.os. | gateure | gateureu |
2.os. | gateures | gateuret |
3.os. | gateure |
Odmiana z inkorporowanymi zaimkami
Odmiana ta jest identyczna jak w przypadku czasu przeszłego łączącego.
Czasy złożone i ich zastosowania
Wcześniejsze działy służyły do przedstawienia fleksji czasownika, w tym dziale zawiera się omówienie zastosowania wszystkich czasów.
Czas teraźniejszy progresywny
W celu zbudowania tego czasu stosuje się czasownik su (jestem) w cz.ter.ozn. oraz imiesłów czynny, np. es gatè (teraz śpiewasz). Należy pamiętać, by uzgodnić imiesłów z podmiotem. Stosuje się go głównie, jeśli chcemy podkreślić, że dana czynność dalej trwa. W pozostałych przypadkach stosujemy zwykły czas teraźniejszy. Przykłady:
- He ia faue? Ia es gorè. — Co ona robi? Ona właśnie uprawia bieg.
- Is su gatets aure, ho puses a iumoistës. — Teraz oni śpiewają, proszę nie przeszkadzać.
- Iupus a sai pënho su nadè. — Nie mogę wyjść, bo pływam.
Czas przeszły dokonany
Dość istotny czas, zwłaszcza w Republice Południowo-Zachodniej i Mikronezjach. W Turkii służy on głównie do wyrażania czynności lub stanów, które zaszły niedawno i nie są określone w czasie i takich, których efekty są bezpośrednio widoczne w teraźniejszości. Z kolei w wymienionych wcześniej krajach czas przeszły dokonany wyraża czynności lub stany umiejscowione w konkretnym punkcie w czasie (może być on wprost podany lub nie).
Jest on zbudowany z czasownika posiłkowego au (mam) lub su (jestem) + imiesłowu biernego. Jeżeli czasownik jest przechodni lub jest nieprzechodni i wymaga rekcji z zaimkiem dë, wtedy stosujemy au i uzgadniamy imiesłów z dopełnieniem (nie z podmiotem), a jeśli nie można ustalić dopełnienia, zostawiamy imiesłów w formie rodzaju żeńskiego liczby pojedynczej. W przeciwnym wypadku oraz zawsze dla czasowników zwrotnych ustala się czasownik posiłkowy su, a imiesłów bierny uzgadnia się z podmiotem.
Przykłady:
- Aues goieŝtus ieu uos plouis? — Zebrałeś już kwiaty?
- I patër es vasetu a ia vetaue e as deute ho dëspeus. — Tato poszedł do sklepu i musisz poczekać.
- Sovai ia imp iues foret gontet. — Jednak nie skosili trawy.
Czas zaprzeszły
Stosuje się go, jeżeli jakaś czynność zaszła przed inną w przeszłości. Buduje się go za pomocą czasownika posiłkowego su lub au w czasie przeszłym + imiesłowu biernego.
Przykłady:
- Iusai ho ia avi breses santis gleuis. — Nie wiedziałem, że wzięła te klucze.
- So for is feuets? Es diunetu, he avi visus. — To byli rodzice? Zgadłeś, kogo widziałem.
- Ia diŝ ho ia iuauer dë-a spante. — Mówiła, że nie miała pieniędzy.
Czas przyszły bliższy
To jest formalny odpowiednik czasu przyszłego w wielu krajach turgiskich. W Mikronezji Południowej, Las Palmas i Nepalu Istnabudzkim używa się go tylko w odniesieniu do najbliższej przyszłości. W trybie łączącym jest to obowiązkowa możliwość wyrażenia przyszłości. Składa się on z czasownika iu (idę) + a + czasownika w czasie teraźniejszym.
Kilka form czasowników się zazwyczaj ściąga i tworzy następujące formy:
- ve a de = vede
- ve a si = vesi
- ve a ve = veve
- ve a di = vedi
- i a da = ida
- i a fa = ifa
Przykłady:
- So vesi (lub: ve a si) ia douc dëmeu? — Czy jutro będzie niedziela?
- Iuiu a sai oid dëgase. — Nie wychodzę dziś z domu.
- I a bluv. — Będzie padać.
Czas przyszły dokonany
Dość rzadko używany czas, w Turkii stosuje się go głównie książkowo i wtedy, jeśli inna czynność zostanie wykonana po innej lub wydarzenie zajdzie w dalszej, określonej, pewnej przyszłości. W Las Palmas i Nepalu Istanbudzkim chodzi o każdą określoną przyszłość i jest to na ogół na co dzień stosowany czas. Jest on zbudowany z czasownika posiłkowego su/au w czasie przyszłym + imiesłowu biernego.
Przykłady:
- Aureu vis ia ëssovretaue dë-u sule eu 2135. — W 2135 zobaczymy zaćmienie słońca.
- Euveue iu a reu ias tirpouis e eutono aureu goieŝtes-as. — Wiosną podleję ziemniaki, a jesienią je zbiorę.
- Dë-a 10-e bluiaue seureu vasetes a Aimane. — 10 lipca pojedziemy do Niemiec.
Czas teraźniejszy łączący
W porównaniu do innych języków romańskich tryb łączący stosujemy nieco częściej niż w innych romańskich, jednak w nieco odmiennych okolicznościach.
Ogólne informacje o trybie łączącym
Tryb łączący ma mnóstwo zastosowań.
Należy zauważyć, że czasowniki wyrażające bezokolicznik "dziedziczą" tryb łączący po nadrzędnym czasowniku, np. sas a gosës (umiesz szyć) ― saues a goses (czy umiesz szyć).
Tworzenie pytań
Jedną z najważniejszych funkcji turgiskiego typu łączącego jest tworzenie pytań:
- Is agase. — Idziesz do domu vs. Ves agase? — Czy idziesz do domu?
- I-vals. — Lubisz go vs. He vales? — Kogo lubisz?
- Vis a-ia stante. — Mieszkasz w mieście vs. Odë vìes? — Gdzie mieszkasz?
Tworzenie trybu rozkazującego
Wraz z partykułą ho (skracaną przed samogłoską do h-) można tworzyć tryb rozkazujący oraz życzenia za pomocą trybu łączącego:
- Is agase. — Idziesz do domu vs. Ho ves agase! — Idź do domu!
- Puts a iaures. — Możesz pracować. vs. Ho puses a iaures! — Obyś mógł pracować!
- Apontet ia ahe — Przyosicie wodę vs. H-apontit ia ahe! — Przynieście wodę!
Tworzenie zdań podrzędnych z zaimkami względnymi
Również jeżeli zaimek pytający może też pełnić funkcję zaimka względnego, stosuje się tryb łączący:
- Vas. — Szedł vs. Iusau hadu i vaser — Nie wiem, kiedy szedł.
- Ia pus ias. — Jest poczta (dosł. leży) vs. Ho dis odë iage ia pus. — Powiedz, gdzie jest poczta.
- Is gorer oid. — Biegali wczoraj vs. Ho iui pënmetes si is gorer(e) oid. — Zapytaj ich, czy biegali wczoraj.
Ocenianie i przytaczanie wypowiedzi
Jeżeli mamy subiektywne odczucia do pewnych wypowiedzi (w tym mowa zależna), bez względu na stopień prawdopodobieństwa, używamy trybu łączącego:
- Iusas a gosës. — Nie umiesz szyć vs. Au paure ho iusaues a goses. Obawiam się, że nie umiesz szyć.
- Ei ir agase. — Był w domu vs. I diu ho i for agase. — Mówi, że był w domu.
- I vei a të. — Przychodził do ciebie vs. Greu ho i ver a të. — Myślę, że przychodził do ciebie.
Zdania warunkowe
Bardzo często trybu łączącego używa się, by tworzyć zdania warunkowe.
- Vius e is a ahius uos plouis. — Przychodzisz i dostaniesz kwiaty. vs. Si viues, ves a ahiues uos plouis. — Jeśli przyjdziesz, to dostaniesz kwiaty.
- Ir bleu e iuvi a-ia dalte. — Byłem bogaty i nie mieszkam na wsi vs. Si for bleu, iuvìe a-ia dalte. — Gdybym był bogaty, to nie mieszkałbym na wsi.
- Avi dëvouet oid ua poue e iuduimei bi. — Zjadłem (był) wczoraj jabłko i nie spałem dobrze vs. Auer dëvouet oid ua poue, iuduimir bi. — Gdybym zjadł wczoraj jabłko, nie spałbym dobrze.
Koniugacja I (< *-āre)
Podstawowa koniugacja.
Odmiana
Obowiązuje tabela końcówek zaprezentowana niżej na przykładzie czasownika gat (śpiewam).
l. poj. | l. mn. | |
---|---|---|
1.os. | gate | gatiu |
2.os. | gatës | gatit |
3.os. | gate |
Bierzemy z czasu teraźniejszego nieskrócony rdzeń, tzn. wszelkie alternacje zostają anulowane. Jednakże jeśli rdzeń w czasie teraźniejszym oznajmującym kończy się na c, dokonujemy alternacji c : s.
Odmiana z przegłosem
Przegłosy otrzymane w czasie teraźniejszym oznajmującym zostają w trybie łączącym. Jako przykład jest przedstawiony czasownik punt (przynoszę).
l. poj. | l. mn. | |
---|---|---|
1.os. | punte | soniu |
2.os. | puntës | pontit |
3.os. | punte |
Odmiana z inkorporowanymi zaimkami
Również w trybie łączącym obowiązują określone łączenia czasowników z zaimkami. Jako przykład służy tu czasownik gat dë (śpiewam o).
më (mnie) |
të (cię) |
iu (go) |
ia (ją) |
noi (nas) |
voi (was) |
ius (ich) |
ias (je) |
së (się) | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1.os.poj. 3.os.poj. 3.os.mn. |
gate-m | gate-t | gate-i | gate-ia | gate-n | gate-v | gate-is | gate-ias | gate-s |
2.os.lp. | gatë-m-s | gatë-t-s | gatës-i | gatës-a | gatë-n-s | gatë-v-s | gatës-e-is | gatës-as | ― |
1.os.mn. | ― | gati-t-u | gatiu-i | gatiu-a | gati-n-u | gati-v-u | gatiu-s | gatiu-as | gati-s-u |
2.os.mn. | gati-m-t | ― | gatit-i | gatit-a | gati-n-t | gati-v-t | gatit-s | gatit-as | gati-s-t |
Typ samogłoskowy jest analogiczny do czasownika aristu w czasie teraźniejszym. Dodajemy prefiksy w połączeniu z zaimkami më, të, iu, noi, voi, së, w pozostałych przypadkach obowiązują sufiksy podane wyżej.
Koniugacja II (< *-ēre)
Tradycyjnie zalicza się do niej kilkanaście czasowników. Jest ich więcej niż w analogicznej koniugacji dla trybu oznajmującego.
ias | dul | val | vul | muv | pus | siu | veu | sau | au (mam) | fau | diu | iu | su | dou | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1.os.poj. 3.os.poj. 3.os.mn. |
iage | dule | vale | vule | muve | puse | siue | veue | saue | aue | faue | di (∅) | ve (∅) | si (∅) | de (∅) |
2.os.lp. | iages | dules | vales | vules | muves | pusis | siues | veues | saues | aues | faues | dis | ves | sis | dës /des/ |
1.os.mn. | iageu | doleu | valeu | voleu | moveu | posiu | seumu | veumu | saumu | aumu | femu | diumu | vamu | simu | demu |
2.os.mn. | iaget | dolet | valet | volet | movet | posit | seut | veut | saut | aut | fet | diut | vat | sit | det |
Inkorporowane formy dla 1.os.poj., 3.os.poj. i 3.os.mn. cztery ostatnie czasowniki tworzą analogicznie jak w koniugacji III samogłoskowej czasu teraźniejszego oznajmującego, czasownik put jak dla koniugacji I, natomiast reszta jak dla koniugacji III.
Inkorporowane formy dla reszty tworzy się podobnie z tą różnicą, że formy zakończone na -umu oraz -ut tworzymy analogicznie jak dla koniugacji III spółgłoskowej czasu teraźniejszego oznajmującego.
Koniugacja III (< *-ere, *-īre)
Dość szeroka koniugacja.
Odmiana
Zestaw końcówek zaprezentowano na przykładzie czasownika gor (biegam).
l. poj. | l. mn. | |
---|---|---|
1.os. | gore | goreu |
2.os. | gores | goret |
3.os. | gore |
Zachodzi alternacja c : g, tzn. jeżeli czasownik w 1.os.lp. czasu teraźniejszego oznajmującego kończy się na -c, to oznacza, że w trybie łączącym wymieni tę głoskę na g.
Odmiana z przegłosem
Przykład z przegłosem zaprezentowano na przykładzie czasownika pind (gubię).
l. poj. | l. mn. | |
---|---|---|
1.os. | pinde | pendeu |
2.os. | pindes | pendet |
3.os. | pinde |
Należy pamiętać, że nawet jeśli czasownik w III koniugacji czasu teraźniejszego oznajmującego nie dokonuje przegłosów, to musi go dokonać w trybie łączącym. Obowiążują alternacje jak wcześniej.
Odmiana z inkorporowanymi zaimkami
Zestaw form przedstawiono na przykładzie czasownika vistu (ubieram).
më (mnie) |
të (cię) |
iu (go) |
ia (ją) |
noi (nas) |
voi (was) |
ius (ich) |
ias (je) |
së (się) | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1.os.poj. 3.os.poj. 3.os.mn. |
viste-m | viste-t | viste-i | viste-ia | viste-n | viste-v | viste-is | viste-ias | viste-s |
2.os.lp. | viste-m-s | viste-t-s | viste-i-s | vistes-a | viste-n-s | viste-v-s | vistes-is | vistes-as | ― |
1.os.mn. | ― | veste-t-u | veste-i-u | vesteu-a | veste-n-u | veste-v-u | vesteu-s | vestiu-as | veste-s-u |
2.os.mn. | gate-m-t | ― | veste-i-t | vestet-a | veste-n-t | veste-v-t | vestet-s | vestet-as | veste-s-t |
Analogicznie tworzy się formy, jeśli czasownik zaczyna się samogłoską, tyle że dodajemy prefiksy takie same jak wcześniej w połączeniu z zaimkami më, të, iu, noi, voi, së przy zachowaniu standardowej odmiany w rozważanej koniugacji, w pozostałych przypadkach obowiązują sufiksy podane wyżej.
Koniugacja IV (< *-īre)
Koniugacja ta obejmuje te same wyjątki, które zawarto w koniugacji IV samogłoskowej czasu teraźniejszego oznajmującego.
"umieram" | "przychodzę" | "kończę" | "trzymam" | "otwieram" | |
---|---|---|---|---|---|
1.os.poj. 3.os.poj.3.os.mn. |
mùe | viue | fiue | tiue | aviue |
2.os.lp. | mùes | viues | fiues | tiues | aviues |
1.os.mn. | moumu | veumu | fiumu | teumu | aviumu |
2.os.mn. | mout | veut | fiut | teut | aviut |
Formy inkorporowane dla 1.os.poj., 3.os.poj. i 3.os.mn. tworzy się analogicznie jak dla koniugacji III, natomiast dla reszty form tworzymy analogicznie jak dla koniugacji III spółgłoskowej czasu teraźniejszego oznajmującego.
Czas przeszły łączący
W porównaniu do innych czasów ten tworzy się zawsze regularnie. Temat czasownika bierzemy zawsze od 3.os.mn. czasu przeszłego oznajmującego.
Odmiana
Obowiązuje zestaw końcówek przedstawiony poniżej na przykładzie czasownika diu (mówię; temat: diŝer-).
l. poj. | l. mn. | |
---|---|---|
1.os. | diŝer (∅) | diŝereu |
2.os. | diŝeres | diŝeret |
3.os. | diŝer (∅) | diŝer (∅) diŝere |
Odmiana z inkorporowanymi zaimkami
Formy inkorporowane tworzy się według tabeli poniżej. Przykład dla czasownika diu dë (mówię o).
më (mnie) |
të (cię) |
iu (go) |
ia (ją) |
noi (nas) |
voi (was) |
ius (ich) |
ias (je) |
së (się) | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1.os.poj. 3.os.poj. 3.os.mn. |
diŝer-em | diŝer-t | diŝer-i | diŝer-a | diŝer-en | diŝer-ev | diŝer-is | diŝer-as | diŝer-s |
2.os.lp. | diŝer-m-es | diŝer-t-es | diŝer-i-es | diŝer-s-a | diŝer-n-es | diŝer-v-es | diŝer-s-is | diŝer-s-as | ― |
1.os.mn. | ― | diŝere-t-u | diŝere-i-u | diŝereu-a | diŝere-n-u | diŝere-v-u | diŝereu-s | diŝereu-as | diŝere-s-u |
2.os.mn. | diŝere-m-t | ― | diŝere-i-t | diŝeret-a | diŝere-n-t | diŝere-v-t | diŝeret-s | diŝeret-as | diŝere-s-t |
Analogicznie tworzy się formy, jeśli czasownik zaczyna się samogłoską, tyle że dodajemy prefiksy takie same jak wcześniej w połączeniu z zaimkami më, të, iu, noi, voi, së przy zachowaniu standardowej odmiany w rozważanej koniugacji, w pozostałych przypadkach obowiązują sufiksy podane wyżej.
Imiesłowy
W turgiskim jedynymi formami nieosobowymi czasownika są imiesłowy.
Imiesłów czynny
Odpowiada polskim formom zakończonym na -ący, -ąca, -ące. Tworzy się go różnie w zależności od koniugacji.
Koniugacja I (< *-āre)
W koniugacji I należy dodać do nieskróconego tematu akcentowane -è, jeśli jest przegłos w czasie teraźniejszym, lub samo -e, jeśli go nie ma, np. gat (śpiewam) — gatè. Pełna odmiana imiesłowu czynnego jest zaprezentowana w tabeli poniżej.
poj. męski | poj. żeński | mn. męski | mn. żeński | |
---|---|---|---|---|
mianownik | gatè | gatets | ||
celownik biernik |
gatet | gatetes |
Koniugacja II (< *-ēre, *-ere, *-īre)
Należy dodać do nieskróconego tematu akcentowane -è, jeśli jest przegłos w czasie teraźniejszym, lub samo -e, jeśli go nie ma, np. vistu (śpiewam) — veste (ubierający). Pełna odmiana imiesłowu czynnego jest jednak inna niż w koniugacji I i zaprezentowana w tabeli poniżej.
poj. męski | poj. żeński | mn. męski | mn. żeński | |
---|---|---|---|---|
mianownik | veste | vestits | ||
celownik biernik |
vestit | vestites |
Uwaga: czasownik su (jestem) przybiera temat s-, czasownik iu (idę) ma temat v-, natomiast czasownik put (mogę) przybiera temat pot-.
Imiesłów bierny
Odpowiada polskim formom zakończonym na -n, -on, -t. Jest częścią składową wielu czasów złożonych. Tworzy się go różnie w zależności od koniugacji.
Koniugacja I (< *-āre, *-ēre, *-ere)
W koniugacji I należy dodać do nieskróconego tematu -et, np. gat (śpiewam) — gatet (śpiewana). Pełna odmiana imiesłowu biernego jest zaprezentowana w tabeli poniżej.
poj. męski | poj. żeński | mn. męski | mn. żeński | |
---|---|---|---|---|
mianownik | gatetu | gatet | gatetus | gatetes |
celownik biernik |
gateto | gatete | gatetos | gatetis |
Koniugacja II (< *-ēre, *-ere, *-īre)
Koniugacja ta zawiera nieregulanne formy imiesłowów. Jest ich sporo i trzeba nauczyć się na pamięć. Poniższa lista zawiera ważniejsze wyjątki.
- diu (mówię) — diŝ (mówiona) — diŝtu (mówiony)
- fau (robię) — faŝ (robiona) — faŝtu (robiony)
- vi (żyję) — viŝ (która żyła) — viŝtu (który żył)
- ias (leżę) — iaŝ (która leżała) — iaŝtu (który leżał)
- gus (gotuję) — guŝ (gotowana) — guŝtu (gotowany)
- goieu (zbieram) — goieŝ (zbierana) — goieŝtu (zbierany)
- eieu (wybieram) — eieŝ (wybierana) — eieŝtu (wybierany)
- blau (uwielbiam) — blaŝ (uwielbiana) — blaŝtu (uwielbiany)
- drau (ciągnę) — draŝ (ciągnięta) — draŝtu (ciągnięty)
- dë-iu /de'iw/ (czytam) — ieŝ (czytana) — ieŝtu (czytany)
- vec (wygrywam) — veŝ (wygrywana) — veŝtu (wygrywany)
- ŝriu (piszę) — ŝriv (pisana) — ŝrivtu (pisany)
- rob (łamię) — rov (łamana) — rovtu (łamany)
- gab (łapię) — gav (łapana) — gavtu (łapany)
- veu (widzę) — vis (widziana)
- met (kładę) — mes (kładziona)
- fed (dzielę) — fes (dzielona)
- fod (topnieję, mieszam) — fus (która topniała, mieszana)
- dëfid (bronię) — dëfes (broniona)
- brid (biorę) — bres (brana)
- siu (siedzę) — sis (która siedziała)
- gau (spadam) — gas (która spadała)
- euglui (włączam) — euglus (włączana)
- rëspud (odpowiadam) — rëspos (która odpowiadała)
- gor (biegam) — gons (która biegła)
- mund (gryzę) — muns (gryziona)
- pou (kładę) — pust (kładziona)
- hiu (szukam) — hist (szukana)
- aviu (otwieram) — avint (otwierana)
- rëfiu (odnoszę się) — rëfint (która się odnosiła)
- pind (gubię, przegrywam) — pint (gubiona, przegrywana)
- mui (umieram) — munt (która umierała)
- vul (chcę) — vult (chciana)
- greu (wierzę, myślę) — gret (która wierzyła, która myślała)
- muv (ruszam się) — mut (która się ruszała)
- viu (przychodzę) — vit (która przychodziła)
- tiu (trzymam) — tit (trzymana)
- fiu (kończę) — fit (kończona)
- naŝ (rodzę) — net (rodzona)
- noŝ (znam) — gout (znana)
- pus (mogę) — putet (która mogła)
- au (kocham) — aueut (kochana)
- su (jestem) — foret (która była)
- sit (czuję) — sëtet (która czuła)
- riu (śmieję się) — rièt (która się śmiała)
- iu (idę) — vaset (która szła)
Tabelka odmiany została przedstawiona na przykładzie czasownika diu (mówię).
poj. męski | poj. żeński | mn. męski | mn. żeński | |
---|---|---|---|---|
mianownik | diŝtu | diŝ (∅) | diŝtus | diŝtes |
celownik biernik |
diŝto | diŝte | diŝtos | diŝtis |
Koniugacja III (< *īre)
W koniugacji I należy dodać do nieskróconego tematu -it, np. vistu (ubieram) — vestit (ubierana). Pełna odmiana dla tego przykładu jest zaprezentowana w tabeli poniżej.
poj. męski | poj. żeński | mn. męski | mn. żeński | |
---|---|---|---|---|
mianownik | vestitu | vestit | vestitus | vestites |
celownik biernik |
vestito | vestite | vestitos | vestitis |
Odmiana z inkorporowanymi zaimkami
Imiesłów bierny również wchłania do siebie pewne zaimki. Schemat jest taki sam dla każdej koniugacji. Poniżej zaprezentowany jest przykład dla czasownika fau (robię).
më (mnie) |
të (cię) |
iu (go) |
ia (ją) |
noi (nas) |
voi (was) |
ius (ich) |
ias (je) |
së (się) | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
M.poj.męski | faŝtu-m | faŝtu-t | faŝtu-i | faŝtu-ia | faŝtu-n | faŝtu-v | faŝtu-is | faŝtu-ias | faŝtu-s |
B.poj.męski | faŝto-m | faŝto-t | faŝto-i | faŝto-ia | faŝto-n | faŝto-v | faŝto-is | faŝto-ias | faŝto-s |
M.poj.żeński | më faŝ | të faŝ | iu faŝ | ia faŝ | noi faŝ | voi faŝ | ius faŝ | ias faŝ | së faŝ |
B.poj.żeński | faŝte-m | faŝte-t | faŝte-i | faŝte-ia | faŝte-n | faŝte-v | faŝte-is | faŝte-ias | faŝte-s |
M.mn.męski | faŝtu-m-s | faŝtu-t-s | faŝtu-i-s | faŝtus-a | faŝtu-n-s | faŝtu-v-s | faŝtus-is | faŝtus-as | faŝtus-es |
B.mn.męski | faŝto-m-s | faŝto-t-s | faŝto-i-s | faŝtos-a | faŝto-n-s | faŝto-v-s | faŝtos-is | faŝtos-as | faŝtos-es |
M.mn.żeński | faŝte-m-s | faŝte-t-s | faŝte-i-s | faŝtes-a | faŝte-n-s | faŝte-v-s | faŝtes-is | faŝtes-as | faŝtes-ei-s |
B.mn.żeński | faŝti-m-s | faŝti-t-s | faŝtis-i-s | faŝtis-a | faŝti-n-s | faŝti-v-s | faŝtis-e-is | faŝtis-as | faŝtis-es |
Analogicznie tworzy się formy, jeśli imiesłów zaczyna się samogłoską, tyle że dodajemy prefiksy takie same jak we wcześniejszych rodziałach w połączeniu z zaimkami më, të, iu, noi, voi, së przy zachowaniu standardowej odmiany, w pozostałych przypadkach obowiązują sufiksy podane wyżej.
Strona bierna i przydawki imiesłowowe
Od każdego czasu prostego i złożonego możemy tworzyć stronę bierną. Strona bierna jest zbudowana z odmienionego przez odpowiedni czas czasownika su (jestem) + imiesłowu biernego + ewentualnie wykonawcy czynności poprzedzonego zaimkiem dë. Jeżeli wykonawcę czynności wyrażamy w postaci zaimka, należy stosować inkorporowane formy imiesłowu biernego. Należy pamiętać, żeby nie nadużywać strony biernej w codziennym użyciu, ponieważ szersze jej zastosowanie znajduje się w formie pisanej.
Kilka przykładów:
- Ësti iau ir faŝtu-m. — Ta praca była wykonana przeze mnie.
- Ës lugvisau iuseure ieu euglus dë uos taudeiris. — Ten telewizor już nie będzie włączany przez żadne dzieci.
- Ius gausus su sets iavetus. — Buty są właśnie myte.
Możemy też stosować imiesłowy bez użycia czasownika głównego, głównie jako rozwiniętą przydawkę imiesłowową. Taką frazę zawsze umieszczamy po określanym rzeczowniku. W takim wypadku teraźniejsze zastosowanie (w stosunku do czasu całego zdania!) wyrażamy poprzez sam imiesłów, natomiast przeszłe zastosowanie wyrażamy poprzez imiesłów od czasownika au (mam) + imiesłów bierny. Tego typu zdań również nie należy nadużywać w codziennym użyciu, ponieważ szersze ich zastosowanie znajduje się w formie pisanej.
Przykłady:
- Ho brides ia geise auete gosete-m oid. — Bierz bluzkę, którą uszyłam wczoraj.
- H-eustruiet me ua pënsaue v-aueute imilu. — Pokażcie mi najbardziej kochaną przez was osobę.
- I hulu vè dresviu iu pute iuvi-ëm. — Idący przez most mężczyzna nie widział mnie.
- So es ua fen auè me sauvet ia vide. — To jest kobieta, która uratowała mi życie.
Rzeczownik
Rzeczownik w języku turgiskim odmienia się przez przypadki i liczby. Zachował się dość rozbudowany system w porównaniu do inych romańskich.
Deklinacja I
Do tej deklinacji należy większość rzeczowników, która ma rodzaj żeński. Większość rzeczowników z tej grupy kończyła się w łacinie na -ā.
Przykład dla rzeczownika fen (kobieta):
l. poj. | l. mn. | |
---|---|---|
mianownik | fen (∅) | fens |
celownik biernik |
fene | fenis |
Uwaga: W tej deklinacji ah (woda) zmienia w pozostałych formach rdzeń na aŝ-.
Alternacje:
- jeżeli w formach zależnych temat jest zakończony na:
- st/ŝt/vt/ht,
- i/u + spółgłoskę,
- spółgłoskę + r/l/m/n,
wtedy w mianowniku l.poj. należy odrzucić ostatnią spółgłoskę, np. fuiste (las, B.poj.) — fuis (las, M.poj., nie: *fuist), pitre (kamień, B.poj.) — pit (kamień, M.poj., nie: *pitr), neule (mgłę, B.poj.) — neu (mgła, M.poj., nie: *neul),
- jeżeli w mianowniku l.poj. temat jest zakończony na c, w przypadkach zależnych głoskę tę wymieniamy na g, np. boc (usta, M.poj.) — boge (usta, B.poj.),
- jeżeli temat jest zakończony na:
- s/ŝ/v/h,
- spółgłoskę + d/t/l/m/n/r,
- dwie spółgłoski, w tym pierwsza jest inna od l/m/n/r,
- co najmniej trzy spółgłoski,
wtedy w mianowniku l.mn. pojawia się końcówka -es, rozszerzona o e, np. gund (lina, M.poj.) — gundes (liny, M.mn., nie: *gunds).
Deklinacja II
W tej deklinacji znajduje się większość rzeczowników, które przyjmują rodzaj męski. Większość rzeczowników z tej grupy kończyła się w łacinie na -us lub -um.
Przykład dla rzeczownia gapu (pole):
l. poj. | l. mn. | |
---|---|---|
mianownik | gapu | gapus |
celownik biernik |
gapo | gapos |
Uwaga: Jeżeli rdzeń rzeczownika kończy się na u, obowiązuje końcówka -i w M.poj. i końcówka -is w M.mn., natomiast w pozostałych przypadkach u staje się niezgłoskotwórcze, np. ugui /ˈuɣuj/ (oko, M.poj.) — uguo /ˈuɣwo/ (oko, B.poj.). W analogicznej sytuacji i również staje się niezgłoskotwórcze.
Uwaga 2: W tej deklinacji fu (ogień) zmienia w pozostałych formach rdzeń na fù-.
Deklinacja III
W tej deklinacji trzeba się nauczyć rdzenia dla M.poj. i rdzenia dla reszty odmiany. W tej deklinacji większość rzeczowników posiada odrębną postać celownika, natomiast rzeczowniki żywotne dodatkowo posiadają wołacz. Rzeczowniki w tej deklinacji mogą przyjmować zarówno rodzaj męski, jak i żeński.
Przykład dla rzeczownika ou (człowiek, rdzeń un-):
l. poj. | l. mn. | |
---|---|---|
mianownik | ou (∅) | unes |
celownik | uni | unis |
biernik | une | |
wołacz | unes |
Uwaga:: Może się zdarzyć, że C.poj. jest równy B.poj., wtedy biernik przyjmuje końcówkę -i np. gou (serce, M.poj.) — goudi (serce, B.poj. i C.poj.).
Najważniejsze rzeczowniki w tej deklinacji (wraz z rodzajnikiem):
- i patër (ojciec, M.poj.) — iu patre (ojca, B.poj.)
- ia matër (matka, M.poj.) — ia matre (matkę, B.poj.)
- i rëŝ (król, M.poj.) — iu reue (króla, B.poj.)
- ia iëŝ (zasada, M.poj.) — ia ieue (zasadę, B.poj.)
- ia voŝ (słowo, M.poj.) — ia vose (słowo, B.poj.)
- ia nuŝ (noc, M.poj.) — ia nuŝte (noc, B.poj.)
- i ou (człowiek, M.poj.) — iu une (człowieka, B.poj.)
- i gai (pies, M.poj.) — iu gaue (psa, B.poj.)
- ia na (nos, M.poj.) — ia naue (nos, B.poj.)
- i pe (stopa, M.poj.) — iu pìe (stopę, B.poj.)
- i de (ząb, M.poj.) — iu dite (ząb, B.poj.)
- ia an (szkoła, sztuka, M.poj.) — ia ante (szkołę, sztukę, B.poj.)
- ia mun (śmierć, M.poj.) — ia munte (śmierć, B.poj.)
- i gau (mięso, M.poj.) — iu gare (mięso, B.poj.)
- i pau (chleb, M.poj.) — iu paue (chleb, B.poj.)
- i peŝ (ryba, M.poj.) — iu peŝe (rybę, B.poj.)
- i plo (kwiat, M.poj.) — iu ploue (kwiat, B.poj.)
- i ive (wschód, M.poj.) — iu ievate (wschód, B.poj.)
- i poi (zachód, M.poj.) — iu poite (zachód, B.poj.)
- i mirdi (południe, M.poj.) — iu mirde (południe, B.poj.)
- i sol (słońce, M.poj.) — iu sule (słońce, B.poj.)
- i non (imię, M.poj.) — iu noni (imię, B.poj.)
- i gou (serce, M.poj.) — iu goudi (serce, B.poj.)
- i mel (miód, M.poj.) — iu mili (miód, B.poj.)
- i sel (sól, M.poj.) — iu sali (sól, B.poj.)
- i gabet (czoło, przód, M.poj.) — iu gavti (czoło, przód, B.poj.)
- i di (dzień, M.poj.) — iu dìe (dzień, B.poj.), wyjątki: ie diui w C.poj., iui diuis w C.mn.
- wszystkie rzeczowniki z sufiksem -au, np. ia geirau (rodzina, M.poj.) — ia geiraue (rodzinę, B.poj.)
- wszystkie rzeczowniki z sufiksem -oi, np. i aŝtoi (komornik, egzekutor, M.poj.) — iu aŝtoire — (komornika, egzekutora, B.poj.)
Liczebnik
Dużo liczebników zostało odziedziczonych prosto z łaciny, jednak spory wpływ na liczebniki turgiskie miał wpływ też substrat senderoski.
Liczebiki główne
W odróżnieniu od innych romańskich każdy liczebnik trzeba odmienić przez przypadki. Większość liczebników również odmienia się przez rodzaje.
Formy izolowane
W tabelce są podane liczebniki w postaci tzw. izolowanej, używane przede wszystkim do wyliczania.
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
u | du | dre | hatër | seh | siŝ | siut | uŝ | nuv | dis | udes | dùes | drìes | hatundes | hides | sedes | seutides | ŝtòes | novides | vet |
30 | 40 | 50 | 60 | 70 | 80 | 90 | 100 | 1000 | 1000 000 | 1000 000 000 | 1000 000 000 000 | 0 |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
dret | hatret | sehet | seŝet | seutet | oŝtet | nouet | letan | mil | letletandu | devesetverletandu | deverletandu | nul |
Liczebniki złożone od 21 do 99 tworzymy, po prostu podając najpierw dziesiątki, potem jedności, np. 75 to seutet seh.
Liczebniki 200-900 tworzymy, przyklejając przed letan liczebnik 2-9, np. 600 to siŝletan.
Podobnie się dzieje z pełnymi tysiącami, tyle że używamy w pisowni myślnika dla liczebników powyżej 10000, z wyjątkiem łączenia liczebnika 2-9 z liczbą 1000 — przyklejamy liczbę od 1-999 przed tysiącami, np. 247000 to duletan-hatret-siutmil, a 9000 to nuvmil.
W przypadku liczb większych niż milion musimy zapamiętać rdzeń zapożyczony z języka senderoskiego, przy czym należy pamiętać, że turgiski stosuje tysięczny separator, a senderoski dziesięciotysięczny, mimo to pełne miliony tworzymy analogicznie, np. 20 000 000 to jest 'vet-letletandu.
Przykład liczebnika: 1 234 567 to letletandu duletan-dret-hatërmil sehletan seŝet siut.
Liczebniki z rzeczownikami
Liczebniki używane z rzeczownikami w mianowniku brzmią podobnie jak izolowane formy, jednak jeżeli rzeczownik jest rodzaju żeńskiego, mamy formy ua dla 1, a dùe dla 2.
Liczebniki od 1-10 w bierniku tworzymy tak:
- w przypadku 1 mamy biernik uo w r.m. i ua w r.ż.,
- w przypadku 2 mamy biernik dus w r.m. i dùes w r.ż.,
- w przypadku 3 mamy biernik dres,
- w przypadku 4 mamy biernik hatre,
- w przypadku 8 mamy biernik uŝte,
- do reszty dodajemy końcówkę -e, np. 9 w bierniku to nuve.
Liczebniki od 1-9 w celowniku tworzymy podobnie jak w bierniku, tyle że zamiast końcówki -e jest końcówka -i. Wyjątki:
- 1 w celowniku to ui (w każdym rodzaju),
- 2 w celowniku to dui (w każdym rodzaju),
- 2 w celowniku to drei.
Liczebniki od 11-20 w przypadkach zależnych tylko wymieniają końcówkę -es na -is, np. 14 w bierniku to hatundis.
Liczebniki od 20 wzwyż uzgadniamy z rzeczownikiem wg deklinacji twardej przymiotnikowej, o ile ostatni człon liczebnika nie jest liczbą z zakresu 1-20, np. 20 psów to vetus gaies.
Liczebniki 100-900 przyjmują z kolei całkiem inne formy: 100 to sit, liczebniki 200-900 wymieniają rdzeń -letan- na -sit-, np. "400 jabłek" to hatërsites pous. Uwaga, jeśli zgodnie z regułą podaną w następnym zdaniu nie uzgadniamy setki, która jest częścią liczebnika złożonego, rdzeń -letan- zostaje bez zmian.
W przypadku liczb większych niż 20 uzgadniamy z rzeczownikiem wyłącznie ostatni liczebnik, np. "24 godziny" w bierniku to vet hatre studis.
Liczebniki porządkowe
Liczebniki porządkowe od 1 do 10 tworzymy nieregularnie:
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
briui | sëgodu | tinsu | hantu | hitu | siŝtu | siumu | ŝteui | noui | dismu |
Liczebniki od 11 do 19 tworzymy, dodając przed liczebnik 1-9 przedrostek di-, np. 17. to disiumu.
Liczebniki od 1 do 19 uzgadniamy z rodzajem opisywanego rzeczownika, np. "druga córka" to ia sëgod fil.
Dla liczebników od 20 wzwyż liczebnik porządkowy tworzy się analitycznie — dë + liczebnik w formie izolowanej, np. 45. to dë hatret seh. Tych form nie odmieniamy przez przypadki ani rodzaje.