Język wigierski

język wigierski vyire kel
Utworzenie:	Toivo w 2008
Sposoby zapisu:	alfabet łaciński
Klasyfikacja:	języki uralskie języki fińskie (?) wigierski
Kody
Conlanger–1	vyi
Przykład
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka Veči inhemi arvenhe ja voigeisinhe laisvi ja tasi synnuvi. Eisi jarge ja vometuris aureneis ja eisi muvairasu šengen yisvereṅra toimeva.
Lista conlangów

Język wigierski (výire kêl [ˈʋyi̯˦˥re cel˥˨]), to sztuczny język ugrofiński stworzony przez Toivo z myślą o uzyskaniu jak najestetyczniejszego brzmienia. Przypomina języki fińskie, ale zawiera wiele obcych tej rodzinie innowacji (m. in. akcent toniczny, rodzaj gramatyczny), wynikających przede wszystkim z silnego wpływu języków bałtyckich (głównie litewski).

Cel utworzenia i zamysły

Głównym celem utworzenia języka wigierskiego jest próba uzyskania języka o jak najestetyczniejszym brzmieniu. Według gustu autora najbliżej tego ideału są języki fiński i litewski, a za pożądane cechy można uznać: akcent swobodny i toniczny, bogactwo dyftongów i sonantów, mała ilość obstruentów i zbitek spółgłoskowych. Również fleksyjna gramatyka była od początku założeniem. Język jest wyprowadzany z praugrofińskiego w sposób naturalistyczny, jednak ścisły realizm nie jest głównym celem i dane często są naginane, by pasować do podobającego się autorowi efektu końcowego. Autor ma świadomość, że niektóre cechy są mało realistyczne.

Ogólne informacje

Nazwa

Flaga społeczności wigierskiej. Kolory nawiązują do tafli jeziora, odbijającego się w niej słońca i lasu. Wzorowana jest na fladze liwońskiej.

Większość sąsiednich języków wyprowadza nazwę języka wigierskiego od jeziora Wigry (oprócz polskiego również ang. Wigrian language, niem. wigrische Sprache, szw. vigriska språket, lit. vigrių kalba, ros. вигерский язык), w okolicach którego mieszkają jego współcześni użytkownicy. Natomiast co do pochodzenia ugrofińskiej nazwy języka - vyire kel (a także fiń. vyirän kieli, est. vüüri keel), istnieją co najmniej trzy teorie. Według pierwszej, najbardziej powszechnie uznawanej, również pochodzi ona od jeziora Wigry (wig. Vyira jarva), przy czym Vyira jest regularnym rozwojem wcześniejszego *Wigrä. Druga teoria łączy nazwę vyira z fińskim Viro i estońskim Võro. Rozważane jest również połączenie teorii pierwszej i drugiej, według którego obecna nazwa miała by powstać z pomieszania pierwotnego endonimu pochodzącego od Viro i wigierskiej nazwy jeziora Wigry (być może te wyrazy całkiem przypadkowo stały się homofonami), natomiast egzonim jest późniejszy i mylnie wywodzi nazwę języka od nazwy jeziora. Wreszcie, XIX-wieczni polscy badacze, na podstawie podobieństwa nazw i powierzchownego podobieństwa języków, wysuwali tezę o związku języka wigierskiego z węgierskim oraz wspólnym źródłosłowie tych nazw. Ta hipoteza jest obecnie całkowicie odrzucana.

Umiejscowienie

Historyczny (jasna zieleń) i obecny (ciemna zieleń) zasięg terytorialny języka wigierskiego.

Początkowo wigierski nie był tworzony w celu umieszczenia go w świecie rzeczywistym lub historii alternatywnej i nie posiada dobrze rozwiniętego tła historycznego. Gdyby jednak miał się znaleźć w rzeczywistym świecie, najprawdopodobniej rozwinąłby się w krainie, której północną i wschodnią granicę wyznacza Niemen, zaś zachodnią i południową rzeki Pojezierza Mazurskiego (Narew, Węgorapa, Pisa, Łyna i inne). Byłby niewielkim językiem mniejszościowym (jednak na tyle licznym, aby przeżyć, liczącym może kilka tysięcy użytkowników), zdominowanym przez sąsiedni litewski i z wpływami słowiańskimi, obecnie używanym na niewielkim obszarze Polski i Litwy na wschód od jeziora Wigry. Od języków bałtyckofińskich oddzieliłby się stosunkowo niedawno (ok. 1000 lat temu).

Porównanie z językami bałtyckimi i fińskimi

W poniższej tabeli zestawiono wybrane cechy wigierskiego w porównaniu z językami bałtyckimi (na przykładzie litewskiego) i bałtyckofińskimi (na przykładzie fińskiego). Kolorem brązowym oznaczono cechy zgadzające się z językami bałtyckimi, niebieskim - z fińskimi, zaś zielonym - niezgadzające się ani z bałtyckimi, ani z fińskimi. Lista będzie rozbudowywana.

	bałtyckie	wigierski	fińskie
Fonologia
miejsce akcentu	swobodny	swobodny	inicjalny
rodzaj akcentu	toniczny	toniczny	przycisk
kontrastywna dźwięczność	tak	nie	nie / szczątkowa
kontrastywna długość	samogłoski	nie	samogłoski i spółgłoski
Morfologia
typ morfologii	fleksyjna	fleksyjna	aglutynacyjna
rodzaj gramatyczny	męski/żeński	męski/żeński	brak
Składnia
szyk zdania	SVO	SOV	SVO
czasownik "mieć"	obecny	brak	brak

Fonologia

Samogłoski

Język posiada 6 fonemów samogłoskowych i 11 dyftongów. Na samogłoskach mogą występować znaki diakrytyczne: ´, `, ^ oznaczające ton oraz znak tremy (¨), rozdzielający samogłoski tak, by nie tworzyły dyftongu.

	Przednie		Centralne		Tylne
Przymknięte	i u y e o a
Prawie przymknięte
Półprzymknięte
Środkowe
Półotwarte
Prawie otwarte
Otwarte

Następujące sekwencje są dyftongami:

	i	u	a	e	o
a	ai /ai̯/	au /au̯/
e	ei /ei̯/	eu /eu̯/	ea /ea̯/
i		iu /iu̯/		ie /ie̯/
o	oi /ɔi̯/
u	ui /ui̯/				uo /uɔ̯/
y	yi /yi̯/

Spółgłoski

Język posiada 16 fonemów spółgłoskowych. Dźwięczność nie jest fonemiczna.

	Wargowe	Koronalne	Palatalne	Welarne	Krtaniowe
Nosowe	m /m/	n /n/	ṅ /ɲ/
Zwarte	p /p/	t /t/		k /k/
Afrykaty		c /t͡s/	č /t͡ʃ/
Szczelinowe		s /s/	š /ʃ/		h /ɦ/
Półotwarte	v /ʋ/		j /j/	g /ɣ/
Boczne		l /l̪/
Uderzeniowe		r /ɾ/

Alofonia:

• przed samogłoskami przednimi (e, i, y, ale nie a) spółgłoski mogą być lekko spalatalizowane, w szczególności, k jest realizowane jako [c]
• /ɣ/ po /s/ jest realizowane jako /x/, np. tùsga "pusty" [tusxa]

Struktura sylaby

Struktura sylaby jest bardzo ważnym aspektem w wigierskim. Jest bardzo restrykcyjna i dążenie do niej powodowało większość zmian fonetycznych, jakie zaszły w języku. Sylaba ma następującą budowę:

(C) V (N) (S)

gdzie:
C - dowolna spółgłoska
V - dowolna samogłoska
N - sonant (r, l, m, n, ñ) lub niezgłoskotwórczy składnik dyftongu
S - spółgłoska s

W akcentowanych sylabach, które nie posiadają elementu N, samogłoska jest długa.

Ton i akcent

Wigierski posiada akcent toniczny. Są trzy typy akcentu (tony), które występują na akcentowanych sylabach. Ton jest realizowany na dwóch elementach sylaby: V i N ze schematu powyżej. Miejsce padania akcentu i ton oznacza się znakami diakrytycznymi na samogłosce w następujący sposób (zazwyczaj tylko w słownikach i podręcznikach, w normalnym zapisie akcent nie jest zaznaczany):

á - ton wysoki - na V lekko rosnący, na N stały
à - ton niski - na V lekko opadający, na N stały, z możliwym załamaniem głosu (creaky voice)
â - ton przeciągły - na V stały i wysoki, na N mocno opada

Słowa złożone z wielu rdzeni mogą posiadać wiele sylab akcentowanych.

Wigierski akcent jest również ruchomy, co oznacza, że może przesuwać się przy odmianie słowa. Jednakże dla wszystkich odmian istnieje tylko jeden paradygmat akcentowy, tzn. albo akcent się nie zmienia, albo przesuwa się na końcówkę - i w ostatnim przypadku rodzaj i miejsce padania akcentu są jednakowe dla wszystkich słów przyjmujących daną końcówkę.

Morfologia

Rzeczownik

Rzeczowniki i przymiotniki odmieniają się przez 7 przypadków: nominativus (mianownik), akkusativus (biernik), dativus (celownik), locativus (miejscownik), ablativus, illativus (docelownik), elativus (odcelownik). W stosunku do systemu prauralskiego utracony został dopełniacz, natomiast 2 nowe przypadki (illativus i elativus) zostały wytworzone z połączeń innych przypadków (odpowiednio locativu i ablativu) z przyimkami. Istnieją 3 deklinacje rzeczownikowe i 1 przymiotnikowa.

I deklinacja

Do I deklinacji należą rzeczowniki, których rdzeń kończy się na samogłoskę. W przypadku rodzaju męskiego jest to najczęściej -a, rzadziej -u, zaś w przypadku rodzaju żeńskiego - -e.

	íca "ojciec" (r. m.)		sŷlme "serce" (r. ż.)		sùvu "ród" (r. m.)
	l. poj.	l. mn.	l. poj.	l. mn.	l. poj.	l. mn.
Nom	íca	ícai	sŷlme	sŷlmei	sùvu	sùvui
Akk	ícas	ícais	sŷlmes	sŷlmeis	sùvus	sùvuis
Dat	icê	icajî	sylmî	sylmejî	suvî	suvujî
Loc	ícan	icàina	sŷlmen	sylmèina	sùvun	suvùina
Abl	ícea	icàira	sŷlmea	sylmèira	sùvuo	suvùira
Ill	ícanne	icàine	sŷlmenne	sylmèine	sùvunne	suvùine
Ela	icâis	icàiris	sylmêis	sylmèiris	suvôis	suvùiris

II deklinacja

II deklinacja zawiera rzeczowniki kończące się na -es (rodz. męski) lub -is, -us (rodz. żeński).

	úines "ogień" (r. m.)		vàlgis "światło" (r. ż.)		vànhus "starość" (r. ż.)
	l. poj.	l. mn.	l. poj.	l. mn.	l. poj.	l. mn.
Nom	úines	uinàis	vàlgis	valgèis	vànhus	vanhàus
Akk	úineas	uinàisis	vàlgies	valgèisis	vànhuos	vanhàusis
Dat	uinài	uinàisi	valgèi	valgèisi	vanhòi	vanhàusi
Loc	uinèana	uinàisin	valgìena	valgèisin	vanhùona	vanhàusin
Abl	uinèata	uinàisie	valgìeta	valgèisie	vanhùota	vanhàusie
Ill	uinèane	uinàisinne	valgìene	valgèisinne	vanhùone	vanhàusinne
Ela	uinèatis	uinàistis	valgìetis	valgèistis	vanhùotis	vanhàustis

III deklinacja

Do III deklinacji należą rzeczowniki, których rdzeń kończy się na ciężką sylabę (dyftong lub samogłoska+sonant). Nie ma ogólnych reguł co do ich rodzaju.

	vêr "krew" (r. ż.)		èdel "południe" (r. m.)		syveñ "głębia" (r. ż.)		yi "noc" (r. ż.)
	l. poj.	l. mn.	l. poj.	l. mn.	l. poj.	l. mn.	l. poj.	l. mn.
Nom	vêr	vêrje	èdel	èdelje	syveñ	syveñje	yi	yije
Akk	vêrs	vêrjes	èdels	èdeljes	syveñs	syveñjes	yis	yijes
Dat	véri	verjî	édeli	edeljî	sýveñi	syveñjî	ýji	yijî
Loc	vêrna	vêrjen	èdelna	èdeljen	syveñna	syveñjen	yina	yijen
Abl	vêrla	vêrja	èdella	èdelja	syveñra	syveñja	yira	yija
Ill	vêrne	vêrjenne	èdelne	èdeljenne	syveñne	syveñjenne	yine	yijenne
Ela	vêrlis	verjâis	èdellis	edeljâis	syveñris	syveñjâis	yiris	yijâis

Sufiksy posesywne

Sufiksy posesywne służą wyrażeniu przynależności, np. ícama "mój ojciec". W wigierskim występują następujące sufiksy posesywne:

• 1sg. -ma/-me (w zależności od rodzaju posiadacza: męski/żeński)
• 2sg. -sa/-se
• 3sg. -he (po -s: -še)
• 1pl. -mi
• 2pl. -ti
• 3pl. -he (po -s: -še)

Przymiotnik

Deklinacja przymiotnikowa

Przymiotniki posiadają zawsze końcówkę -a (rodz. męski), -e (rodz. żeński) lub -i (liczba mnoga, wspólna dla obu rodzajów). Przymiotnik używany jako przydawka nie odmienia się przez przypadki, natomiast używany jako rzeczownik (bez wyrazu określanego) odmienia się jak rzeczownik I deklinacji, przy czym forma liczby mnogiej przyjmuje żeńskie końcówki.

Stopniowanie

Język rozróżnia trzy stopnie: równy, wyższy i najwyższy. Poniżej podano stopniowanie na przykładzie przymiotnika vànha "stary".

st. równy		st. wyższy		st. najwyższy
r. m.	r. ż.	r. m.	r. ż.	r. m.	r. ż.
vànha	vànhe	vanhèama	vanhèame	vanhìuma	vanhìume

Zaimek

Zaimki osobowe

Wszystkie zaimki osobowe rozróżniają rodzaj w liczbie pojedynczej. W liczbie mnogiej czyni to jedynie zaimek 3. osoby. Odmiana zaimków 1. i 2. osoby jest częściowo nieregularna, natomiast zaimki 3. osoby odmieniają się regularnie wg II deklinacji rzeczownikowej.

W odniesieniu do grupy składającej się z zarówno mężczyzn, jak i kobiet, lub przedmiotów rodzaju męskiego i żeńskiego, można użyć zarówno zaimka àis, jak i èis. Teoretycznie użycie powinno zależeć od tego, która płeć przeważa w grupie, ale w przypadku trudności w oszacowaniu użycie nieprawidłowego zaimka nie jest błędem.

	I os.			II os.			III os.
	r. m.	r. ż.	l. mn.	r. m.	r. ż.	l. mn.	r. m.	r. ż.	l. mn. r. m.	l. mn. r. ż.
Nom	ma	mîe	mèi	sa	sîe	tèi	ès	ìs	àis	èis
Acc	mes	mîes	mèis	ses	sîes	tèis	èas	ìes	àisis	èisis
Dat	moi	mêi	mejî	soi	sêi	tejî	ài	èi	àisi	èisi
Loc	mun	mên	mèina	sun	sên	tèina	èana	ìena	àisin	èisin
Abl	muo	mea	mèida	suo	sea	tèida	èata	ìeta	àisie	èisie
Ill	munne	mênne	mèine	sunne	sênne	tèine	èane	ìene	àisinne	èisinne
Ela	môis	mêis	mèidis	sôis	sêis	tèidis	èatis	ìetis	àistis	èistis

Zaimki pytające, wskazujące i względne

Następujące zaimki odmieniają się regularnie:

• ta, te - "ten", "ta" odmieniają się wg I deklinacji rzeczownikowej
• kès, kìs - "który", "która", zarówno jako zaimek pytający, jak i względny, odmieniają się wg II deklinacji rzeczownikowej

W tabeli zestawiono zaimki odmieniające się nieregularnie. Nie posiadają one rodzaju ani form liczby mnogiej.

	ki "kto"	mi "co"	si "to"
Nom	ki	mi	si
Acc	kes	mis	sis
Dat	kejen	mijen	sijen
Loc	ken	min	sin
Abl	kia	mia	sia
Ill	kenne	minne	sinne
Ela	kides	mides	sides

Zaimek zwrotny

Zaimek zwrotny ís (íce-) odmienia się przez osobę, rodzaj i przypadek. Odmiana przez osobę i rodzaj polega na dodaniu sufiksu posesywnego. Tworzy to następujące formy:

	I os.			II os.			III os.
	r. m.	r. ż.	l. mn.	r. m.	r. ż.	l. mn.	l.poj.	l. mn.
Nom	ísma	ísme	ísmi	íssa	ísse	ísti	íše
Acc	ícesma	ícesme	ícesmi	ícessa	ícesse	ícesti	íceše
Dat	ícima	ícime	ícimi	ícisa	ícise	íciti	ícihe (ície)
Loc	ícenma	ícenme	ícenmi	ícensa	ícense	ícenti	ícenhe
Abl	ícama	ícame	ícami	ícasa	ícase	ícati	ícahe
Ill	ícennema	ícenneme	ícennemi	ícennesa	ícennese	ícenneti	ícennehe
Ela	icêisma	icêisme	icêismi	icêissa	icêisse	icêisti	icêiše

Czasownik

Czasownik w języku wigierskim odmienia się przez osobę (I, II, III), liczbę (pojedyncza, mnoga) i czas (teraźniejszy, przeszły). Występują trzy typy odmiany: tematów zakończonych na samogłoskę, na spółgłoskę i na dyftong, jednak odmiana we wszystkich przypadkach jest podobna.

Za formę podstawową czasownika uznaje się 3 os. l. poj. cz. ter., która składa się z samego tematu. Czasowniki dyftongowe posiadają jeszcze drugi rdzeń, od którego tworzy się niektóre formy (np. lùi ~ lùven), dlatego w ich przypadku w słowniku jest podawana też forma 1 os. l. poj. cz. ter.

Rozróżnienie czasu w wigierskim jest w zasadzie bardziej rozróżnieniem aspektu - czas teraźniejszy wyraża czynność jeszcze nie ukończoną, a przeszły - ukończoną. Dodatkowe określenia (przysłówki) pozwalają na nieintuicyjne umiejscowienie czynności w czasie - niedokonanej w przeszłości (wyrażanej w dalszym ciągu "czasem teraźniejszym"), a dokonanej w przyszłości (wyrażanej "czasem przeszłym").

Czas teraźniejszy

	leuda "znajdować"	èada "dawać"	mên "iść"	êl "żyć"	lùi "czytać"	nài "widzieć"	ûi "pływać"	sêu "jeść"
1sg	leudan	èadan	menen	elan	lùven	nàgen	ujen	seven
2sg	leudas	èadas	menes	elas	lùves	nàges	ujes	seves
3sg	leuda	èada	mên	êl	lùi	nài	ûi	sêu
1pl	leudami	èadami	mênmi	êlmi	lùimi	nàimi	ûimi	sêumi
2pl	leudati	èadati	mênti	êlti	lùiti	nàiti	ûiti	sêuti
3pl	leuda(vi)	èada(vi)	mên(vi)	êl(vi)	lùi(vi)	nài(vi)	ûi(vi)	sêu(vi)

Czasownik vol "być" ma nieregularne formy 1. i 2. osoby: odpowiednio von i vos.

Czas przeszły

Czas przeszły tworzy się od tematu 1 os. l. poj., poprzez zaakcentowanie i alternację wygłosowej samogłoski (a > ê, e/u > î).

	leuda "znajdować"	èada "dawać"	mên "iść"	êl "żyć"	lùi "czytać"	nài "widzieć"	ûi "pływać"	sêu "jeść"
1sg	leudên	eadên	menîn	elên	luvîn	nagîn	ujîn	sevîn
2sg	leudês	eadês	menîs	elês	luvîs	nagîs	ujîs	sevîn
3sg	leudê	eadê	menî	elê	luvî	nagî	ujî	sevî
1pl	leudêmi	eadêmi	menîmi	elêmi	luvîmi	nagîmi	ujîmi	sevîmi
2pl	leudêti	eadêti	menîti	elêti	luvîti	nagîti	ujîti	sevî
3pl	leudê(vi)	eadê(vi)	menî(vi)	elê(vi)	luvî(vi)	nagî(vi)	ujî(vi)	sevî(vi)

Czasownik vol "być" ma nieregularne formy czasu przeszłego w liczbie pojedynczej: odpowiednio vîn, vîs, vîl. Formy liczby mnogiej tworzy się regularnie od 3 os. l. poj.

Przeczenie

Przeczenie tworzy się, podobnie jak w innych językach fińskich, za pomocą czasownika przeczącego ei, który przejmuje końcówkę zaprzeczanego czasownika. Poniżej podano przykład przeczenia na podstawie czasownika lùi "czytać".

	cz.ter.	cz.prz.
1sg	en lùi	en luvî
2sg	es lùi	es luvî
3sg	ei lùi	ei luvî
1pl	eimi lùi	eimi luvî
2pl	eiti lùi	eiti luvî
3pl	ei(vi) lùi	ei(vi) luvî

Tryb rozkazujący

Tryb rozkazujący tworzy się:

• dodając końcówkę -i do rdzeni zakończonych na samogłoskę
• w przypadku czasowników dyftongowych z niskim tonem - dodając końcówkę -i do rdzenia 1. os. l. poj.
• w pozostałych przypadkach - dodając do rdzenia końcówkę -je

Domyślnie tryb rozkazujący ma formę 2 os. l. poj. Formy 1. i 2. os. l. mn. można utworzyć dodając końcówki osobowe -mi, -ti.

	leuda "znajdować"	èada "dawać"	mên "iść"	êl "żyć"	lùi "czytać"	nài "widzieć"	ûi "pływać"	sêu "jeść"
Imp	leudai	èadai	mênje	êlje	lùvei	nàgei	ûije	sêuje

Tryb przypuszczający

Tryb przypuszczający tworzy się za pomocą wrostka -če-, dodanego do rdzenia 3 os.

	leuda "znajdować"	èada "dawać"	mên "iść"	êl "żyć"	lùi "czytać"	nài "widzieć"	ûi "pływać"	sêu "jeść"
1sg	léudačen	èadačen	menčen	êlčen	lùičen	nàičen	ûičen	sêučen
2sg	léudačes	èadačes	menčes	êlčes	lùičes	nàičes	ûičes	sêučes
3sg	léudače	èadače	menče	êlče	lùiče	nàiče	ûiče	sêuče
1pl	léudačemi	èadačemi	menčemi	êlčemi	lùičemi	nàičemi	ûičemi	sêučemi
2pl	léudačeti	èadačeti	menčeti	êlčeti	lùičeti	nàičeti	ûičeti	sêučeti
3pl	léudače(vi)	èadače(vi)	menče(vi)	êlče(vi)	lùiče(vi)	nàiče(vi)	ûiče(vi)	sêuče(vi)

Forma bezosobowa

Forma bezosobowa odpowiada polskiej konstrukcji z "się" (robi się, mówi się itp.), a w czasie przeszłym końcówce -no (robiono, mówiono). Tworzy się ją od 3.os.cz.ter., w czasie teraźniejszym końcówką -tas, zaś w czasie przeszłym - tês (uwaga: formę czasu przeszłego tworzy się również od rdzenia teraźniejszego!).

	leuda "znajdować"	èada "dawać"	mên "iść"	êl "żyć"	lùi "czytać"	nài "widzieć"	ûi "pływać"	sêu "jeść"
bezos.ter.	léudatas	èadatas	mêntas	êltas	lùitas	nàitas	ûitas	sêutas
bezos.prz.	leudatês	eadatês	mentês	eltês	luitês	naitês	uitês	seutês

Bezokolicznik

W wigierskim istnieje zarówno bezokolicznik czasu teraźniejszego, jak i przeszłego. W istocie są to rzeczowniki odczasownikowe. Bezokoliczniki tworzy się za pomocą końcówki -ne i odmienia się przez przypadki według I deklinacji rzeczownikowej, za wyjątkiem biernika, którego nie używa się ze względu na homofonię z imiesłowami biernymi.

	leuda "znajdować"	èada "dawać"	mên "iść"	êl "żyć"	lùi "czytać"	nài "widzieć"	ûi "pływać"	sêu "jeść"
bezok.ter.	leudane	èadane	mênne	êlne	lùine	nàine	ûine	sêune
bezok.prz.	leudêne	eanêne	menîne	elîne	luvîne	nagîne	ujîne	sevîne

Imiesłowy

W wigierskim istnieją imiesłowy czynne i bierne w obu czasach. Imiesłowy czynne tworzy się końcówką -va/-ve, zaś bierne końcówką -nes/-nis (w zależności od rodzaju). Końcówki dodaje się do formy 3. os. l. poj. czasu teraźniejszego lub przeszłego. Imiesłowy bierne odmieniają się według II deklinacji rzeczownikowej.

	leuda "znajdować"	èada "dawać"	mên "iść"	êl "żyć"	lùi "czytać"	nài "widzieć"	ûi "pływać"	sêu "jeść"
czyn.ter.	leudava	èadava	mênva	êlva	lùiva	nàiva	ûiva	sêuva
czyn.prz.	leudêva	eanêva	menîva	elêva	luvîva	nagîva	ujîva	sevîva
brn.ter.	leudanes	èadanes		êlnes	lùines	nàines		sêunes
brn.prz.	leudênes	eadênes		elênes	luvînes	nagînes		sevînes

Strona bierna

Formy strony biernej są podobne do imiesłowu biernego, z dodaną końcówką osobową.

	èada "dawać"		êl "żyć"		lùi "czytać"		sêu "jeść"
	r.m.	r.ż.	r.m.	r.ż.	r.m.	r.ż.	r.m.	r.ż.
1sg	eadanèama	eadanìeme	elnèama	elnìeme	luinèama	luinìeme	seunèama	seunìeme
2sg	eadanèasa	eadanìese	elnèasa	elnìese	luinèasa	luinìese	seunèasa	seunìese
3sg	èadanes	èadanis	êlnes	êlnis	lùines	lùinis	sêunes	sêunis
1pl	eadanèimi		elnèimi		luinèimi		seunèimi
2pl	eadanèiti		elnèiti		luinèiti		seunèiti
3pl	eadanèis		elnèis		luinèis		seunèis

Analogicznie można utworzyć stronę bierną czasu przeszłego od przeszłego imiesłowu biernego:

	èada "dawać"		êl "żyć"		lùi "czytać"		sêu "jeść"
	r.m.	r.ż.	r.m.	r.ż.	r.m.	r.ż.	r.m.	r.ż.
1sg	eadenèama	eadenìeme	elinèama	elinìeme	luvinèama	luvinìeme	sevinèama	sevinìeme
2sg	eadenèasa	eadenìese	elinèasa	elinìese	luvinèasa	luvinìese	sevinèasa	sevinìese
3sg	èadenes	èadenis	elines	elinis	lùvines	lùvinis	sevines	sevinis
1pl	eadenèimi		elinèimi		luvinèimi		sevinèimi
2pl	eadenèiti		elinèiti		luvinèiti		sevinèiti
3pl	eadenèis		elinèis		luvinèis		sevinèis

Czasowniki zwrotne

Czasownik zwrotny tworzy się zazwyczaj przez dodanie końcówki -is lub -si do odmienionej formy czasownika, przy czym -is dodaje się do form osobowych zakończonych na samogłoskę, natomiast -si do form osobowych zakończonych na spółgłoskę oraz do form imiesłowowych i bezokolicznikowych. Ponadto czasem zachodzą ściągnięcia (np. tr. rozkazujący). Poniżej podano przykładową odmianę czasownika kérais "zbierać się", utworzonego od kéra "zbierać":

	cz. teraźniejszy	cz. przeszły
1sg	kéransi	kerênsi
2sg	kérassi	kerêssi
3sg	kérais	kerêis
1pl	kéramis	kerêmis
2pl	kératis	kerêtis
3pl	kéra(v)is	kerê(v)is
rozk.	kérajes

Składnia

Szyk wyrazów

Wigierski jest językiem prawostronnym, co znaczy, że głowa frazy znajduje się na ogół na jej końcu. Stąd wynikają następujące kolejności:

• podstawowy szyk zdania: SOV
• pozycję opisują poimki (a nie przyimki)
• przydawka poprzedza wyraz określany

Szyk zdania jest jednak dość swobodny i pozwala na przesuwanie elementów na początek zdania w celu topikalizacji.

Zdania proste

Zdanie twierdzące

Argumenty w prostym zdaniu twierdzącym oznacza się następująco:

• podmiot występuje w mianowniku
• dopełnienie bliższe występuje w bierniku
• dopełnienie dalsze występuje w celowniku

Przykłady:

• Kála ûi. - Ryba pływa. (ryba.NOM pływać.3SG)
• Pòiga círjas lùi. - Chłopiec czyta książkę. (chłopiec.NOM książka.ACC czytać.3SG)
• Ès mèijen lèivas myijî. - On sprzedał nam chleb. (on.NOM my.DAT chleb.ACC sprzedać.3SG.PAST)

Czasownik vol "być" (jako kopula) jest opcjonalny, podobnie jak w jęz. rosyjskim albo węgierskim, np.:

• Ìs cirjètavis (vol). - Ona jest pisarką. (ona.NOM pisarka.NOM jest.3SG)
• Púve vírle (vol). - Drzewo jest zielone. (drzewo.NOM zielony.F.NOM jest.3SG)

Zdanie przeczące

Element przeczący ei umieszcza się przed zaprzeczanym elementem zdania (domyślnie przed czasownikiem):

• Kòdanne êimi men. - Nie idziemy do domu. (dom.ILL nie.1SG.PL iść)
• Êimi kòdanne men, vai lînne. - Idziemy nie do domu, lecz do miasta.

Dopełnienie bliższe w zdaniach przeczących występuje w ablativie:

• Pòiga círjea êi lùi. - Chłopiec nie czyta książki. (chłopiec.NOM książka.ABL nie.3SG czytać)

Słowa przeczące typu: nikt, nigdy, nigdzie, wyraża się umieszczająć odpowiadające słowo pytające w zdaniu przeczącym:

• Êi ki múo nagî. - Nikt mnie nie widział. (nie kto ja.M.ABL widzieć)
• Sîe Lèngen ês mìegan vîl. - Nigdy nie byłaś w Polsce. (ty.F.NOM Polska.LOC nie.2SG kiedy być.PAST)

Zdanie pytające

Zdanie pytające tworzy się za pomocą partykuły ar, umieszczonej na początku zdania. Gdy chcemy podkreślić konkretny element zdania, o który pytamy, umieszczamy go bezpośrednio po tej partykule:

• Ar pòiga círjas lùi? - Czy chłopiec czyta książkę?
• Ar círjas pòiga lùi? - Czy to książkę chłopiec czyta?

Zdanie egzystencjalne

Zdanie egzystencjalne służy do stwierdzenia, że coś jest (ang. there is, niem. es gibt, fr. il y a, ros. есть). W wigierskim tworzy się je za pomocą czasownika vol "być" (również tu opcjonalnego), zawsze w 3. osobie liczby pojedynczej, natomiast podmiot występuje w ablativie:

• Pûisten palju puvèida (vol). - W lesie jest dużo drzew. (las.LOC dużo drzewo.ABL.PL być.3SG)
• Súo êi mìegan (vol). - Nigdy cię nie ma. (ty.M.ABL nie.3SG kiedy być.3SG)

Zdanie ergatywne

W zdaniach ergatywnych podmiot występuje w celowniku, natomiast orzeczenie jest zawsze w 3 os. l. poj. Są one używane do wyrażenia niektórych niezależnych od woli podmiotu faktów, np. "musieć", "podobać się", "mieć ochotę" itp.

• Mejî lînne mennî táudu. - Musimy iść do miasta. (my.DAT miasto.ILL iść.INF trzeba)

Strona bierna

W stronie biernej pacjens staje się podmiotem i jest wyrażany w mianowniku. Opcjonalny agens jest natomiast wyrażany w ablativie:

• Cirja (poigea) lùines. - Książka jest czytana (przez chłopca).

Zdanie z formą bezosobową

W przeciwieństwie do fińskiego, w wigierskim forma bezosobowa nie przejmuje funkcji strony biernej. Strona bierna kładzie nacisk na efekt efekt danej czynności na podmiot (pacjensa) obecnie, natomiast forma bezosobowa kładzie nacisk na czynność, przy czym pacjens nie jest istotny i może nawet zostać pominięty. Rozróżnienie to odpowiada też czasem polskiemu rozróżnieniu aspektu. Ponadto, w stronie biernej możliwe jest podanie agensa, przy użyciu formy bezosobowej jest to niemożliwe.

• Tá kòda élme àisten rakennênes. - Ten dom zbudowano w zeszłym roku. (strona bierna)
  
• Élme àisten tâina kòda rakennatês. - W zeszłym roku budowano tutaj dom. (forma bezosobowa)
  
• Élme àisten tâina rakennatês. - W zeszłym roku tutaj budowano.

Wyrażanie relacji

Posiadanie

Wyrażanie relacji posiadania w wigierskim jest dość skomplikowane z uwagi na brak dopełniacza/posesywu i czasownika "mieć".

We frazie rzeczownikowej typu "ojciec dziewczyny", posiadacz występuje w celowniku, zaś obiekt posiadany otrzymuje sufiks posesywny:

• lainî ícasen - ojciec dziewczyny (dziewczyna.DAT ojciec.3SG)

Znaczenie czasownika "mieć" wyraża się zdaniem egzystencjalnym: posiadacz dalej występuje w celowniku, ale obiekt posiadany nie otrzymuje sufiksu posesywnego:

• Lainî íca (vol). - Dziewczyna ma ojca.

Przynależność, część

Relację przynależności lub bycia częścią, typu np. "ręka dziewczyny", nie wyraża się za pomocą konstrukcji posesywnej, lecz za pomocą miejscownika (tzw. locativus partitivus):

• láinen kàde - ręka dziewczyny (dziewczyna.LOC ręka)
• kòdan óve - drzwi domu (dom.LOC drzwi)
• Lèngen séura - północ Polski (Polska.LOC północ)

Frazy poimkowe

Do opisywania różnych relacji służą poimki. Łączą się one z różnymi przypadkami (biernik, celownik, miejscownik, ablatyw).

Poimki łączące się z biernikiem oznaczają zazwyczaj ruch, dynamikę:

• úineas iče - przez ogień (ogień.ACC przez)

Poimki łączące się z celownikiem oznaczają położenie względem czegoś:

• kodê-tai - za domem (dom.DAT-za)
• puistî-las - blisko lasu (las.DAT-blisko)
• yijén-el - przed nocą (noc.DAT-przed)

Poimki łączące się z miejscownikiem oznaczają bezpośredni związek z częścią czegoś:

• púven-pe - na drzewo (drzewo.LOC-na(dyn.))
• gálvan-pa - na głowie (głowa.LOC-na(stat.))
• kòdan-tai - w tylnej części domu (dom.LOC-za)

Wreszcie, poimki łączące się z ablatywem wyrażają powiązanie bardziej abstakcyjną relacją:

• veljàisie-su - z braćmi (brat.ABL.PL-z)
• ícea-pàis - bez ojca (ojciec.ABL-bez)
• émea-lau - u matki (matka.ABL-u)

Zdania złożone

Konstrukcje z imiesłowem

Konstrukcje z imiesłowem zastępują polski spójnik "że". W takiej konstrukcji agens zdania podrzędnego występuje w bierniku, zaś orzeczenie zastępuje się imiesłowem w odpowiednim czasie.

• Nàgen sîes tejìtaves, mía teinî. - Widzę, że wiesz, co robić. (widzieć.1SG ty.ACC.F wiedzieć.PRESPP.ACC.F co.ABL robić.INF.DAT)
• Voljetên èas tòdes sanîvas. - Chciałam, żeby powiedział prawdę. (chcieć.1SG.PAST on.ACC prawda.ACC powiedzieć.PASTPP.ACC.M)

W przypadku, gdy agensem zdania podrzędnego jest podmiot zdania głównego, używa się zaimka zwrotnego ìs w bierniku. W języku potocznym jest on jednak zazwyczaj pomijany, gdyż nie prowadzi to do niejednoznaczności:

• Sanîn (ícesme) têutaves. - Powiedziałam, że pracuję. (powiedzieć-PAST-1SG REFL-ACC=1SG.F pracować-PRESPP-ACC.F)
• Ès sáne (íceše) kauvèamin joišenî euvôivas. - On mówi, że nie może dalej biec. (on.NOM powiedzieć-3SG REFL-ACC=3SG daleki-COMP-LOC.PL biec-INF.DAT nie-móc-PRESPP-ACC.M)

Konstrukcje z bezokolicznikiem

Bezokolicznik w celowniku występuje z czasownikami modalnymi:

• Ên mi sanenî vojîn. - Nie mogłem/-am nic powiedzieć. (nie.1SG co powiedzieć.INF.DAT móc.PAST.1SG)
• Seunî voljètami! - Chcemy jeść! (jeść.INF.DAT chcieć.1PL)

Bezokolicznik w celowniku może także zastępować polską konstrukcję "żeby...". W przypadku, gdy agens takiego bezokolicznika różni się od podmiotu zdania głównego, dodaje się sufiks posesywny i ew. bezpośrednio przed bezokolicznikiem agensa w celowniku:

• Ès tulî ŷina, nàines êi volnî. - Przyszedł nocą, żeby nie być widzianym. (on przyjść.3SG.PAST noc.LOC widzieć.PASTPP.NOM.M nie.3SG być.INF.DAT)
• Círjas poigê luinîsen eadên. - Dałem chłopcu książkę, żeby (ją) (prze)czytał. (książka.ACC chłopiec.DAT czytać.INF.DAT=3SG dać.PAST.1SG)

Bezokolicznik w miejscowniku pełni funkcję imiesłowu przysłówkowego:

• Járvan ûinen, kúi úlja tudîn. - Pływając w jeziorze, czułem się jak nowy. (jezioro.LOC pływać.INF.LOC, jak nowy.M czuć.się.PAST.1SG)
• Kodâis laitînen, sêuranne menî. - Wyruszywszy z domu, szedł/szła na północ. (dom.ELA wyruszyć.INF.PAST.LOC północ.ILL iść.PAST)

Zdania warunkowe

Występują dwa typy zdań warunkowych: w pierwszym, dotyczącym raczej pewnych stwierdzeń nt. przyszłości, przesłanka jest w trybie przypuszczającym, a skutek w zwykłym czasie teraźniejszym:

• Voljètačes, vòstan sís kòdas. - Jeśli chcesz, kupię ten dom. (chcesz-COND-2.SG kupować-1SG ten-ACC dom-ACC)

W drugim typie, dotyczącym mniej pewnych przypuszczeń lub niezrealizowanych scenariuszy z przeszłości, obie części są w trybie przypuszczającym:

• Vôlče mói ràha, vòstačen sís kòdas. - Gdybym miał pieniądze, kupiłbym ten dom. (być-COND-3.SG ja-DAT.M pieniądze-NOM kupować-COND-1SG ten-ACC dom-ACC)
• Tejìtačen sía, ên sía kòdea vòstačen. - Gdybym (był) to wiedział, nie kupiłbym (był) tego domu. (wiedzieć-COND-1SG to-ABL nie-1SG ten-ABL dom-ABL kupować-COND-1SG)

W celu uniknięcia niejednoznaczności można dodać do przesłanki słowo váiman "tylko":

• Tejìtačen váiman sía, ên sía kòdea vòstačen. - Gdybym tylko (był) to wiedział, nie kupiłbym (był) tego domu. (wiedzieć-COND-1SG tylko to-ABL nie-1SG ten-ABL dom-ABL kupować-COND-1SG)

Zauważmy, że w obu częściach zdania w domyślnym szyku czasownik występuje na pierwszym miejscu.

Zdania warunkowe można łączyć z konstrukcjami bezokolicznikowymi, tworząc skomplikowane struktury bez użycia spójników:

• Tejìtačen tulnî euvôivas, ên vòšataneasa volšèutačen. - Gdybym wiedział, że nie będę mógł przyjść, nie prosiłbym, żebyś czekał. (wiedzieć-COND-1SG przychodzić-INF-DAT nie-móc-PRESPP.M-ACC nie-1SG czekać-INF-ABL=2SG.M prosić-COND-1SG)

Zdania podrzędne

Jak widać w powyższych podrozdziałach, w wielu przypadkach konstrukcje bezokolicznikowe i imiesłowowe zastępują zdania podrzędne, dlatego te ostatnie występują w wigierskim znacznie rzadziej, niż w polskim. Gdy występują, są wprowadzane spójnikiem i nie różnią się składnią od zdania głównego.

• Ên tejìta, ar tannên làitami. - Nie wiem, czy dzisiaj wyruszamy. (nie.1SG wiedzieć, czy dzisiaj wyruszać.1PL)

Słowotwórstwo

Derywacja

Najczęstszym sposobem tworzenia nowych słów i konwersji pomiędzy klasami gramatycznymi w wigierskim jest derywacja. Polega ona najczęściej na dodaniu przyrostka, rzadziej przedrostka. Wiele przyrostków derywacyjnych ma bardzo szerokie zastosowanie, dzięki czemu z jednego słowa-rdzenia często powstaje cała rodzina wyrazów o podobnym znaczeniu. Poniżej podano najczęściej używane przedrostki.

Rzeczowniki

• -dis - tworzy od czasownika nazwę czynności lub procesu z nim powiązanego, np. mŷi "sprzedawać" - mŷidis "sprzedaż"
  
• -eñ - tworzy z przymiotnika (rzadziej rzeczownika) abstrakcyjny rzeczownik oznaczający daną cechę, np. sýva "głęboki" - sýveñ "głębia"
  
• -es, -is, -us - bardzo uniwersalne końcówki używane do tworzenia rzeczowników od czasowników albo przymiotników, np.: vàlga "jasny" - vàlgis "jasność, światło", káusa "rosnąć" - káuses "owoc", sỳnnu "rodzić się" - sỳnnus "rodzaj"
  
• -ke - tworzy zdrobnienia, np. áures "słońce" - aurèake "słoneczko"
  
• -la - tworzy rzeczowniki określające miejsce, np. sêu "jeść" - sêula "jadalnia, stołówka"
  
• -ma, -me - tworzy od czasownika rzeczownik semantycznie powiązany z daną czynnością, np. êl "żyć" - êlma "życie", nâi "żenić się / wychodzić za mąż" - nâime "kobieta", vôi "móc" - vôima "siła, moc"
  
• -ste - oznacza zbiorowość, np. púve "drzewo" - púiste "las"
  
• -tes, -tis - tworzy typowy obiekt jakiejś czynności, np. sêu "jeść" - sêutes "jedzenie"
  
• -ves, -vis - tworzy nazwę wykonawcy czynności, np. mŷi "sprzedawać" - mŷives "sprzedawca", mŷivis "sprzedawczyni"

Przymiotniki

• eu- - tworzy zaprzeczenie danej cechy: tása "równy" - eutása "nierówny"
  
• -ga - tworzy od rzeczownika przymiotnik typu "obdarzony daną cechą / przedmiotem", np. sìu "skrzydło" - sìuvega "skrzydlaty", vôima "siła" - vôimaga "silny"
  
• -ma - dość uniwersalna końcówka tworząca przymiotnik od rzeczownika, np. vêr "krew" - vêrma "czerwony", váine "wina" - váinema "winny"

Czasowniki

• -el - tworzy czasowniki iteratywne lub o osłabionym znaczeniu, rzadziej czasowniki od rzeczowników, np. lùi "czytać" - lùvel "czytywać, podczytywać"
  
• -ènna - tworzy czasowniki od rzeczowników i przymiotników, np. vàlga "jasny" - valgènna "oświetlać, oświecać"
  
• -(i)ta - tworzy czasowniki od rzeczowników lub przymiotników lub czasownik kauzatywny od innego czasownika, np. nài "widzieć" - nagîta "pokazywać", éris "oddzielenie, różnica" - erìta "oddzielać, odróżniać", círja "książka" - cirjèta "pisać", níme "imię" - nimìta "nazywać"

Złożenia

Nowe słowa można również tworzyć przez złożenia, ale ten mechanizm nie jest używany tak często, jak np. w fińskim albo węgierskim. Zamiast tego, podobnie jak w polskim albo litewskim, preferowana jest derywacja i konstrukcje z wielu słów.

W złożeniu oba człony zachowują swój akcent, przy czym najmocniej akcentowany jest ostatni człon.

Przykładowe złożenia:
káral "król" + mâi "kraj" -> káralmâi "królestwo"
ỳis "jeden" + vêr "krew" + -eñ -> ỳisvéreñ "jedność, braterstwo"

Zobacz też

• Gramatyka historyczna
• Lista Swadesha
• Nazwy własne
• Przykładowe teksty
• Rozmówki
• Słownik etymologiczny
• Statystyki
• Szujodruhowie