Język wigierski

język wigierski vyire kel
Utworzenie:	Toivo w 2008
Sposoby zapisu:	alfabet łaciński
Klasyfikacja:	języki uralskie języki fińskie wigierski
Kody
Conlanger–1	vyi
Przykład
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka Velgi elvi arveasen ja voigeisiesen laisvi ja tasi synnuvi. Eisi jarges ja omatunne eadaneis ja eisi muvaidasu yisvereñda xengen toimeni taudu.
Lista conlangów

Język wigierski (výire kêl [ˈʋyi̯˦˥re kel˥˨]), to sztuczny język ugrofiński stworzony przez Toivo z myślą o uzyskaniu jak najestetyczniejszego brzmienia. Przypomina języki fińskie, ale zawiera wiele obcych tej rodzinie innowacji (m. in. akcent toniczny, rodzaj gramatyczny), wynikających przede wszystkim z silnego wpływu języków bałtyckich (głównie litewski).

Cel utworzenia i zamysły

Głównym celem utworzenia języka wigierskiego jest próba uzyskania języka o jak najestetyczniejszym brzmieniu. Według gustu autora najbliżej tego ideału są języki fiński i litewski, a za pożądane cechy można uznać: akcent swobodny i toniczny, bogactwo dyftongów i sonantów, mała ilość obstruentów i zbitek spółgłoskowych. Również fleksyjna gramatyka była od początku założeniem. Język jest wyprowadzany z praugrofińskiego w sposób naturalistyczny, jednak ścisły realizm nie jest głównym celem i dane często są naginane, by pasować do podobającego się autorowi efektu końcowego. Autor ma świadomość, że niektóre cechy są mało realistyczne.

Ogólne informacje

Nazwa

Większość sąsiednich języków wyprowadza nazwę języka wigierskiego od jeziora Wigry (oprócz polskiego również ang. Wigry language, niem. wigrische Sprache, szw. vigriska språk, lit. vigrių kalba, ros. вигерский язык), w okolicach którego mieszkają jego współcześni użytkownicy. Natomiast co do pochodzenia ugrofińskiej nazwy języka - vyire kel (a także fiń. vyirän kieli, est. vüüri keel), istnieją co najmniej trzy teorie. Według pierwszej, najbardziej powszechnie uznawanej, również pochodzi ona od jeziora Wigry (wig. Vyira jarva), przy czym Vyira jest regularnym rozwojem wcześniejszego *Wigrä. Druga teoria łączy nazwę vyira z fińskim Viro i estońskim Võro. Rozważane jest również połączenie teorii pierwszej i drugiej, według którego obecna nazwa miała by powstać z pomieszania pierwotnego endonimu pochodzącego od Viro i wigierskiej nazwy jeziora Wigry (być może te wyrazy całkiem przypadkowo stały się homofonami), natomiast egzonim jest późniejszy i mylnie wywodzi nazwę języka od nazwy jeziora. Wreszcie, XIX-wieczni polscy badacze, na podstawie podobieństwa nazw i powierzchownego podobieństwa języków, wysuwali tezę o związku języka wigierskiego z węgierskim oraz wspólnym źródłosłowie tych nazw. Ta hipoteza jest obecnie całkowicie odrzucana.

Umiejscowienie

Historyczny (jasna zieleń) i obecny (ciemna zieleń) zasięg terytorialny języka wigierskiego.

Początkowo wigierski nie był tworzony w celu umieszczenia go w świecie rzeczywistym lub historii alternatywnej i nie posiada dobrze rozwiniętego tła historycznego. Gdyby jednak miał się znaleźć w rzeczywistym świecie, najprawdopodobniej rozwinąłby się w krainie, której północną i wschodnią granicę wyznacza Niemen, zaś zachodnią i południową rzeki Pojezierza Mazurskiego (Narew, Węgorapa, Pisa, Łyna i inne). Byłby niewielkim językiem mniejszościowym (jednak na tyle licznym, aby przeżyć, liczącym może kilka tysięcy użytkowników), zdominowanym przez sąsiedni litewski i z wpływami słowiańskimi, obecnie używanym na niewielkim obszarze Polski i Litwy na wschód od jeziora Wigry. Od języków bałtyckofińskich oddzieliłby się stosunkowo niedawno (ok. 1000 lat temu).

Fonologia

Samogłoski

Język posiada 6 fonemów samogłoskowych i 11 dyftongów. Na samogłoskach mogą występować znaki diakrytyczne: ´, `, ^ oznaczające ton oraz znak tremy (¨), rozdzielający samogłoski tak, by nie tworzyły dyftongu.

	Przednie		Centralne		Tylne
Przymknięte	i u y e o a
Prawie przymknięte
Półprzymknięte
Środkowe
Półotwarte
Prawie otwarte
Otwarte

Następujące sekwencje są dyftongami:

	i	u	a	e	o
a	ai /ai̯/	au /au̯/
e	ei /ei̯/	eu /eu̯/	ea /ea̯/
i		iu /iu̯/		ie /ie̯/
o	oi /ɔi̯/
u	ui /ui̯/				uo /uɔ̯/
y	yi /yi̯/

Spółgłoski

Język posiada 15 fonemów spółgłoskowych. Dźwięczność nie jest rozróżniana.

	Wargowe	Zębowe	Dziąs- łowe	Podnie- bienne	Welarne	Krtaniowe
Nosowe	m /m/	n /n̪/		ñ /ɲ/
Zwarte	p /p/	t /t̪/		k /c~k/
Afrykaty			c /t͡s/
Szczelinowe			s /s/	x /ʃ~ɧ/		h /h/
Półotwarte	v /ʋ/	d /ð̞/		j /j/	g /ɣ/
Płynne		l /l̪/	r /ɾ~r/

Przed samogłoskami przednimi (e, i, y, ale nie a) spółgłoski mogą być lekko spalatalizowane. W szczególności, k jest realizowane jako /c/.

Struktura sylaby

Struktura sylaby jest bardzo ważnym aspektem w Vêrñélma. Jest bardzo restrykcyjna i dążenie do niej powodowało większość zmian fonetycznych, jakie zaszły w języku. Sylaba ma następującą budowę:

(C) V (N) (S)

gdzie:
C - dowolna spółgłoska
V - dowolna samogłoska
N - sonant (r, l, m, n, ñ) lub niezgłoskotwórczy składnik dyftongu
S - spółgłoska s

W akcentowanych sylabach, które nie posiadają elementu N, samogłoska jest długa.

Ton i akcent

Wigierski posiada akcent toniczny. Są trzy typy akcentu (tony), które występują na akcentowanych sylabach. Ton jest realizowany na dwóch elementach sylaby: V i N ze schematu powyżej. Miejsce padania akcentu i ton oznacza się znakami diakrytycznymi na samogłosce w następujący sposób:

á - ton wysoki - na V lekko rosnący, na N stały
à - ton niski - na V lekko opadający, na N stały, z możliwym załamaniem głosu (creaky voice)
â - ton przeciągły - na V stały i wysoki, na N mocno opada

Słowa złożone z wielu rdzeni mogą posiadać wiele sylab akcentowanych. W przypadku braku oznaczenia domyślny jest akcent wysoki na pierwszej sylabie.

Morfologia

Rzeczownik

Rzeczowniki i przymiotniki odmieniają się przez 7 przypadków: nominativus (mianownik), akkusativus (biernik), dativus (celownik), locativus (miejscownik), ablativus, illativus (docelownik), elativus (odcelownik). W stosunku do systemu prauralskiego utracony został dopełniacz, natomiast 2 nowe przypadki (illativus i elativus) zostały wytworzone z połączeń innych przypadków (odpowiednio locativu i ablativu) z przyimkami. Istnieją 3 deklinacje rzeczownikowe i 1 przymiotnikowa.

I deklinacja

Do I deklinacji należą rzeczowniki, których rdzeń kończy się na samogłoskę. W przypadku rodzaju męskiego jest to najczęściej -a, rzadziej -u, zaś w przypadku rodzaju żeńskiego - -e.

	íca "ojciec" (r. m.)		sŷlme "serce" (r. ż.)		sùvu "ród" (r. m.)
	l. poj.	l. mn.	l. poj.	l. mn.	l. poj.	l. mn.
Nom	íca	ícai	sŷlme	sŷlmei	sùvu	sùvui
Akk	ícas	ícais	sŷlmes	sŷlmeis	sùvus	sùvuis
Dat	icé	icajén	sylmí	sylmején	suví	suvujén
Loc	ícan	ícaina	sŷlmen	sŷlmeina	sùvun	sùvuina
Abl	ícea	ícaida	sŷlmea	sŷlmeida	sùvuo	sùvuida
Ill	ícanne	ícaine	sŷlmenne	sŷlmeine	sùvunne	sùvuine
Ela	icâis	icàidis	sylmêis	sylmèidis	suvôis	suvùidis

II deklinacja

II deklinacja zawiera rzeczowniki kończące się na -es (rodz. męski) lub -is, -us (rodz. żeński).

	uines "ogień" (r. m.)		vàlgis "światło" (r. ż.)		vànhus "starość" (r. ż.)
	l. poj.	l. mn.	l. poj.	l. mn.	l. poj.	l. mn.
Nom	uines	uinàis	vàlgis	valgèis	vànhus	vanhàus
Akk	uineas	uinàisis	vàlgies	valgèisis	vànhuos	vanhàusis
Dat	uinài	uinàisi	valgèi	valgèisi	vanhòi	vanhàusi
Loc	uinèana	uinàisin	valgìena	valgèisin	vanhùona	vanhàusin
Abl	uinèata	uinàisie	valgìeta	valgèisie	vanhùota	vanhàusie
Ill	uinèane	uinàisinne	valgìene	valgèisinne	vanhùone	vanhàusinne
Ela	uinèatis	uinàistis	valgìetis	valgèistis	vanhùotis	vanhàustis

III deklinacja

Do III deklinacji należą rzeczowniki, których rdzeń kończy się na ciężką sylabę (dyftong lub samogłoska+sonant). Nie ma ogólnych reguł co do ich rodzaju.

	vêr "krew" (r. ż.)		èdel "południe" (r. m.)		syveñ "głębia" (r. ż.)		yi "noc" (r. ż.)
	l. poj.	l. mn.	l. poj.	l. mn.	l. poj.	l. mn.	l. poj.	l. mn.
Nom	vêr	vêrje	èdel	èdelje	syveñ	syveñje	yi	yije
Akk	vêrs	vêrjes	èdels	èdeljes	syveñs	syveñjes	yis	yijes
Dat	vêrén	vêrìn	edelén	edelìn	syveñén	syveñìn	yijén	yijìn
Loc	vêrna	vêrjen	èdelna	èdeljen	syveñna	syveñjen	yina	yijen
Abl	vêrda	vêrja	èdella	èdelja	syveñda	syveñja	yida	yija
Ill	vêrne	vêrjenne	èdelne	èdeljenne	syveñne	syveñjenne	yine	yijenne
Ela	vêrdis	verjâis	èdellis	edeljâis	syveñdis	syveñjâis	yidis	yijâis

Przymiotnik

Deklinacja przymiotnikowa

Przymiotniki posiadają zawsze końcówkę -a (rodz. męski) lub -e (rodz. żeński) i odmieniają się podobnie do rzeczowników I deklinacji. W liczbie mnogiej odmiana jest wspólna dla obu rodzajów.

	virla/e "zielony/a"
	r. m.	r. ż.	l. mn.
Nom	virla	virle	virli
Akk	virlas	virles	virlis
Dat	virlé	virlí	virlí
Loc	virlan	virlen	virlin
Abl	virla	virle	virli
Ill	virlan	virlen	virlin
Ela	virla	virle	virli

Stopniowanie

Język rozróżnia trzy stopnie: równy, wyższy i najwyższy. Poniżej podano stopniowanie na przykładzie przymiotnika vànga "stary".

st. równy		st. wyższy		st. najwyższy
r. m.	r. ż.	r. m.	r. ż.	r. m.	r. ż.
vànga	vànge	vangèama	vangèame	vangìuma	vangìume

Zaimek

Zaimki osobowe

Wszystkie zaimki osobowe rozróżniają rodzaj w liczbie pojedynczej. W liczbie mnogiej czyni to jedynie zaimek 3. osoby. Odmiana zaimków 1. i 2. osoby jest częściowo nieregularna, natomiast zaimki 3. osoby odmieniają się regularnie wg II deklinacji rzeczownikowej.

W odniesieniu do grupy składającej się z zarówno mężczyzn, jak i kobiet, lub przedmiotów rodzaju męskiego i żeńskiego, można użyć zarówno zaimka àis, jak i èis. Teoretycznie użycie powinno zależeć od tego, która płeć przeważa w grupie, ale w przypadku trudności w oszacowaniu użycie nieprawidłowego zaimka nie jest błędem.

	I os.			II os.			III os.
	r. m.	r. ż.	l. mn.	r. m.	r. ż.	l. mn.	r. m.	r. ż.	l. mn. r. m.	l. mn. r. ż.
Nom	ma	mîe	mèi	sa	sîe	tèi	ès	ìs	àis	èis
Acc	mes	mîes	mèis	ses	sîes	tèis	èas	ìes	àisis	èisis
Dat	moi	mêi	mèijen	soi	sêi	tèijen	ài	èi	àisi	èisi
Loc	mun	mên	mèina	sun	sên	tèina	èana	ìena	àisin	èisin
Abl	muo	mea	mèida	suo	sea	tèida	èata	ìeta	àisie	èisie
Ill	munne	mênne	mèine	sunne	sênne	tèine	èane	ìene	àisinne	èisinne
Ela	môis	mêis	mèidis	sôis	sêis	tèidis	èatis	ìetis	àistis	èistis

Zaimki pytające, wskazujące i względne

Następujące zaimki odmieniają się regularnie:

• ta, te - "ten", "ta" odmieniają się wg I deklinacji rzeczownikowej
• cès, cìs - "który", "która", zarówno jako zaimek pytający, jak i względny, odmieniają się wg II deklinacji rzeczownikowej

W tabeli zestawiono zaimki odmieniające się nieregularnie. Nie posiadają one rodzaju ani form liczby mnogiej.

	ci "kto"	mi "co"	si "to"
Nom	ci	mi	si
Acc	ces	mis	sis
Dat	cejen	mijen	sijen
Loc	cen	min	sin
Abl	cia	mia	sia
Ill	cenne	minne	sinne
Ela	cides	mides	sides

Czasownik

Czasownik w języku wigierskim odmienia się przez osobę (I, II, III), liczbę (pojedyncza, mnoga) i czas (teraźniejszy, przeszły). Występują trzy typy odmiany: tematów zakończonych na samogłoskę, na spółgłoskę i na dyftong, jednak odmiana we wszystkich przypadkach jest podobna.

Za formę podstawową czasownika uznaje się 3 os. l. poj. cz. ter., która składa się z samego tematu. Czasowniki dyftongowe posiadają jeszcze drugi rdzeń, od którego tworzy się niektóre formy (np. lùi ~ lùven), dlatego w ich przypadku w słowniku jest podawana też forma 1 os. l. poj. cz. ter.

Rozróżnienie czasu w wigierskim jest w zasadzie bardziej rozróżnieniem aspektu - czas teraźniejszy wyraża czynność jeszcze nie ukończoną, a przeszły - ukończoną. Dodatkowe określenia (przysłówki) pozwalają na nieintuicyjne umiejscowienie czynności w czasie - niedokonanej w przeszłości (wyrażanej w dalszym ciągu "czasem teraźniejszym"), a dokonanej w przyszłości (wyrażanej "czasem przeszłym").

Czas teraźniejszy

	leuda "znajdować"	èada "dawać"	mên "iść"	êl "żyć"	lùi "czytać"	nài "widzieć"	ûi "pływać"	sêu "jeść"
1sg	leudan	èadan	menen	elan	lùven	nàgen	ujen	seven
2sg	leudas	èadas	menes	elas	lùves	nàges	ujes	seves
3sg	leuda	èada	mên	êl	lùi	nài	ûi	sêu
1pl	leudami	èadami	mênmi	êlmi	lùimi	nàimi	ûimi	sêumi
2pl	leudati	èadati	mênti	êlti	lùiti	nàiti	ûiti	sêuti
3pl	leuda(vi)	èada(vi)	mên(vi)	êl(vi)	lùi(vi)	nài(vi)	ûi(vi)	sêu(vi)

Czasownik vol "być" ma nieregularne formy 1. i 2. osoby: odpowiednio von i vos.

Czas przeszły

Czas przeszły tworzy się od tematu 1 os. l. poj., poprzez zaakcentowanie i alternację wygłosowej samogłoski (a > ê, e/u > î).

	leuda "znajdować"	èada "dawać"	mên "iść"	êl "żyć"	lùi "czytać"	nài "widzieć"	ûi "pływać"	sêu "jeść"
1sg	leudên	eadên	menîn	elên	luvîn	nagîn	ujîn	sevîn
2sg	leudês	eadês	menîs	elês	luvîs	nagîs	ujîs	sevîn
3sg	leudê	eadê	menî	elê	luvî	nagî	ujî	sevî
1pl	leudêmi	eadêmi	menîmi	elêmi	luvîmi	nagîmi	ujîmi	sevîmi
2pl	leudêti	eadêti	menîti	elêti	luvîti	nagîti	ujîti	sevî
3pl	leudê(vi)	eadê(vi)	menî(vi)	elê(vi)	luvî(vi)	nagî(vi)	ujî(vi)	sevî(vi)

Czasownik vol "być" ma nieregularne formy czasu przeszłego w liczbie pojedynczej: odpowiednio vîn, vîs, vîl. Formy liczby mnogiej tworzy się regularnie od 3 os. l. poj.

Przeczenie

Przeczenie tworzy się, podobnie jak w innych językach fińskich, za pomocą czasownika przeczącego ei, który przejmuje końcówkę zaprzeczanego czasownika. Poniżej podano przykład przeczenia na podstawie czasownika lùi "czytać".

	cz.ter.	cz.prz.
1sg	en lùi	en luvî
2sg	es lùi	es luvî
3sg	ei lùi	ei luvî
1pl	eimi lùi	eimi luvî
2pl	eiti lùi	eiti luvî
3pl	ei(vi) lùi	ei(vi) luvî

Tryb rozkazujący

Tryb rozkazujący tworzy się:

• dodając końcówkę -i do rdzeni zakończonych na samogłoskę
• w przypadku czasowników dyftongowych z niskim tonem - dodając końcówkę -i do rdzenia 1. os. l. poj.
• w pozostałych przypadkach - dodając do rdzenia końcówkę -je

Domyślnie tryb rozkazujący ma formę 2 os. l. poj. Formy 1. i 2. os. l. mn. można utworzyć dodając końcówki osobowe -mi, -ti.

	leuda "znajdować"	èada "dawać"	mên "iść"	êl "żyć"	lùi "czytać"	nài "widzieć"	ûi "pływać"	sêu "jeść"
Imp	leudai	èadai	mênje	êlje	lùvei	nàgei	ûije	sêuje

Tryb przypuszczający

Tryb przypuszczający tworzy się za pomocą wrostka -ñçe-, dodanego do rdzenia 1 os. l. poj. cz. ter.

	leuda "znajdować"	èada "dawać"	mên "iść"	êl "żyć"	lùi "czytać"	nài "widzieć"	ûi "pływać"	sêu "jeść"
1sg	leudañçen	èadañçen	meneñçen	elañçen	lùveñçen	nàgeñçen	ujeñçen	seveñçen
2sg	leudañçes	èadañçes	meneñçes	elañçes	lùveñçes	nàgeñçes	ujeñçes	seveñçes
3sg	leudañçe	èadañçe	meneñçe	eleñçe	lùveñçe	nàgeñçe	ujeñçe	seveñçe
1pl	leudañçemi	èadañçemi	meneñçemi	elañçemi	lùveñçemi	nàgeñçemi	ujeñçemi	seveñçemi
2pl	leudañçeti	èadañçeti	meneñçeti	elañçeti	lùveñçeti	nàgeñçeti	ujeñçeti	seveñçeti
3pl	leudañçe(vi)	èadañçe(vi)	meneñçe(vi)	eleñçe(vi)	lùveñçe(vi)	nàgeñçe(vi)	ujeñçe(vi)	seveñçe(vi)

Bezokolicznik

W wigierskim istnieje zarówno bezokolicznik czasu teraźniejszego, jak i przeszłego. W istocie są to rzeczowniki odczasownikowe. Bezokoliczniki tworzy się za pomocą końcówki -ne i odmienia się przez przypadki według I deklinacji rzeczownikowej, za wyjątkiem biernika, którego nie używa się ze względu na homofonię z imiesłowami biernymi.

	leuda "znajdować"	èada "dawać"	mên "iść"	êl "żyć"	lùi "czytać"	nài "widzieć"	ûi "pływać"	sêu "jeść"
bezok.ter.	leudane	èadane	mênne	êlne	lùine	nàine	ûine	sêune
bezok.prz.	leudêne	eadêne	menîne	elîne	luvîne	nagîne	ujîne	sevîne

Imiesłowy

W wigierskim istnieją imiesłowy czynne i bierne w obu czasach. Imiesłowy czynne tworzy się końcówką -va/-ve, zaś bierne końcówką -nes/-nis (w zależności od rodzaju). Końcówki dodaje się do formy 3. os. l. poj. czasu teraźniejszego lub przeszłego. Imiesłowy bierne odmieniają się według II deklinacji rzeczownikowej.

	leuda "znajdować"	èada "dawać"	mên "iść"	êl "żyć"	lùi "czytać"	nài "widzieć"	ûi "pływać"	sêu "jeść"
czyn.ter.	leudava	èadava	mênva	êlva	lùiva	nàiva	ûiva	sêuva
czyn.prz.	leudêva	eadêva	menîva	elêva	luvîva	nagîva	ujîva	sevîva
brn.ter.	leudanes	èadanes		êlnes	lùines	nàines		sêunes
brn.prz.	leudênes	eadênes		elênes	luvînes	nagînes		sevînes

Strona bierna

Formy strony biernej są podobne do imiesłowu biernego, z dodaną końcówką osobową.

	èada "dawać"		êl "żyć"		lùi "czytać"		sêu "jeść"
	r.m.	r.ż.	r.m.	r.ż.	r.m.	r.ż.	r.m.	r.ż.
1sg	eadanèama	eadanìeme	elnèama	elnìeme	luinèama	luinìeme	seunèama	seunìeme
2sg	eadanèasa	eadanìese	elnèasa	elnìese	luinèasa	luinìese	seunèasa	seunìese
3sg	èadanes	èadanis	êlnes	êlnis	lùines	lùinis	sêunes	sêunis
1pl	eadanèimi		elnèimi		luinèimi		seunèimi
2pl	eadanèiti		elnèiti		luinèiti		seunèiti
3pl	eadanèis		elnèis		luinèis		seunèis

Analogicznie można utworzyć stronę bierną czasu przeszłego od przeszłego imiesłowu biernego:

	èada "dawać"		êl "żyć"		lùi "czytać"		sêu "jeść"
	r.m.	r.ż.	r.m.	r.ż.	r.m.	r.ż.	r.m.	r.ż.
1sg	eadenèama	eadenìeme	elinèama	elinìeme	luvinèama	luvinìeme	sevinèama	sevinìeme
2sg	eadenèasa	eadenìese	elinèasa	elinìese	luvinèasa	luvinìese	sevinèasa	sevinìese
3sg	èadenes	èadenis	elines	elinis	lùvines	lùvinis	sevines	sevinis
1pl	eadenèimi		elinèimi		luvinèimi		sevinèimi
2pl	eadenèiti		elinèiti		luvinèiti		sevinèiti
3pl	eadenèis		elinèis		luvinèis		sevinèis

Składnia

Szyk wyrazów

Wigierski jest językiem prawostronnym, co znaczy, że głowa frazy znajduje się na ogół na jej końcu. Stąd wynikają następujące kolejności:

• podstawowy szyk zdania: SOV
• pozycję opisują poimki (a nie przyimki)
• przydawka poprzedza wyraz określany

Szyk zdania jest jednak dość swobodny i pozwala na przesuwanie elementów na początek zdania w celu topikalizacji.

Zobacz też

• Słownik etymologiczny języka wigierskiego