Język zapadni: Różnice pomiędzy wersjami
Linia 2: | Linia 2: | ||
| kolor = lightblue | | kolor = lightblue | ||
| nazwa = zapadni | | nazwa = zapadni | ||
− | | nazwa własna = zăp'''á'''nní | + | | nazwa własna = zăp'''á'''nní jäzykj'''e''' |
| twórca = [[Użytkownik:Henryk Pruthenia|Henryk Pruthenia]] | | twórca = [[Użytkownik:Henryk Pruthenia|Henryk Pruthenia]] | ||
| rok = 2012 | | rok = 2012 | ||
Linia 12: | Linia 12: | ||
}} | }} | ||
− | '''Język zapadni''', (zăp'''a'''nní | + | '''Język zapadni''', (zăp'''a'''nní jäzykj'''e''') język wymyślany Henrykiém Pruthenją, w celu sprawdzenia, jak mógłby wyglądać język typowo zachodniosłowiański, stworzony Henrykiém Pruthenją. Inaczéj niż inne projekty opisywane jako "zapadnie", albo "zachodniosłowiańskie", język zapadni już w samém założeniu ma nie być pod najmniéjszém wpływém języków wschodniosłowiańskiech, co Henryk Pruthenja uwielbiać uwielbia. |
= Rozwój z języka prasłowiańskiego = | = Rozwój z języka prasłowiańskiego = | ||
Linia 227: | Linia 227: | ||
W pozostałech przypadkach, albo gdy w wyrazie występuję dwie długie samogłoski, akcent zaznacza się poprzez: | W pozostałech przypadkach, albo gdy w wyrazie występuję dwie długie samogłoski, akcent zaznacza się poprzez: | ||
− | *dodanie kropki pod samogłoskę akcentowaną, np: | + | *dodanie kropki pod samogłoskę akcentowaną, np: jäzykje̩ |
− | *pogrubienie samogłoski akcentowanéj, np: | + | *pogrubienie samogłoski akcentowanéj, np: jäzykj'''e''' |
= Fleksja = | = Fleksja = | ||
Linia 444: | Linia 444: | ||
|- | |- | ||
! Mianownik | ! Mianownik | ||
− | | align=center | | + | | align=center |jäzykj'''e''' |
− | | align=center | | + | | align=center |jäzyk'''i''' |
|- | |- | ||
! Dopełniacz | ! Dopełniacz | ||
− | | align=center | | + | | align=center |jäzyk'''á''' |
− | | align=center | | + | | align=center |jäzykj'''e''' |
|- | |- | ||
! Partytyw | ! Partytyw | ||
− | | align=center | | + | | align=center |jäzyk'''ú''' |
− | | align=center | | + | | align=center |jäzyk'''ó'''ŭv |
|- | |- | ||
! Celownik | ! Celownik | ||
− | | align=center | | + | | align=center |jäzyk'''ú''' |
− | | align=center | | + | | align=center |jäzyk'''ó'''ŭm |
|- | |- | ||
! Biernik | ! Biernik | ||
− | | align=center | | + | | align=center |jäzykj'''e''' |
− | | align=center | | + | | align=center |jäzyk'''i''' |
|- | |- | ||
! Narzędnik | ! Narzędnik | ||
− | | align=center | | + | | align=center |jäzyk'''ó'''ŭm |
− | | align=center | | + | | align=center |jäzyk'''i''' |
|- | |- | ||
! Miejscownik | ! Miejscownik | ||
− | | align=center |v | + | | align=center |v jäzyk'''ú''' |
− | | align=center |v | + | | align=center |v jäzyk'''á'''ch |
|- | |- | ||
! Prepositjonalis | ! Prepositjonalis | ||
− | | align=center |nă | + | | align=center |nă jäzyk'''ě''' |
− | | align=center |nă | + | | align=center |nă jäzykj'''é'''ch |
|} | |} | ||
*rodzaj nijaki z mianownikiém na -o | *rodzaj nijaki z mianownikiém na -o | ||
Linia 1062: | Linia 1062: | ||
| align=center |k'''á'''meném ki | | align=center |k'''á'''meném ki | ||
|- | |- | ||
− | | align=center | | + | | align=center |jäzykj'''e''' |
− | | align=center | | + | | align=center |jäzyk'''ú''' |
− | | align=center | | + | | align=center |jäzyk'''ú''' k |
| | | | ||
| | | | ||
− | | align=center | | + | | align=center |jäzyk'''ó'''ŭm |
− | | align=center | | + | | align=center |jäzyk'''ó'''ŭm ki |
|- | |- | ||
| align=center |l'''ě'''to | | align=center |l'''ě'''to |
Wersja z 07:53, 6 lut 2015
zapadni zăpánní jäzykje | |
---|---|
Utworzenie: | Henryk Pruthenia w 2012 |
Cel utworzenia: | brak |
Liczba użytkowników | ? |
Sposoby zapisu: | latinica, gotyk |
Klasyfikacja: | języki indoeuropejskie słowiańskie zachodniosłowiańskie zapadni |
Kody | |
Conlanger–2 | - |
Lista conlangów |
Język zapadni, (zăpanní jäzykje) język wymyślany Henrykiém Pruthenją, w celu sprawdzenia, jak mógłby wyglądać język typowo zachodniosłowiański, stworzony Henrykiém Pruthenją. Inaczéj niż inne projekty opisywane jako "zapadnie", albo "zachodniosłowiańskie", język zapadni już w samém założeniu ma nie być pod najmniéjszém wpływém języków wschodniosłowiańskiech, co Henryk Pruthenja uwielbiać uwielbia.
Rozwój z języka prasłowiańskiego
Język zapadniosłowiański rozwinął się z języka prasłowiańskiego (daléj nazywanego »PS«) nastęującą drogą:
- I palatalizacja;
- II palatalizacja niezupełna, nieregularna;
- TorT, TolT, TerT, TelT > Tro:T, Tlo:T;
- orT, olT > lo:T-, ro:T- (pod intonacją cyrkumfleksalną); la:T-, ra:T- (pod intonacją akutową);
- tj, dj > c', ʒ´;
- ʒ´ > z';
- depalatalizacja przed PS *e;
- zachowanie jaci pod akcentem i w wygłosie; w reszcie pozycyj przejście ě > 'e;
- coś na kształt IV palatalizacji, ale:
- objęcie nie tylko PS *k, *g, a téż *x
- przejście y > i; ъ > ь; e > 'e;
- pn, bn > n, stn > sn, bv > b
- sj, zj > š, ž;
- stj, zdj > šč, žǯ (ždž);
- kj, gj, xj > č, ǯ (dž), š
- skj, zgj > šč, žǯ (ždž);
- -gti, -kti > -c´i
- dti, -tti > -sti
- prejotyzacja
- ъ, ь > e, 'e (pod akcentém i w pozycji silnéj); w reszcie pozycji wypadnięcie
- wydłużenie zastępcze
- zachowanie prasłowiańskiego akcentu ruchomego, jednoczesne przestanie rozróżnianie typów intonacji, czasami wydłużenie samogłoski
- przejście w samogłoskę nosową zbitek om, on > ǫ (domъkъ > domk > dǫk); em, en, > ę (przy braku jednoczesnéj palatalizacji poprzedzającéj spółgłoski); am, an > ą
- przejście niepalatalizującego *ę > ą
- przejście w wygłosie ǫ > ą (proces nie następuje po spółgłosce palatalizowanéj)
- PS *v > v [ʋ] (przed samogłoskami); > ŭ (w reszcie pozycyj)
- t', d' > c', dz'
- ǯ'(dž') > ž'
- dz' > ž'
- š'č' > š'š'
- o: > ou (za wyjątkiém wygłosu i pozycji przed "l" )
- zachowanie sonant, padanie na nie akcentu
- ściągnięcia przyimków i zaimków
- ǫ > u
- 'ę > 'a (pod akcentém czasami > ě), w wygłosie > i
- nieakcentowane *a > ă [ɑ]
- dn > nn
- bn, bm > mm
- depalatalizacja l'; li > ly
Alfabet a fonologja
Alfabet składa się z 42 liter.
A a | Á á | Ã ã | Ă ă | Ä ä | B b | C c | Ch ch | Č č | D d |
[a] | [aː] | [ã] | [ɑ] | [ʲæ] | [b] | [t͡sʲ] | [x] | [t͡ʃ] | [d] |
E e | É é | Ě ě | G g | H h | I i | Í í | J j | K k | L l |
[ɛ], [e] | [ɛː], [eː] | [ʲæː], [ʲæ] | [g] | [ɦ] | [ʲi] | [ʲiː] | [j], [ʲ] | [k] | [ɫ] |
Ĺ ĺ | M m | N n | O o | Ó ó | P p | Q q | R r | Ŕŕ | S s |
[ɫ̩ː] | [m] | [n] | [ɔ] | [ɔː] | [p] | [kʋ] | [r] | [r̩ː] | [s] |
Š š | Ŝ ŝ | T t | U u | Ú ú | Ŭ ŭ | V v | Y y | Ý ý | Z z |
[ʃ] | [ʃː] | [t] | [u] | [uː] | [w] | [ʋ] | [ɨ] | [ɨː] | [z] |
Ž ž | Ẑ ẑ | ||||||||
[ʒ] | [ʒː] |
Uwagi:
- Jać jest wymawiana długo w pozycji akcentowanéj, w pozostałech pozycjach jest wymawiana tak samo jak ä;
- litera q zastępuje zbitkę kv nawét w słowach rodzimech (np: qět);
- po spółgłoskach miękkich nie pisze się nigdy zmiękczającego j;
- litera j po spółgłosce jest niewymawiana; palatalizuje za to daną spółgłoskę; dopiéro podwojenié j po spółgłosce powoduje jego wymawianie, (a więc mavjjá wymawiane jest jako ['mavʲjaː] - "mafja") ;
- litera h używana jest tylko w zapożyczeniach;
- jednocześnie alfabet zapadni nie posiada litery f, jak i fonemu [f]. Dźwięk ten jest zazwyczaj oddawany przez p, a rzadziéj przez v;
- litera a jest rzadko używana. Głównie w zapożyczeniach. Dlatego w pisowni użytkowéj zazwyczaj nie rozróżnia się a oraz ă;
Spółgłoski
System głosek zapadniech | ||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
SPÓŁGŁOSKI | wargowe | zębowe | zębowe miękkie | dziąsłowe | dziąsłowe miękkie | środkowojęzykowe | tylnojęzykowe | krataniowe |
zwarte | p pʲ b bʲ | t tʲ d dʲ | k kʲ g gʲ | |||||
zwarto-szczelinowe | t͡sʲ | t͡ʃ | ||||||
szczelinowe | ʋ | s sʲ z zʲ | ʃ ʃː ʒ ʒː | x xʲ | ɦ ɦʲ | |||
nosowe | m mʲ | n nʲ | ||||||
spółgłoski płynne | ɫ ɫ̩ː | r r̩ː | j |
Samogłoski
Przednie | Centralne | Tylne | ||||
Przymknięte |
| |||||
Prawie przymknięte | ||||||
Półprzymknięte | ||||||
Średnie | ||||||
Półotwarte | ||||||
Prawie otwarte | ||||||
Otwarte |
Akcent
Akcent w języku zapadniém jest ruchomy. W znakomitéj większości przypadków pada na tę samą samogłoskę, co w języku prasłowiańskiém. Może on także padać na sonantę. Część samogłosek w pozycji akcentowanéj jest wydłużona. Należa do niech samogłoski:
- a (reká)
- o (mlóŭko)
- ě (jěm), nie oddawane na piśmie
- u (búkva)
W pozostałech przypadkach, albo gdy w wyrazie występuję dwie długie samogłoski, akcent zaznacza się poprzez:
- dodanie kropki pod samogłoskę akcentowaną, np: jäzykje̩
- pogrubienie samogłoski akcentowanéj, np: jäzykje
Fleksja
Występują trzy liczby. Pojedyncza, mnoga, i zachowana w odmianie żensko-nijakiéj liczba podwójna.
Deklinacja
W języku zapadniém występuje osiem przypadków. Są to kolejno mianownik, dopełniacz, partytyw, celownik, biernik, narzędnik, miejscownik, prepositjonalis. Część słów posiada także formę wołacza.
Rzeczownik
- rodzaj mężski twardotematowy z dopełniaczém na -ă (większość mężskiech twardotematowech, zapożyczenia)
Przypadek | Singular | Plural |
---|---|---|
Mianownik | vĺk | vlki |
Dopełniacz | vlkă | vĺk |
Partytyw | vlku | vlkoŭv |
Celownik | vlku | vlkoŭm |
Biernik | vĺk | vlki |
Narzędnik | vlkoŭm | vlki |
Miejscownik | v vlkú | v vlkách |
Prepositjonalis | nă vlkě | nă vlkjéch |
- rodzaj mężski twardotematowy z dopełniaczém na -u (garstka wyrazów)
Przypadek | Singular | Plural |
---|---|---|
Mianownik | sýn | sýnovi |
Dopełniacz | sýnu | sýnoŭv |
Partytyw | sýnu | sýnoŭv |
Celownik | sýnovi | sýném |
Biernik | sýn | sýny |
Narzędnik | sýném | sýnemi |
Miejscownik | v synú | v sýnách |
Prepositjonalis | nă sýnu/synú | nă sýnéch |
- rodzaj mężski miękkotematowy z dopełniaczém na -a (większość mężskiech miękkotematowech, zapożyczenia)
Przypadek | Singular | Plural |
---|---|---|
Mianownik | kóŭnj | kóŭnje |
Dopełniacz | kóŭnjă | kóŭnj |
Partytyw | kóŭnju | kóŭnjév |
Celownik | kóŭnju | kóŭnjém |
Biernik | kóŭnj | kóŭnje |
Narzędnik | kóŭnjém | kóŭni |
Miejscownik | v koŭnjú | v kóŭnjách |
Prepositjonalis | nă kóŭni | nă kóŭnjích |
- rodzaj mężski miękkotematowy z dopełniaczém na -i (większość mężskiech miękkotematowech, zapożyczenia)
Przypadek | Singular | Plural |
---|---|---|
Mianownik | góŭsc | góŭsc'je |
Dopełniacz | gósci | goscéj |
Partytyw | góscu | góscév |
Celownik | gósci | góscém |
Biernik | góŭsc | gósci |
Narzędnik | góscém | góscemi |
Miejscownik | v goscú | v góscách |
Prepositjonalis | nă gósci | nă góscéch |
- rodzaj mężski z mianownikiém na -e (garstka wyrazów rodzimech, zapożyczenia)
Przypadek | Singular | Plural |
---|---|---|
Mianownik | káme | kámene |
Dopełniacz | kámene | kámén |
Partytyw | kámenju | kámenoŭv |
Celownik | kámeni | kámeném |
Biernik | kámé(n) | kámene |
Narzędnik | kámeném | kámenemi |
Miejscownik | v kamenjú | v kámenjách |
Prepositjonalis | nă kámene | nă kámenéch |
Ta deklinacja jest wielce produktywna, gdyż wiele zapożyczeń z języków obcech, które kończą się na -e zostało przyporządkowane właśnie téj odmianie.
- rodzaj mężski z mianownikiém na akcentowane -e (garstka wyrazów rodzimech)
Przypadek | Singular | Plural |
---|---|---|
Mianownik | jäzykje | jäzyki |
Dopełniacz | jäzyká | jäzykje |
Partytyw | jäzykú | jäzykóŭv |
Celownik | jäzykú | jäzykóŭm |
Biernik | jäzykje | jäzyki |
Narzędnik | jäzykóŭm | jäzyki |
Miejscownik | v jäzykú | v jäzykách |
Prepositjonalis | nă jäzykě | nă jäzykjéch |
- rodzaj nijaki z mianownikiém na -o
Przypadek | Singular | Plural |
---|---|---|
Mianownik | lěto | lětă |
Dopełniacz | lětă | lětéj |
Partytyw | lětu | lět |
Celownik | lětu | lětoŭm |
Biernik | lěto | lětă |
Narzędnik | lětoŭm | lěty |
Miejscownik | letú | lětách |
Prepositjonalis | lěce | lěcéch |
- rodzaj nijaki z mianownikiém na -e
Przypadek | Singular | Plural |
---|---|---|
Mianownik | mórje | mórjă |
Dopełniacz | mórjă | mórjéj |
Partytyw | mórju | mórj |
Celownik | mórju | mórjém |
Biernik | mórje | mórjă |
Narzędnik | mórjém | móri |
Miejscownik | morjú | mórjách |
Prepositjonalis | móri | mórích |
- rodzaj nijaki z mianownikiém na -i, dopełniaczém na -ene
Przypadek | Singular | Plural |
---|---|---|
Mianownik | imi | imenă |
Dopełniacz | imene | imenjéj |
Partytyw | imenju | iménj |
Celownik | imeni | imenjém |
Biernik | imi | imenă |
Narzędnik | imenjém | imeny |
Miejscownik | imenjú | imenách |
Prepositjonalis | imene | imenéch |
- rodzaj nijaki z mianownikiém na -i, dopełniaczém na -ice
Przypadek | Singular | Plural |
---|---|---|
Mianownik | cely | celytă |
Dopełniacz | celyce | celycéj |
Partytyw | celycu | celýt |
Celownik | celyci | celecém |
Biernik | cely | celytă |
Narzędnik | celecém | celety |
Miejscownik | ceycú | celytách |
Prepositjonalis | celyce | celycéch |
- rodzaj nijaki z mianownikiém na -o, dopełniaczém na -ese
Przypadek | Singular | Plural |
---|---|---|
Mianownik | slóvo | slóvesă |
Dopełniacz | slóvese | slóveséj |
Partytyw | slóvesu | slóvés |
Celownik | slóvesi | slóvjém |
Biernik | slóvo | slóvesă |
Narzędnik | slóvesjém | slóvesy |
Miejscownik | slovesjú | slóvesách |
Prepositjonalis | slóvese | slóvesjéch |
- rodzaj żeński z mianownikiém na -ă, -a, dopełniaczém na -y
Przypadek | Singular | Dual | Plural |
---|---|---|---|
Mianownik | rybă | rybje | ryby |
Dopełniacz | ryby | rybu | rybéj |
Partytyw | rybă | rybu | rýb |
Celownik | rybje | rybămă | rybám |
Biernik | rybã | rybje | ryby |
Narzędnik | ryboju | rybămă | rybămi |
Miejscownik | rybje | rybu | rybách |
Prepositjonalis | rybje | rybu | rybách |
- rodzaj żeński z mianownikiém na -ă, dopełniaczém na -je
Przypadek | Singular | Dual | Plural |
---|---|---|---|
Mianownik | búrjă | búri | búrje |
Dopełniacz | búrje | búrju | búrjéj |
Partytyw | búrjă | búrju | búrj |
Celownik | búri | búrjămă | búrjám |
Biernik | búrju | búri | búrje |
Narzędnik | búrjeju | búrjămă | búrjămi |
Miejscownik | búri | búrju | búrjách |
Prepositjonalis | búri | búrju | búrjách |
- rodzaj żeński z mianownikiém na -á, dopełniaczém na -y
Przypadek | Singular | Dual | Plural |
---|---|---|---|
Mianownik | žená | ženě | ženy |
Dopełniacz | ženy | ženú | ženéj |
Partytyw | žená | ženú | žene |
Celownik | ženě | ženámă | ženám |
Biernik | ženã | ženě | ženy |
Narzędnik | ženóŭu | ženámă | ženámi |
Miejscownik | ženú | ženú | ženách |
Prepositjonalis | ženě | ženú | ženách |
- rodzaj żeński z mianownikiém na -á, dopełniaczém na -ě
Przypadek | Singular | Dual | Plural |
---|---|---|---|
Mianownik | dušá | duši | dušě |
Dopełniacz | dušě | dušú | dušéj |
Partytyw | dušá | dušú | duše |
Celownik | duši | dušámă | dušám |
Biernik | dušú | duši | dušě |
Narzędnik | dušeju | dušámă | dušámi |
Miejscownik | duši | dušú | dušách |
Prepositjonalis | duši | dušú | dušách |
- rodzaj żeński miękkotematowy
Przypadek | Singular | Dual | Plural |
---|---|---|---|
Mianownik | kóŭsc | kóŭsci | kóŭsci |
Dopełniacz | kóŭsci | kóŭscu | kóŭscéj |
Partytyw | kóŭsc | kóŭscu | kóŭscéj |
Celownik | kóŭsci | kóŭscămă | kóŭscém |
Biernik | kóŭsc | kóŭsci | kóŭsci |
Narzędnik | kóŭsc'ju | kóŭscămă | kóŭscmi |
Miejscownik | kóŭsci | kóŭscu | kóŭscách |
Prepositjonalis | kóŭsci | kóŭscu | kóŭscéch |
- rodzaj żeński z mianownikiém na -e
Przypadek | Singular | Dual | Plural |
---|---|---|---|
Mianownik | kre | krevi | krevi |
Dopełniacz | kreve | krevju | krevéj |
Partytyw | krév | krevju | krév |
Celownik | krevi | krevjămă | krevám |
Biernik | kre | krevi | krevi |
Narzędnik | krev'ju | krevjămă | krevămi |
Miejscownik | krevjú | krevju | krevách |
Prepositjonalis | kreve | krevju | krevách |
- rodzaj żeński z mianownikiém na -i
Przypadek | Singular | Dual | Plural |
---|---|---|---|
Mianownik | máci | máteri | máteri |
Dopełniacz | mátere | máterju | máteréj |
Partytyw | mátér | máterju | mátérj |
Celownik | máteri | máterjămă | máterjém |
Biernik | máci | máteri | máteri |
Narzędnik | mátér'ju | máterjămă | mátérmi |
Miejscownik | mátere | máterju | máterjách |
Prepositjonalis | mátere | máterju | máterjéch |
Pozostałe formy rzczowników
W języku zapadniém wystąpują także inne formy rzeczowników, nie będące z różnech względów jednak uznane za oddzielne przypadki.
- połączenie celownika z poimkiém k, ki.
nominatyw singular | datyw singular | datyw singular + k | datyw dual | datyw dual + k | datyw plural | datyw plural + k |
---|---|---|---|---|---|---|
vĺk | vlku | vlkú k | vlkoŭm | vlkoŭm ki | ||
sýn | sýnovi | sýnoví k | sýném | sýném ki | ||
kóŭnj | kóŭnju | kóŭnjú k | kóŭnjém | kóŭnjém ki | ||
góŭsc | góŭsci | góŭscí k | góŭscém | góŭscém k | ||
káme | kámeni | kámení k | kámeném | kámeném ki | ||
jäzykje | jäzykú | jäzykú k | jäzykóŭm | jäzykóŭm ki | ||
lěto | lětu | lětú k | lětoŭm | lětoŭm ki | ||
móŭrje | móŭrju | móŭrjú k | móŭrjém | móŭrjém ki | ||
imi | imeni | imení k | imenjém | imenjém ki | ||
cely | celyci | celycí k | celecém | celecém ki | ||
slóŭvo | slóŭvesi | slóŭvesí k | slóŭvjém | slóŭvjém ki | ||
rybă | rybje | rybjé k | rybămă | rybămá k | rybám | rybám ki |
búrjă | búri | búrí k | búrjămă | búrjămá k | búrjám | búrjám ki |
žená | ženě | ženě k | ženámă | ženámá k | ženám | ženám ki |
dušá | duši | duší k | dušámă | dušámá k | dušám k | dušá'm ki |
kóŭsc | kóŭsci | kóŭscí k | kóŭscămă | kóŭscămá k | kóŭscém k | kóŭscém ki |
kre | krevi | kreví k | krevjămă | krevjămá k | krevám k | krevám ki |
máci | máteri | máterí k | máterjămă | máterjămá k | máterjém k | máterjém ki |
- biernik wyrazów jednosylabowych w połączeniu z przymkiém:
Jeżeli forma biernika jakiegoś wyrazu jest jednosylabowa, to w połączeniu z przyimkiém akcent przechodzi z rzeczownika, skracając jednocześnie samogłoskę jego tematu, na przyimek wydłużając jego samogłoskę (powstaje tak zwana krótka forma biernikowa i długa forma przyimka).
- jeżeli wyraz zaczyna się samogłoską “u”, to w połączeniu z przyimkiém nagłosowe “u” przechodzi w ŭ, a przyimek przyjmuje swoją długą formę.
- jeżeli wyraz zaczyna się samogłoską “ú”, to w połączeniu z przyimkiém nagłosowe “ú” przechodzi w ŭ, a przyimek przyjmuje swoją długą formę.
- jeżeli wyraz zaczyna się samogłoską “i”, to w połączeniu z przyimkiém nagłosowe “i” przechodzi w “j”, a przyimek przyjmuje swoją długą formę.
- jeżeli wyraz zaczyna się samogłoską “í”, to w połączeniu z przyimkiém nagłosowe “í” przechodzi w “j”, a przyimek przyjmuje swoją długą formę.
Wołacz
Dla pewnéj grupy słów istnieje archaiczna forma wołacza. Do téj grupy należą słowa: bóŭg (bóŭže!); mámă (mámo!); pápă (pápo!); połączenie Máci Bóŭžskoŭ!; Chríst (Christu!); žěd (žěže!). Wśród neopogan nazwy Bogów a Bogiń słowiańskiech także posiadają swoją formę wołacza (na -e!).
Przymiotniki
Deklinacja przymiotników w języku zapadniém dzielą się na dwie grupy twardotematowe (w jednéj akcent pada na temat, w drugiéj na końcówkę) oraz miękkotematową. Występuje téż coś takiego jak krótka forma przymiotnika oraz martwa forma przymiotnika.
Forma długa
- Liczba pojedyncza
typ | twardotematowe na -ý | miękkotematowe na -í | twardotematowe na -é | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
rodzaj | męski | nijaki | żeński | męski | nijaki | żeński | męski | nijaki | żeński |
M. l.p. | stárý | stáré | stárá | pěší | pěšé | pěšá | golubé | golubé | golubá |
D. l.p. | stárego | stárego | stáréj | pěšego | pěšego | pěšéj | golubégo | golubégo | golubéj |
P. l.p. | stárego | stárego | stárã | pěšego | pěšego | pěši | golubégo | golubégo | golubã |
C. l.p. | stáremu | stáremu | stáréj | pěšemu | pěšemu | pěšéj | golubému | golubému | golubéj |
B. l.p. | stárý | stáré | stárã | pěší | pěšé | pěši | golubé | golubé | golubã |
N. l.p. | stárým | stárým | stáreju | pěším | pěším | pěšeju | golubý | golubý | golubéju |
Msc. l.p. | stárém | stárém | stáreji | pěšém | pěšém | pěšeji | golubé | golubé | golubéji |
Prp. l.p. | stárém | stárém | stáreji | pěšém | pěšém | pěšeji | golubé | golubé | golubéji |
- Liczba podwójna
typ | twardotematowe na -ý | miękkotematowe na -í | twardotematowe na -é | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
rodzaj | męski | nijaki | żeński | męski | nijaki | żeński | męski | nijaki | żeński |
M. l.pdw. | stárá | stárjé | stárjé | pěšá | pěšé | pěšé | golubá | golubě | golubě |
D. l.pdw. | stárú | stárú | stárú | pěšú | pěšú | pěšú | golubú | golubú | golubú |
P. l.pdw. | stárú | stárjé | stárjé | pěšú | pěšé | pěšé | golubú | golubě | golubě |
C. l.pdw. | stárímă | stárímă | stárímă | pěšímă | pěšímă | pěšímă | golubímă | golubímă | golubímă |
B. l.pdw. | stárá | stárjé | stárjé | pěšá | pěšé | pěšé | golubá | golubé | golubé |
N. l.pdw. | stárímă | stárímă | stárímă | pěšímă | pěšímă | pěšímă | golubímă | golubímă | golubímă |
Msc. l.pdw. | stárú | stárú | stárú | pěšú | pěšú | pěšú | golubú | golubú | golubú |
Prp. l.pdw. | stárú | stárú | stárú | pěšú | pěšú | pěšú | golubú | golubú | golubú |
- Liczba mnoga
typ | twardotematowe na -ý | miękkotematowe na -í | twardotematowe na -é | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
rodzaj | męski | nijaki | żeński | męski | nijaki | żeński | męski | nijaki | żeński |
M. l.m. | stárí | stáré | stáré | pěší | pěšé | pěšé | golubí | golubé | golubé |
D. l.m. | stárích | stárích | stárích | pěších | pěších | pěších | golubích | golubích | golubích |
P. l.m. | stárích | stáré | stáré | pěších | pěšé | pěšé | golubích | golubé | golubé |
C. l.m. | stárím | stárím | stárím | pěším | pěším | pěším | golubím | golubím | golubím |
B. l.m. | stárí | stáré | stáré | pěší | pěšé | pěšé | golubí | golubé | golubé |
N. l.m. | stárimi | stárimi | stárimi | pěšimi | pěšimi | pěšimi | golubimi | golubimi | golubimi |
Msc. l.m. | stárích | stárích | stárích | pěších | pěších | pěších | golubích | golubích | golubích |
Prp. l.m. | stárích | stárích | stárích | pěších | pěších | pěších | golubích | golubích | golubích |
Forma krótka przymiotnika
Formę krótką przymiotnika można utworzyć tylko dla mianownika przymiotników.
typ | twardotematowe na -ý | miękkotematowe na -í | twardotematowe na -é | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
rodzaj | męski | nijaki | żeński | męski | nijaki | żeński | męski | nijaki | żeński |
M. l.p. | stár | stáro | stáră | pěš | pěše | pěšă | golube | golube | golubá |
M. l.pdw. | stáră | stárje | stárje | pěšă | pěše | pěše | golubá | golubě | golubě |
M. l.m. | stáry | stáre | stáre | pěši | pěše | pěše | golubi | golube | golube |
Forma martwa przymiotnika
Martwą formę przymiotnika ma tylko mała ilość przymiotników.
Typ | Miękkie | Stwardniałe |
---|---|---|
Mianownik | vróŭnj | reál |
Każdy inny przyp. | vróŭni | reály |
Liczebniki
Przypadek | Dwa | Trzy | Cztéry | Pięć | Sześć | Siedem | Osiem | Dziewięć | Dziesięć | |||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Rodzaj męski | Rodzaj żeński i nijaki | Rodzaj męski | Rodzaj żeński i nijaki | Rodzaj męski | Rodzaj żeński i nijaki | |||||||
Mianownik | dvá | dvě | trje | tri | četyre | četyri | päc | šésc | séžm | óŭsm | ževäc | žesi |
Dopełniacz | dvóŭu | tréj | četýr | päci | šesci | sežmi | ósmi | ževäci | žeseci | |||
Partytyw | dvóŭu | dvě | trjéj | četýr | päc | šésc | séžm | óŭsm | ževäc | žesi | ||
Celownik | dvěmă | trjém | četyrjém | päci | šesci | sežmi | ósmi | ževäci | žeseci | |||
Biernik | dvá | dvě | tri | četyri | päc | šésc | séžm | óŭsm | ževäc | žesi | ||
Narzędnik | dvěma | trjemi | četyrjemi | päc'ju | šesc'ju | sežm'ju | óŭsm'ju | ževäc'ju | žesec'ju | |||
Miejscownik | dvóŭu | trjéch | četyrjéch | päci | šesci | sežmi | ósmi | ževäci | žeseci | |||
Prepozycjonal | dvóŭu | trjéch | četyrjéch | päci | šesci | sežmi | ósmi | ževäci | žeseci | |||
Celownik z «ku» | dvěmá k | trjém k | četyrjém k | päcí k | šescí k | sežmí k | ósmí k | ževäcí k | žesecí k |
Przedimki
Przedimki »sjé« oraz »njé« pdmieniają się jak przymiotniki z grupy trzeciéj; »ní« jak przymiotniki z grupy drugiéj.
Zaimki
Zaimki osobowe i pytające odmieniają się nieregularnie. Zato zaimki dzierżawcze oraz część wskazującech odmieniała się jak przymiotniki.
Zaimki osobowe
- zaimek »ja«
Mianownik | Dopełniacz | Partytyw | Celownik | Biernik | Narzędnik | Miejscownik | Prepositjonalis | Celownik z «ku» |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
já* | mene | mene | mně | mene | mnóŭu | meně | meně | meně k |
w części djalekt miast já jest używane archaiczne jás
- zaimek »ty«
Mianownik | Dopełniacz | Partytyw | Celownik | Biernik | Narzędnik | Miejscownik | Prepositjonalis | Celownik z «ku» |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
ty | cebe | cebe | cebě | cebe | tobóŭu | cebě | cebě | cebě k |
- zaimek »on«
Mianownik | Dopełniacz | Partytyw | Celownik | Biernik | Narzędnik | Miejscownik | Prepositjonalis | Celownik z «ku» |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
one | jegóŭ | jegóŭ | jemú | jegóŭ | jím | jém | jém | jemú k |
- zaimek »ona«
Mianownik | Dopełniacz | Partytyw | Celownik | Biernik | Narzędnik | Miejscownik | Prepositjonalis | Celownik z «ku» |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
oná | jéj | jóŭ | jéj | jóŭ | jeju | jéj | jéj | jejé k |
- zaimek »ono«
Mianownik | Dopełniacz | Partytyw | Celownik | Biernik | Narzędnik | Miejscownik | Prepositjonalis | Celownik z «ku» |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
onóŭ | jegóŭ | jegóŭ | jemú | jegóŭ | jím | jém | jém | jemú k |
- zaimek »my« (dual)
Mianownik | Dopełniacz | Partytyw | Celownik | Biernik | Narzędnik | Miejscownik | Prepositjonalis | Celownik z «ku» |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
ná | náju | náju | námă | ná | námă | náju | náju | námá k |
- zaimek »wy« (dual, mężski)
Mianownik | Dopełniacz | Partytyw | Celownik | Biernik | Narzędnik | Miejscownik | Prepositjonalis | Celownik z «ku» |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
vá | váju | váju | vámă | vá | vámă | váju | váju | vámá k |
- zaimek »wy« (dual, żeński)
Mianownik | Dopełniacz | Partytyw | Celownik | Biernik | Narzędnik | Miejscownik | Prepositjonalis | Celownik z «ku» |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
vě | váju | vá | vámă | vá | vámă | váju | váju | vámá k |
- zaimek »oni« (dual)
Mianownik | Dopełniacz | Partytyw | Celownik | Biernik | Narzędnik | Miejscownik | Prepositjonalis | Celownik z «ku» |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
oná | onáju | onáju | onámă | oná | onámă | onáju | onáju | onámá k |
- zaimek »one« (dual)
Mianownik | Dopełniacz | Partytyw | Celownik | Biernik | Narzędnik | Miejscownik | Prepositjonalis | Celownik z «ku» |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
oně | onáju | oně | onámă | oně | onámă | onáju | onáju | onámá k |
- zaimek »my« (plural)
Mianownik | Dopełniacz | Partytyw | Celownik | Biernik | Narzędnik | Miejscownik | Prepositjonalis | Celownik z «ku» |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
my | nás | nás | nám | ny | námi | nás | nás | námé k |
- zaimek »wy« (plural)
Mianownik | Dopełniacz | Partytyw | Celownik | Biernik | Narzędnik | Miejscownik | Prepositjonalis | Celownik z «ku» |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
vy | vás | vás | vám | vy | vámi | vás | vás | vámé k |
- zaimek »oni« (plural)
Mianownik | Dopełniacz | Partytyw | Celownik | Biernik | Narzędnik | Miejscownik | Prepositjonalis | Celownik z «ku» |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
oni | jách | jích | jím | jích | jimi | jích | jích | jimé k |
- zaimek »one« (plural)
Mianownik | Dopełniacz | Partytyw | Celownik | Biernik | Narzędnik | Miejscownik | Prepositjonalis | Celownik z «ku» |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
oný | jích | oný | jím | oný | jimi | jích | jích | jimé k |
- zaimek zwrotny
Mianownik | Dopełniacz | Partytyw | Celownik | Biernik | Narzędnik | Miejscownik | Prepositjonalis | Celownik z «ku» |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
- | sebe | sebe | sebě | sebe | sobóŭu | sebě | sebě | sebě k |
Zaimki osobowe pierwszéj i drugiéj osoby liczb pojedynczéj a mnogiéj, przyjmują w partytywie formę biernika, gdy osobą mówiącą jest kobiéta/y.
Zaimki pytajne kto? co?
Przypadek | kto | co |
---|---|---|
Mianownik | któ | čó |
Dopełniacz | kogó | česó |
Partytyw | kogó | čegó |
Celownik | komú | čemú |
Biernik | kogó | čó |
Narzędnik | cěm | čím |
Miejscownik | kóŭm | čém |
Prepozycjonal | komú | čemú |
Celownik z «ku» | komú k | čemú k |
Konjugacja
Czasowniku w języku zapadniém są dużo regularniéjsze niż w języku prasłowiańskiém. Jednocześnie język jest bardzo archaiczny, choć istnieje parę innowacyj różniącech język zapadni od reszty języków słowiańskiech (będącech głównie wpływém języków giermańskiech).
Bezokolicznik
W języku zapadniém występują dwie formy bezokolicznika - infinityw oraz supinum.
Infinityw
Bezokolicznik posiada końcówkę -c, lub -ci (te drugie zawsze akcentowane)
Supinum
Formę supinum można utworzyć od infinitywu, zamieniając:
- c > t
- ci > te
Czas teraźniejszy
Liczba i rodzaj | I -o-||-e- | II -no-||-ne- | III -jo-||-je- | IV -i- | V (atematyczny) | |||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1. osoba sing. | nesã | žvignã | znáju | ránjú | dám | věm | jěm | jésm |
2. osoba sing. | neséš | žvignéš | znájéš | ráníš | dás | věs | jěs | jés |
3. osoba sing. | nese | žvigne | znáje | ráni | dát | vět | jět | jét |
1. osoba dual. | nesevje | žvignevje | znájevje | ránivje | dávje | věvje | jěvje | jesvje |
2. osoba dual. | nesetă | žvignetă | znájetă | ránită | dástă | věstă | jěstă | jestă |
3. osoba dual. | nesece | žvignece | znájece | ránice | dásce | věsce | jěsce | jesce |
1. osoba pl. | nesém | žvigném | znájém | ráním | dám | věm | jěm | jésm |
2. osoba pl. | nesece | žvignece | znájece | ránice | dasce | věsce | jěsce | jesce |
3. osoba pl. | nesút | žvignút | znájút | ránät | dážät | věžät | jěžät | sút |
Formy dokonane czasowników inaczéj niż w języku polskiém nie są formami czasu przyszłego dokonanego, tylko wyrażają początek wykonywania jakiéjś czynności (s'jěm - zaczynam jeść, zjadam; svěm - dowiaduję się, zacząłem wiedzieć)
Czasy przeszłe
W języku zapadniém wystąpują cztéry czasy przeszłe.
Aoryst
Liczba i osoba | I -o-||-e- | II -no-||-ne- | III -jo-||-je- | IV -i- | V (atematyczny) | |||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1. osoba sing. | nés | žvíg | znách | ráních | bých | |||
2. osoba sing. | nese | žviže | zná | ráni | by | |||
3. osoba sing. | nese | žviže | zná | ráni | by | |||
1. osoba pdw. | nesově | žvigově | znáchově | ránichově | bychově | |||
2. osoba pdw. | nesetă | žvižetă | znástă | ránistă | bystă | |||
3. osoba pdw. | nesece | žvižece | znásce | ránisce | bysce | |||
1. osoba pl. | nesoŭm | žvigoŭm | znáchoŭm | ránichoŭm | bychoŭm | |||
2. osoba pl. | nesece | žvižece | znásce | ránisce | bysce | |||
3. osoba pl. | nesã | žvigã | znáši | rániši | byši |
Imperfekt
Liczba i osoba | I -o-||-e- | II -no-||-ne- | III -jo-||-je- | IV -i- | V (atematyczny) | |||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1. osoba sing. | nesjách | žvignjách | znájách | ránjách | bjách | |||
2. osoba sing. | nesjáše | žvignjáše | znájáše | ránjáše | bjáše | |||
3. osoba sing. | nesjáše | žvignjáše | znájáše | ránjáše | bjáše | |||
1. osoba pdw. | nesjáxchově | žvignjáchově | znájáchově | ránjáchově | bjáchově | |||
2. osoba pdw. | nesjášetă | žvignjášetă | znájášetă | ránjášetă | bjášetă | |||
3. osoba pdw. | nesjášece | žvignjášece | znájášece | ránjášece | bjášece | |||
1. osoba pl. | nesjáchoŭm | žvignjáchoŭm | znájáchoŭm | ránjáchoŭm | bjáchoŭm | |||
2. osoba pl. | nesjášece | žvignjášece | znájášece | ránjášece | bjášece | |||
3. osoba pl. | nesjáchã | žvignjáchã | znájáchã | ránjáchã | bjáchã |
Perfekt
- Czas perfekt, forma nieściągnięta
rodzaj mężski | rodzaj żeński | rodzaj nijaki | |
---|---|---|---|
1. osoba sing. | nésl jésm | neslă jésm | neslo jésm* |
2. osoba sing. | nésl jés | neslă jés | neslo jés |
3. osoba sing. | nésl jét | neslă jét | neslo jét |
1. osoba pdw. | neslă jesvje | neslé jesvje | neslé jesvje |
2. osoba pdw. | neslă jestă | neslé jestă | neslé jestă |
3. osoba pdw. | neslă jesce | neslé jesce | neslé jesce |
1. osoba pl. | nesly jésm | nesly jésm | neslă jésm |
2. osoba pl. | nesly jesce | nesly jesce | neslă jesce |
3. osoba pl. | nesly sút | nesly sút | neslă sút |
- Czas perfekt, forma ściągnięta
rodzaj mężski | rodzaj żeński | rodzaj nijaki | |
---|---|---|---|
1. osoba sing. | néslém | neslám | nesloŭm* |
2. osoba sing. | néslés | neslás | nesloŭs |
3. osoba sing. | neslét | neslát | nesloŭt |
1. osoba pdw. | neslávje | neslévje | neslévje |
2. osoba pdw. | neslátă | neslétă | neslétă |
3. osoba pdw. | nesláce | nesléce | nesléce |
1. osoba pl. | neslým | neslým | neslám |
2. osoba pl. | neslýce | neslýce | nesláce |
3. osoba pl. | neslýt | neslýt | neslát |
* forma nieużywana, ale możliwa (analogicznie do drugiéj i trzeciéj osoby)
Czas Zaprzeszły
Czas zaprzeszły odmienia się tylko przez rodzaje i liczby, nie odmienia się przez osoby (potrzebny jest zaimek).
rodzaj mężski | rodzaj żeński | rodzaj nijaki | |
---|---|---|---|
liczba pojedyncza | nésl byle | neslă bylá | neslo bylóŭ |
liczba podwójna | neslă bylá | neslé bylé | neslé bylé |
liczba mnoga | nesly byly | nesly byly | neslă bylá |
Czasy przyszłe
Występują cztéry czasy przyszłe (para czsów przyszłech i przedprzyszłech pomnożona przez aspekty dokonany i niedokonany).
Czas przyszły dokonany
Czas przyszły dokonany tworzy się za pomocą konstrukcji «czasownik posiłkowy býc w formie przyszłéj» + «czasownik dokonany w czasie teraźniejszém»
Liczba i rodzaj | Przykład |
---|---|
1. osoba sing. | búdã s'jěm |
2. osoba sing. | búžéš s'jěs |
3. osoba sing. | búže s'jět |
1. osoba dual. | búževje s'jěvje |
2. osoba dual. | búžetă s'jěstă |
3. osoba dual. | búžesce s'jěsce |
1. osoba pl. | búžém s'jěm |
2. osoba pl. | búžesce s'jěsce |
3. osoba pl. | búdút s'jěžät |
Czas przyszły niedokonany
Czas przyszły niedokonany tworzy się za pomocą konstrukcji «czasownik posiłkowy býc w formie przyszłéj» + «bezokolicznik (infinityw)».
Liczba i rodzaj | Przykład |
---|---|
1. osoba sing. | búdã jěsc |
2. osoba sing. | búžéš jěsc |
3. osoba sing. | búže jěsc |
1. osoba dual. | búževje jěsc |
2. osoba dual. | búžetă jěsc |
3. osoba dual. | búžesce jěsc |
1. osoba pl. | búžém jěsc |
2. osoba pl. | búžesce jěsc |
3. osoba pl. | búdút jěsc |
Czas przedprzyszły niedokonany
Czas przedprzyszły dokonany tworzy się za pomocą konstrukcji «czasownik posiłkowy býc w formie przyszłéj» + «imiesłów przymiotnikowy przeszły danego czasownika».
rodzaj mężski | rodzaj żeński | rodzaj nijaki | |
---|---|---|---|
1. osoba sing. | búdã jědl | búdã jědlă | búdã jědlo |
2. osoba sing. | búžéš jědl | búžéš jědlă | búžéš jědlo |
3. osoba sing. | búže jědl | búže jědlă | búže jědlo |
1. osoba pdw. | búževje jědlă | búževje jědlé | búževje jědlé |
2. osoba pdw. | búžetă jědlă | búžetă jědlé | búžetă jědlé |
3. osoba pdw. | búžesce jědlă | búžesce jědlé | búžesce jědlé |
1. osoba pl. | búžém jědly | búžém jědly | búžém jědlă |
2. osoba pl. | búžesce jědly | búžesce jědly | búžesce jědlă |
3. osoba pl. | búdút jědly | búdút jědly | búdút jědlă |
Czas przedprzyszły dokonany
Czas przedprzyszły dokonany tworzy się za pomocą konstrukcji «czasownik posiłkowy býc w formie imiesłowu przymiotnikowego przeszłego» + «czasownik dokonany w czasie teraźniejszém»
rodzaj mężski | rodzaj żeński | rodzaj nijaki | |
---|---|---|---|
1. osoba sing. | byle s'jěm | bylá s'jěm | bylóŭ s'jěm |
2. osoba sing. | byle s'jěs | bylá s'jěs | bylóŭ s'jěs |
3. osoba sing. | byle s'jět | bylá s'jět | bylóŭ s'jět |
1. osoba pdw. | bylá s'jěvje | bylé s'jěvje | bylé s'jěvje |
2. osoba pdw. | bylá s'jěstă | bylé s'jěstă | bylé s'jěstă |
3. osoba pdw. | bylá s'jěsce | bylé s'jěsce | bylé s'jěsce |
1. osoba pl. | byly s'jěm | byly s'jěm | bylá s'jěm |
2. osoba pl. | byly s'jěsce | byly s'jěsce | bylá s'jěsce |
3. osoba pl. | byly s'jěžät | byly s'jěžät | bylá s'jěžät |
Forma z posiłkowém «byvác»
Dla podkreślenia niepewności, bądź nieprawdopodobności przszłego wydarzenia, można użyć zamiast odmienionego «býc» czasownik «byvác», odmienany jak czasownik «znác». Przykładém może być:
- Já byváju s'jěm kotă vs Já búdã s'jěm kotă - Nie ma szans, bym zjadł kota vs Zjem kota
Tryb rozkazujący
Liczba i osoba | I -o-||-e- | II -no-||-ne- | III -jo-||-je- | IV -i- | V (atematyczny) | |||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
2. i 3. osoba sing. | nesi | žvigni | znáj | răni | dăži | věž | jěž | búž |
1. osoba pdw. | nesjevjé | žvignjevjé | znájvjé | rănivjé | dáživjé | věživjé | jěživjé | búževjé |
1. osoba pdw. | nesjetă | žvignjetă | znájtă | rănită | dážită | věžită | jěžită | búžetă |
1. osoba pl. | nesjém | žvignjém | znájm | răním | dažím | věžím | jěžím | búžém |
2. osoba pl. | nesjece | žvignjece | znájce | rănice | dažice | věžice | jěžice | búžece |
Tryb przypuszczający
rodzaj mężski | rodzaj żeński | rodzaj nijaki | |
---|---|---|---|
1. osoba sing. | nésl bím | neslă bísm | neslo bísm |
2. osoba sing. | nésl bi | neslă bi | neslo bi |
3. osoba sing. | nésl bi | neslă bi | neslo bi |
1. osoba pdw. | neslă bivje | neslé bivje | neslé bivje |
2. osoba pdw. | neslă bistă | neslé bistă | neslé bistă |
3. osoba pdw. | neslă bisce | neslé bisce | neslé bisce |
1. osoba pl. | nesly bím | nesly bím | neslă bím |
2. osoba pl. | nesly bisce | nesly bisce | neslă bisce |
3. osoba pl. | nesly bã | nesly bã | neslă bã |
Strona bierna
Stronę biernę tworzymy w następujący sposób:
- strona bierna czasu teraźniejszego: jét žělám/ žělămă/ žělămo
- strona bierna aorystu: by žělán/ žělănă/ žělăno
- strona bierna imperfektu: bjáše žělán/ žělănă/ žělăno
- strona bierna perfekt: býl jét/ bylét žělán/ žělănă/ žělăno
- strona bierna czasu zaprzeszłego: býl jét býl/ bylét býl žělán/ žělănă/ žělăno
- strona bierna czasu przyszłego dokonanego: sbúže sžělám/ sžělămă/ sžělămo
- strona bierna czasu przyszłego niedokonanego: búže žělám/ žělămă /žělămo
- strona bierna czasu przedprzyszłego niedokonanego: búže žělán/ žělănă/ žělăno
- strona bierna czasu przedprzyszłego dokonanego: sbúže sžělán/ sžělănă/ sžělăno
Podane są wszędzie trzecie osoby czasownika "być" w poszczególném czasie a następnie odpowiedni imiesłów: bierny czasu teraźniejszego, bądź biernego. Oczywiście, imiesłowy tego odmieniają się przez liczby i rodzaje, tak i czasownik posiłkowy być odmienia się przez osoby i liczby (a czasami też i rodzaje). Dla wyrażenia dokonaności czasu teraźniejszego i przeszłego używamy form s-býc.
S-býc
W języku zapadniém nie istnieje coś takiego jak osobny czasownik sbýc. Istnieją za to jego łże-formy, które odmieniają się jak wszystkie pozostałe formy czasownika býc, tylko z prefixém s-. Wyglądają one następująco (podana zostaje trzecia osoba liczby pojedynczéj)
- jét > sjét
- by > sby
- bjáše > sbjáše
- býl jét/ bylét > sbýl jét/ sbylét
- býl jét býl/ bylét býl > sbýl jét býl/ sbylét býl
- búže > sbúže.
Czasowniki modalne
W języku zapadniém występuj następujące czasowniki modalne:
- móŭč móc; (mogã, možéš)
- schéc chcieć; (scú, scéš)
- uměc umieć; (uměju, umějéš)
- năčäc zacząć; (náčnã, náčnéš)
- imác mieć coś zrobić; (imám, máš, má...)
W języku zapadniém po tech czasownikach mogą być używane tak samo bezokoliczniki, jak i formy l-imiesłowu, z przewagą w uzusie na bezokolicznik, czyli inaczéj niż w języku polskiém, gdzie używany jest li tylko bezokolicznik.
Stopniowanié
Podobnie jak w języku polskiém przymiotniki i przysłówki stopniują się.
Stopniowanié przymiotników
W języku zapadniém są trzy stopnie:
- niski; forma podawana w słownikach, np. bělý, stárý, golěmý, nízkí, svobóŭž, dúž, reál;
- wyższy; sg. nom. m, n: běly, stárěji, bóly, níži, svobóŭžéš, dúžéš, reáléš; sg. nom. f: běle, stárějše, bóle, níže, svobóŭžéš, dúžéš, reáléš;
- najwyższy; sg. nom. m, n: náběly, nástárěji, nábóly, náníži, násvobóŭžéš, nádúžéš, náreáléš; sg. nom. f: náběle, nástárějše, nábóle, náníže, násvobóŭžéš, nádúžéš, náreáléš;
Stopień wyższy
Oznacza zwiększenié natężenia cechy. Tworzony na cztéry sposoby.
Forma supletywna
Są to nieliczne wyjątki, gdzie dochodzi do całkowitéj wymiany tematu, np.
- golěmý > m, n bóly; f bóle
- zlé > m, n lyši; f lyŝe
- dóbrý > m, n bláži; f blážŝe
Jeżeli chodzi o pozostałe formy w deklinacji i odmianie rodzajowej, to:
- bóly zachowuje się, jakby tematem był ból
- lyši zachowuje się, jakby tematem był lyš
- bláži zachowuje się, jakby tematem był bláž
Forma krótka
Jest to grupa przymiotników, która dostaje w stopniu wyższém -i/-y. Są to zazwyczaj krótkie przymiotniki, albo kończące się na -kí.
- bělý > m, n běly; f běle
- nízkí > m, n níži; f níže
Formy deklinacyjne są oparte o temat stopnia oraz -š, np:
- bělý > M. běly, běle > D. bělšego, bělšéj
- nízkí > M. níži, níže > D. nížšego, nížšéj
Forma długa
Jest to grupa przymiotników, która otrzymuje w stopniu wyższém -ěje.
- stárý > m, n stárěji; f stárějše
Formy deklinacyjne są oparte o temat stopnia rodzaju żeńskiego:
- M. m, n stárěji; f stárějše > D. m, n stárějšego; f stárějšéj
Forma martwa
Są to formy przymiotników martwech.
- svobóŭž > svobóŭžéš
- dúž > dúžéš
- reál > reáléš
Nie odmieniają się przez rodzaje, przez przypadki (a dokładniéj dwa przypadki) odmienia się tylko stopień wyższy form półmartwech przymiotników:
Typ | Miękkie | Stwardniałe |
---|---|---|
Mianownik | dúžéš | reáléš |
Każdy inny przyp. | dúžeši | reáleši |
Stopień najwyższy
Tworzymy dodając do stopnia wyższego prefix ná-
- náběly
- nástárěji
- nábóly
- násvobóŭžéš
- nástárějšego
- nánížšéj
Gramatyka
Ten dział opisuje wcześniéj opisane formy w użytko codzienném.
Syntax
Składnia języka zapadniego jest podobna do składni polskiéj, aczkolwiék występuje parę zjawisk, którech nie można znaleźć w języku polskiém.
Wypowiedzenia
W języku zapadniém występują, tak samo jak w języku polskiém, cztery rodzaje wypowiedzeń:
- wykrzyknienia i zawiadomienia
- równoważniki zdań
- zdania
Równoważnik zdania
Równoważnikiém zdania nazywamy wypowiedź, zazwyczaj krótką, która nie posiada orzeczenia, aczkolwiék łatwo można by je do niego wprowadzić. Przykładém takiech zdań mogą być:
- «Vodá gotóŭvă» - «Woda gotowa». Orzeczenie «jét» (jest) zostało zastąpione przez krótką formę przymiotnika. Oczywiście, krótką formę przymiotnika można użyć także po «jét», w szczególności w języku potoczném, ale bardziéj literacką fotmą byłob w tém przypadku użyć zwykły czasownik («Vodá jét gotóŭvá» - «Woda jest gotowa»)
- «Já - król Spárty» - «Jestem królém Sparty/Jam król Sparty. W tém równoważniku zdania także możliwe jest wstawienie orzeczenia - «Já jésm królém Spárty» (Jestem królém Sparty). Jak widać, w pierwszém zdaniu orzecznik wyrażony jest przez mianownik, a w drugiém już przez narzędnik. Jeneralną zasadą jest to, że w równoważniku zdania nie powinno się używać orzecznika w formie narzędnika, a w zwykłém zdaniu dozwolone są obie formy orzecznika - mianownikowy i narzędnikowy.
Zdanié
Zdanié jest najczęściéj używaną formą wypowiedzenia. Występuje pare rodzajów zdań:
- oznajmujące: «Ty idéš vé dom.» - «Idziesz do domu.». Przekazujemy w miarę nautralną treść, obecne orzeczenie. Na piśmie zdania oznajmujące zakańcza się kropką.
- pytające: «Ty idéš vé dom?» - «Idziesz do domu>». Zdanie pytające tworzy się za pomocą intonacji: samogłoska akcentowana w najważniéjszém dla nas słowie, oraz (gdy tém słowém nie jest ostatnie słowo zdania) samogłoska akcentowana w ostaniém zdaniu jest wymawiana z toném rosnącém (jeżeli w ostatniém wyrazie pytanie, po sylabie zawierającéj tę samogłoskę następują następne/nastęna sylaby/sylaba, są one wymawiane z toném opadającém powoli aż do ostatniego wyrazu). Na piśmie oddawane za pomocą znaku zapytania «?».
- wykrzyknikowe: «Idéš vé dom!». W zdaniach wykrzyknikowech, jako jedynech (wyjątkiém mogą być archaiczne texta oraz poezja) może zostać pominięty podmiot.
Najczęściéj używaném szykiém zdania w języku zpadniém jest szyk podmiot - orzeczenié - dopełnienié, choć jak w większości języków słowianskiech są dozwolne inne sposoby budowania zdania (bardziéj na kształt języka rosyjskiego, niż polskiego, w którém szyk jest trochę sztywniéjszy)
Zdanié składa się z następującech części:
Podmiot
Podmiot opisuje wykonawcę czynności. Powinién stać na początku zdania, ale ze względu na dużą swobodę w języku zapadniém, może znajdować się w niemal każdém miejscu. Może być wyrażany na trzy sposoby:
- podmiot nominatywny - podobnie jak w języku polskiém, funkcję podomiotu pełni mianownik.
- podmiot datywny - niektóre czasowniki (opisujące odczuwanié doznań fizycznech, emocyj, oraz niektóre inne czasowniki, na przykład czasownik «chetéc» chcieć) wymagają jako podmiot celownika («Nóŭžě boly mene» - «Noga boli mnie.»)
- podmiot partytywny - występuje, gdy ważny brak czegoś lub mała tego ilość jest ważną cechą podmiotu («Mlóŭko koŭnči sä» - «Mleko kończy się.», «Andréju nět» - «Nie ma Andrzeja.»)
W literackiéj formie języka zapadniego podmiot jest zawsze wymagany (za wyjątkiém opisanech wcześniéj przypadków). Aby nie powtarzać podmiotu w następującech po sobie zdaniach, można zastąpić podmiot:
- zaimkiém: «One jét člóŭvekoŭm, ktoŭrý by ve Gel'ji.» (On jest człowiekiém, który był w Galji)
- przedimkiém sjé (w przypadku, gdy podmiot był niém poprzedzony): Sjé člóŭvék by ve Gel'ji. Sjé jede teže v Bréton'ju.
Orzeczenié
Orzeczenié opisuje czynność wykonywaną przez podmiot. Powininno stać po podmiocie, ale może znajdować się praktycznie wszędzie, w szczególności w mowie potocznéj.
Dopełnienié
Dopełnienié dzielimy na bliższe i dalsze. Bliższe jest wyrażana za pomocą biernika, dopełniacza bądź partytywa, a dalsze za pomocą celownika lub narzędnika.
Przydawka
Opisuje rzeczownik. W literackiéj formie języka zapadniego, stoi przed opisywaném rzeczownikiém (przydawka przymiotna, liczebna) lub po opisywaném rzeczowniku (przydawka dopełniaczowa, przyimkowa).
Okolicznik
Opisuje czasownik. W literackiéj formie języka zapadniego, stoi przed opisywaném czasownikiém, ale język potoczny łamie wszystkie zasady, i może stać gdzie chce.
Części mowy
Występują odmienne i nie odmienne części mowy:
- Odmienne:
- rzeczownik
- przymiotnik
- czasownik
- liczebnik
- zaimek rzeczowny, przymiotny, liczebny
- przysłówek (przysłówki czasu oraz miejsca odmieniają się przez niektóre przypadki, przysłówki jakościowe podlegają stopniowaniu)
- Nieodmienne:
- przysłówek (reszta przysłówków)
- przyimek
- spójnik
- wykrzyknik
- partykuła
Rzeczowniki
Częśc mowy, która nazywa rzeczy, obiekty, miejsca, osoby, rośliny, zwierzęta, zjawiska, czy téż pojęcia abstrakcyjne. Odmienia się przez przypadki (wszystkie rzeczowniki),liczby (za wyjątkiém rzeczowników niepoliczalnech, pluralia tantum, pojęcia abstrakcyjne) oraz rodzaje (nazwy zwierząt, roślin, nazwy zawodów).
Mianownik
Pełni funkcję podmiotu w zdaniu.
Dopełniacz
Partytyw
Celownik
Biernik
Narzędnik
Miejscownik
Prepositjonalis
Łączy się z przyimkami.
Przymiotniki (Opísník)
W języku zapadniém istnieją trzy formy przymiotnika:
- dlgí opísník (długa forma przymiotnika)
- krúpý opísník (krótka forma przymiotnika)
- mrtvý opísník (martwa forma przymiotnika)
Wszystkie z wyjątkiém ostatniéj odmieniają się przez rodzaje, pierwsza forma odmienia się przez liczby i cały komplet przypadków, druga zaś odmienia się tylko przez liczby, a trzecia jest (z wyjątkami) całkowicie nieodmienna.
Dlgí Opísník
Długa forma przymiotnika używana jest jako przydawka określająca rzeczownik, jako przymiotnik pełniący formę rzeczownika, np. lúdý 'dureń'. Odmienia się przez rodzaje, przypadki, i liczby.
Krúpý Opísník
Pełni formę orzecznika. Odmienia się przez rodzaje i liczby.
Váčko jét stár. Vaczko jest stary.
Já jésm rád. Jestem rad.
Mmrtvý Opísník
Jest to bardzo archaiczna, ale wciąż forma przymiotnika. Zostało niewiele rodzimych słów posiadających tę formę, ale ich liczb trochę wzrosła, gdyż powstał analogicznie inne.
- svobóŭž - wolny, swobodny
- spĺnj - pełny, cały
- rozlíč - inny
- udóŭb - łatwy
- běž - trudny
- stárj - nieświeży
- jašúc - niepotrzebny
- krěp - silny, mocny
Wiele zapożyczonych z innych języków przymiotników (i dwa rodzime przymiotniki), a w szczególności tych jednosylabowech, przyjmuje martwę formę przymiotnika. Jednak inaczéj niż wcześniej wymienione są one określane półmartwymi (poŭlmmrtvý opísník), ze względu na dodanie końcówki -i/-y w przypadkach innych niż mianownik (oraz biernik, o ile biernik opisywanego rzeczownika równa się z mianownikiem), co jakby "ożywia" fleksję tech form.
- vróŭnj; vróŭni - czarny
- dúž; dúži - zdrowy
- reál; reály - prawdziwy, rzeczywisty, istniejący, realny
- nov; novi - począkowy
- niv, nivi - biały (o kolorze skóry)
- viktonál; viktonály - fikcyjny
- I inne, tu niewymienione
Dodatkowo, martwa forma przymiotnika potrafi pełnić funkcję przysłówka (patrz. przysłówek).
Przedimek
W języku zapadniém występują trzy przedimki:
- przedimek określony "sjé";
- przedimek nieokreślony negujący "ní" (drugą dopuszczaną formą jest bardziéj oficjalne "njakjé");
- przedimek określony negujący "njé".
Przedimek nieokreślony nienegujący nie występuje, używa się wtedy zwykłego rzeczownika bez żadnek przedimka.
Przedimek określony "sjé"
Przedimek określony "sjé" pełni następujące funkcje:
- wskazuje na podmiot zdania, gdy forma dopełnienia jest równa formie mianownikowéj;
- wskazuje na coś ważniejszego w zbiorze (pies i kot gonią dzieci), i chcemy wzmocnić rolę psa w gonitwie;
- wskazuje na ważną rolę kogoś (czyli tu już podobnie jak w germalangach);
- służy do rozróżniania dwóch przedmiotów/osób o téj saméj nazwie (Dwoje ludzi idzie do sklepu. Pierwszy kupił bułkę. Drugi kupił wodę. (Ten drugi) potém jeszcze dokupił żyletek i pociął wszystkie koty w mieście;
- przypisywanié przysłówków do rzeczownika (gdy przysłówek stoi między przedimkiém a rzeczownikiém): Já vižú télko Cebe vs. Já vižú sjé télko Cebe? ("sjé" łączy télko z tém, co następuje po niém (jeżeli chodzi o imię), a bez tego sjé télko będzie łączone ze wszystkiém, tylko nie imieniém);
- wskazuje na to, że podmiot użyty w następném zdaniu jest tożsamy z podmiotém ze zdania poprzedniego
Ponad to "sjé" ma jeszcze dwie inne funkcje, które już nie należą już do właściwości zwykłych przedimków:
- formy liczby podwójnéj ("sjá" , "sjé", "sjé") często przejmuję funkcję liczebnika "dvá";
- "sjé" może także przejmować funkcję zaimka trzeciéj osoby w zdaniu.
Przedimek nieokreślony "ní"
Przedimek nieokreślony jest używany w zdaniach negującech.
Przedimek określony "njé"
Ma podobne funkcje co przedimek "sjé", ale inaczéj niż on jest używany li tylko w zdaniach przeczącech.
Czasowniki
Czasy
Tryby
Imiesłowy
W języku zapadnièm jest siedem imiesłowów. Dzielimy je na dwie grupy:
- przymiotnikowe
- czynny czasu teraźniejszego
- czynny czasu przeszłego
- czynny perfektu
- bierny czasu teraźniejszy
- bierny czasu przeszłego
- przysłówkowe
- współczesny
- uprzedni
Czynny czasu teraźniejszego
nesci, väc, svěcíc
deklinacja | I | II | III |
---|---|---|---|
M. l.p. r.m. r.n. | nesã | väži | světã |
M. l.p. r.ż. | nesuci | väžuci | svěcäci |
M. l.pdw. r.m. r.n. | nesucă | väžucă | svěcäcă |
M. l.pdw. r.ż. | nesuci | väžuci | svěcäci |
M. l.mn. r.m. r.n. | nesuce | väžuce | svěcäce |
M. l.mn. r.ż. | nesucä | väžucä | svěcäcä |
D. l.p. r.m. r.n. | nesuca | väžuca | světãca |
D. l.p. r.ż. | nesucä | väžucä | svěcäcä |
B. l.p. r.m. r.n. | nesuci | väžúc | svěcäc |
B. l.pdw. r.m. r.n. | nesucă | väžucă | svěcäcă |
B. l.mn. r.m. r.n. | nesuci | väžuci | svěcäci |
Akcent nigdy nie pada na końcówkę imiesłowu. W reszcie form dochodzi do odmiany według końcówek długiech form przymiotnika, przy czèm rodzaje męskie i żeńskie zostają rozszèrzone o sufix -uc/-äc (jak w bierniku).
Czynny czasu przeszłego
vesci, chválýc
deklinacja | I | II |
---|---|---|
M. l.p. r.m. r.n. | vèd | chvál |
M. l.p. r.ż. | vèdši | chválši |
B. l.p. r.m. r.n. | vèdše | chválèš |
B. l.p. r.ż. | vèdšu | chválešu |
Resztę form tworzymy odmieniając oczywiście jak długie formy przymiotnika uprzednio rozszèrzając temat o -š.
Bierny czasu teraźniejszego
Tworzymy rozszèrzając temat czasownika o -m według następującego wzoru:
Rodzaj | Męski | Żeński | Nijaki |
---|---|---|---|
Krótki mianownik l.poj | svědoŭm | svědomă | svědomo |
Długi mianownik l.poj | svědomý | svědomá | svědomé |
Formę krótką w liczbie mnogiej i podwójnej tworzymy jak u przymiotników i są używane w tech samech kontekstach. Forma długa jest odmieniana jak długa forma rzeczownika i używana w tech samech kontekstach.
Bierny czasu przeszłego
Tworzy się go za pomocą cztérech sufixów:
- -t
Rodzaj | Męski | Żeński | Nijaki |
---|---|---|---|
Krótki mianownik l.poj | bít | bită | bito |
Długi mianownik l.poj | bitý | bitá | bité |
- -ät
Rodzaj | Męski | Żeński | Nijaki |
---|---|---|---|
Krótki mianownik l.poj | klät | klätă | kläto |
Długi mianownik l.poj | klätý | klätá | kläté |
- -n
Rodzaj | Męski | Żeński | Nijaki |
---|---|---|---|
Krótki mianownik l.poj | uznán | uznánă | uznáno |
Długi mianownik l.poj | uznáný | uznáná | uznáné |
- -en
Rodzaj | Męski | Żeński | Nijaki |
---|---|---|---|
Krótki mianownik l.poj | plecén | plecenă | pleceno |
Długi mianownik l.poj | plecený | plecená | plecené |
Długie formy są odmienne przez przypadki, krótkie nie. Dystrybucja taka sama jak u odpowiedniech przymiotników.
Czynny perfektu/l-imiesłów
Nadaje cechę czynności dokonanej w przeszłości, której efekty trwają do dzisiaj, alibo tej, która jest wykonywana od przeszłości po dziś.
Rodzaj | Męski | Żeński | Nijaki |
---|---|---|---|
L-imiesłów | nésl | neslă | neslo |
Krótki mianownik l.poj | sjé nésl | sjá neslă | sjé neslo |
Długi mianownik l.poj | neslý | neslá | neslé |
Formy krótkie odmieniane przez liczby jak krótkie formy przymiotnika, formy długie dodatkowo odmieniane przez przypadki, odmieniane, co oczywiste, jak długie formy przymiotnika.
Przysłówkowy współczesny
Forma | I | II | III |
---|---|---|---|
Imiesłów | nesãc | väžic | světãc |
Jak widać, mamy w środku zachowanę nosówkę oraz brak wydłużenia. Przyczyną jest nowość i wtórność tech form.
Przysłówkowy uprzedni
Forma | I | II |
---|---|---|
Imiesłów | vèdl | chválív |
Liczebniki
Zaimki
Przysłówek (odmienne)
Przysłówki (nieodmienne)
Przyimki i poimki
W języku zapadniém występują tak samo przyimki, jak i poimki. Poimkami są k/ki (w znaczeniu ku, w stronę, łączony z celownikiém) oraz tlă (w znaczeniu dla, w celu, łączony z dopełniaczém). Przyimki łączą się z różnymi przypadkami:
Przyimek/poimek |
Przypadek |
Forma zwykła |
Forma wzdłużona |
Forma długa |
jak + M |
Mianownik |
ják |
jake |
jaké |
o + Voc. |
Mianownik |
voŭb, voŭ |
vobe |
vobé, vóŭ |
bez + D |
Dopełniacz |
bez |
beze |
bezé |
do + D |
Dopełniacz |
do |
do |
dóŭ |
z + D |
Dopełniacz |
jez |
jeze |
jezé |
z + D (powierzchnie) |
Dopełniacz |
s |
sã |
sé |
mimo + D |
Dopełniacz |
mimo |
mimo |
mimóŭ |
od + D |
Dopełniacz |
voŭt |
vote |
voté |
u + D, obok + D |
Dopełniacz |
u |
u |
ú |
oprócz + D |
Dopełniacz |
krome |
krome |
kromé |
zamiast + D |
Dopełniacz |
vmjesto |
vmjesto |
vmjestóŭ |
znad + D |
Dopełniacz |
snád |
snade |
snadé |
poza + D |
Dopełniacz |
zăgrán |
zăgrăne |
zăgrăné |
ze względu na + D |
Dopełniacz |
răži |
răži |
răží |
wśród + D |
Dopełniacz |
sroŭži |
sroŭži |
sroŭží |
wokół + D |
Dopełniacz |
zăsreži |
zăsreži |
zăsreží |
dla + D |
Dopełniacz (poimek) |
tlă |
telă |
- |
po + C |
Celownik |
po |
po |
póŭ |
ku + C, w stronę |
Celownik (poimek) |
k |
ki |
- |
w + B, do + D |
Biernik |
v |
ve |
vé |
na + B |
Biernik |
nă |
nă |
ná |
przed + B |
Biernik |
proŭd |
proŭde |
proŭdé |
o + M |
Biernik |
pră |
pră |
prá |
o + B |
Biernik |
voŭb, voŭ |
vobe |
vobé, vóŭ |
pod + B |
Biernik |
poŭd |
pode |
podé |
w górę + D, ponad + B |
Biernik |
véz |
veze |
vezé |
za + B |
Biernik |
ză |
ză |
zá |
przez + B, za + B (czas) |
Biernik |
čroŭz |
čroŭze |
čroŭzé |
przed + N |
Narzędnik |
proŭd |
proŭde |
proŭdé |
między + N a N |
Narzędnik |
mežu |
mežu |
mežú |
z + N |
Narzędnik |
s |
sã |
sé |
ponad + N |
Narzędnik |
ponád |
ponăde |
ponădé |
pod + N |
Narzędnik |
poŭd |
pode |
podé |
za + N |
Narzędnik |
ză |
ză |
zá |
na + Msc |
Miejscownik |
nă |
nă |
ná |
w + Msc |
Miejscownik |
v |
ve |
vé |
przy + Msc |
Prepositjonalis |
pri |
pri |
prí |
o + Msc |
Prepositjonalis |
voŭb, voŭ |
vobe |
vobé, vóŭ |
nad + Msc |
Prepositjonalis |
véz |
veze |
vezé |
Forma zwykła przyimka jest używana, gdy po niém stoi wyraz zaczynajacy się samogłoską, forma wzdłużona gdy po przyimku stoi wyraz zaczynający się od spółgłoski, a forma długa gdy dochodzi do przeniesienia akcentu na przyimek.
U poimków sprawa ma się podobnie: forma zwykła jest używana, gdy wyraz kończy się samogłoską, a wzdłużona, gdy spółgłoską.
Spójniki
Wykrzykniki
Partykuły
Za partykuły uważamy wyrazy, które nadają wypowiedzeniom różnego typu zabarwienié (na przykład emocjonalne a nowe znaczenie zdaniu). Przykłady partykuł:
- mnożna: ráz
- ograniczająca: télko, nóŭ
- przecząca: ne, ni
- przypuszczająca: bi, móŭžet
- pytająca: či, ly, l (wzdłuża ostatnią samogłoskę wyrazu po którém stoi, jeżeli jest ona krótka), móŭ (< možetъ)
- rozkazująca: puská, dáváj
- twierdząca: nú
- wątpiąca: tákoŭn (< táko ne)
- wzmacniająca: že, ž (wzdłuża ostatnią samogłoskę wyrazu po którém stoi, jeżeli jest ona krótka), žéž, dáváj, dáváj
- życząca: čtóŭb, čtóŭb-tóŭ
Djalektologja
Język zapadni nie jest językiém silnie rozbitém pod względém djalektalnem. Posługiwanié się djalektém różném od djalektu współrozmówcy nie przeszkadza w swobodném rozumieniu się. Djalekta owe można podzielić na parę grup:
- djalekt zachodni - częstsze dyftongizacje długiech samogłosek, brak wzdłużenia pod wpływém akcentu, inny rozwój akcentuacji.
- djalekt wschodni - od języka literackiego różni się rozwojém dyftongu "oŭ" oraz "óŭ", ktore przed spółgłoskami miękkimi dały "oj" oraz "ój" (a nieraz przeszły daléj w tzw. "öj"). Różni także się bardziéj serbskołużycką lexyką jak i w bardziéj skrajnech gwarach (w tzw. grupe gwar wyspowech, używanech nad ujściém Nysy Łużyckiéj do Odry od strony łużyckiéj) typowo łużyckiém rozwojém r', a nawét przegłosém lechickiém. Obecna także zmiana v' > j.
- djalekt centralny (przejściowy) - na niém to oparto język literacki. Posiada cechy przejściowe między djalektami wschodnimi a zachodnimi.
- djalekt południowo-wschodni (przejściowy czeski) - najbardziéj różny od języka literackiego. Posiada wiele wspólnech cech z językiém czeskiém (między innymi czeski "umlaut").
- djalekt północno-wschodni (przejściowy wielecki) - bliski djalektom zachodniém, jednak posiada wiele cech wieleckiech, które czynią ten djalekt trudném do odbioru przez innech użytkowników języka zapadniego.
Djalekt zachodni
Największą różnicą pomiędzy literackiém językiém zapadniém a djalektami zachodnimi jest system akcentuacji. W języku zapadniém doszło do wzdłużenia akcentowanech samogłosek krótkiech *o, *u, *a. Proces ten objął wszystkie djalekta, z wyjątkiém gwar zachodniech, w którech to wykształcił się całkowicie nowy system akcentuacji: toniczno-iloczasowy podobnie jak w językach serbskiém/chorwackiém czy słowenskiém).
Akcentuacja i tonika gwar zachodniech
Z systemu akcentuacyjnego gwar zachodniech można wydzielić dwa zjawiska:
- przycisk
- toniczność
Przycisk
Przycisk wśród gwar zachodniech jest podobny do przycisku w wersji literackiéj języka zapadniego: jest swobodny (może padać na dowolną sylabę w wyrazie) oraz zazwyczaj stały pod względém morfologiczném (pada na tę samę sylabę w daném wyrazie, chociaż istnieje parę wyjątków od téj reguły). Te zjawisko jest związane z wyrównaniém pozycji akcentu, do którego doszło około X wieku i objęło cały obszar, na którém wykształcił się język zapadni (np: pod wpływém innech form wyrazu *žená, akcent cofnięty wcześniéj z wygłosowego jeru liczby mnogiéj dopełniacza znów ustalił się na ostatniéj pozycji, a więc: žénъ > ženъ́, co dało późniejsze žene).
Toniczość
Tony gwar zachodniech zazwyczaj nie pochodzą od tonów odziecziczonech po języku prosławianskiém. Wyjątkiém jest rozwój grup TorT, TolT, TerT, TelT, orT, olT. W większości przypadków doszło do powstania nowech tonów, które są zależne od dwóch zjawisk: iloczasu oraz miejsca przycisku. Pod wpływém tech zjawisk wykształciły się następujące tony:
- wznoszący krótki, zapis przez ´ (akut); pojawił się u samogłosek krótkiech stojącech bezpośrednio przed sylabą akcentowaną lub samogłoską genetycznie długą.
- wznoszący długi, zapisz przez ˝ (podwójny akut); pojawił się u samogłosek długiech stojącech bezpośrednio przed sylabą akcentowaną z samogłoską genetycznie długą.
- opadający krótki, zapisz przez ` (grawis); pojawił się u samogłosek krotkiech stojącech bezpośrednio po sylabie akcentowanéj bądź samogłosce genetycznie długiéj.
- opadający długi, zapis przez ̏ (podwójny grawis); pojawił się u samogłosek długiech stojącech bezpośrednio po sylabie akcentowanéj z samogłoską genetycznie długą.
Jak widać jest to kombinacja tonu opadającego i wznoszącego oraz iloczasu, jednak samogłoski pod tonami długimi są wymawiane krócéj, niż długie samogłoski pod akcentém. W niektórech gwarach (żyrowska, lądzka) dochodzi do zlania się tonów krótkiech i długiech, co doprowadza do systemu ton wznoszący - ton opadający - przycisk krótki - przycisk długi. W gwarze woreżskiéj dochodzi do przesunięcia się akcentu na ton wznoszący, gdy sylaba akcentowana jest w wygłosie (przy jednoczesném zachowaniu długości samogłoski, jeżeli jest długa) bądź na ton opadający, gdy sylaba akcentowana jest w trzeciéj bądź dalszéj sylabie. (sylaby są liczone od wygłosu)
Różnice w gramatyce
Iną cechą różniącą djalekta zachodnie od literackiego standardu języka zapadniego jest różnica w odmianie rzeczowników mężskiech: końcówkę dopełniacza kontynuującą prasłowianskie -ovъ wypiera kontynuacja prasłowianskiego -ьjь (teraźniejsze -(j)éj). Ciekawą cechą jest zanik używania (a im bliżéj djalekt centralnech - mniejsza frekwencja używania) czasów przeszłech złożonech na rzecz perfektów i aorystu. Występuje także przedimek nieokreślony kjé, obcy inném gwarom.
Dyftongizacje występujace w djalektach zachodniech
Cechą wspólną djalekt zachodniech jest dyftongizacja samogłoski długiéj *ě do *'aj. Przykładém jest wyraz qět (wymowa literacka: kv'ět), który w gwarach zachodniech jest wymawiany jako kv'ajt. Cechą wspólną gwar żyrowskiéj i lądzkiéj jest dyftongizacja *ú i powstanié dyftongu *ŭy (lúd > lŭyd, a w gwarze żyrowskiéj ŭyd).
W gwarze woreżskiéj doszło także do dyftongizacji *ý oraz *í do *ej, *'ej (gdy samogłoska była pod toném wznoszącém) bądź do *je, *'je (pod toném opadającém). W pozycji akcentowanéj zazwyczaj dochodzi do zachowania samogłoski długiéj, chociaż coraz cześciéj obserwuje się przejścié ich do *ej, *'ej.
Inne procesy fonetyczne
Ważném elementém gwary żyrowskiéj jest częste sandhi, występujące między innymi na granicy morfemów w wyrazie. Przykłady:
- oŭtbíc > oŭpbíc