Język zongepajcki: Różnice pomiędzy wersjami

Z Conlanger
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania
(Nowe tłumaczenie Owcy i Koni)
 
(Nie pokazano 96 wersji utworzonych przez 2 użytkowników)
Linia 4: Linia 4:
 
|nazwa własna=żongěpaizaiz aigoslo
 
|nazwa własna=żongěpaizaiz aigoslo
 
|klasyfikacja=Gamajskie
 
|klasyfikacja=Gamajskie
−
* Protogamajski (†)
+
* [[Język protogamajski|Protogamajski]] (†)
−
** Starozongepajcki (†)
+
** [[Język starozongepajcki|Starozongepajcki]] (†)
−
*** '''Zongepajcki klasyczny'''
+
*** [[Język średniozongepajcki|Średniozongepajcki]] (†)
−
*** Zongepajcki ludowy
+
**** '''Zongepajcki klasyczny'''
−
**** ''Języki zongepajckie''
+
|alfabet='''atšzif''', także łacińska transkrypcja
−
 
+
| twórca = [[User:Emil|Emil]] (w 2020)
−
|alfabet='''atšzif'''<ref name="now">w nowej transkrypcji</ref>/'''atžif'''<ref name="star">w starej transkrypcji</ref>, także łacińska transkrypcja
 
−
| twórca = [[User:Emilando|Emilando]] (w 2020), także [[User:Borlach|Borlach]] poprzez [[Język_protogamajski|protogamajski]] (2018)
 
−
|szyk zdania =SOV
 
 
|cel = Na potrzeby projektu/konwerldu
 
|cel = Na potrzeby projektu/konwerldu
 +
| typologia u = aglutynacyjno-fleksyjny, z szykiem SOV i śladami SVO oraz VOS
 +
| conlanger1 = ''zon.''
 
}}{{sp}}
 
}}{{sp}}
 +
{{słownik}}
 +
'''Język zongepajcki''', '''Język zongepajski''' lub '''Język zachodni'''<ref>jest to dosłowne tłumaczenie nazwy języka</ref> (zon. ''żongěpaizaiz aigoslo'' [{{IPA|'zonɣɛpaɪ̯t͡saɪ̯t͡s 'aɪ̯ɣoslo}}) to język pochodny od [[Język protogamajski|protogamajskiego]], należący do grupy [[Języki gamajskie|języków gamajskich]] i jest jednocześnie przodkiem wszystkich wschodnich dialektów [[Języki zongepajckie|języków zongepajckich]]. Od większości języków gamajskich odróżnia go bardzo charakterystyczna przesuwka spółgłosek, tzw. slotacyzm, palatalizacja, szyk SOV i przejście [{{IPA|aː}}] > [{{IPA|ɛ}}] ('''ě'''). Język jest inspirowany językami słowiańskimi, germańskimi, ugrofińskimi oraz w niewielkim stopniu semickimi. W conworldzie był używany przez ród [[Zongepajczycy|Zongepajczyków]].
 +
 +
Język zongepajcki należy do grupy peryferyjnej języków gamajskich, czyli bez zmiany protogamajskiej gammy [{{IPA|ɣ}}] na n tylnojęzykowe [{{IPA|ŋ}}]. Język klasyczny wywodzi się z [[Język średniozongepajcki|średniozongepajckiego]], ten zaś z [[Język starozongepajcki|starozongepajckiego]]. Wykazuje pewne podobieństwa z inną grupą języków gamajskich, [[Języki chamskie|chamskimi]], co świadczy albo o wspólnym pochodzeniu (teoria języka zongepajcko-chamskiego), albo o istnieniu ligi językowej. Ponadto przyjął wiele cech z substratowych [[Języki darkajskie|języków darkajskich]], a nawet [[Język pradarkajski|języka pradarkajskiego]] które czasami poprzez zongepajszczyznę rozprzestrzeniły się na kolejne obszary. Sam zongepajcki również wpłynął na darkajskie i spowodował powolny zanik grupy północnej.
  
−
'''Język zongepajcki''', '''Język zongepajski''' lub '''Język zachodni'''<ref>jest to dosłowne tłumaczenie nazwy języka</ref> (zon. ''żongěpaizaiz aigoslo'' [{{IPA|'zonɣɛpaɪ̯t͡saɪ̯t͡s 'aɪ̯ɣoslo}}]) to język pochodny od [[Język protogamajski|protogamajskiego]], należący do grupy [[Języki gamajskie|języków gamajskich]] i jest jednocześnie przodkiem języków zongepajckich. Od większości języków gamajskich odróżnia go bardzo charakterystyczna przesuwka spółgłosek, tzw. slotacyzm, palatalizacja, szyk SOV i przejście [{{IPA|aː}}] > [{{IPA|ɛ}}] ('''ě'''). Język jest inspirowany językami słowiańskimi, germańskimi, ugrofińskimi oraz w niewielkim stopniu semickimi (zwłaszcza jeśli chodzi o pismo).
+
Drugim potomkiem starozongepajckiego jest [[język prazachodniozongepajcki]], znany też jako zachodnie dialekty zongepajszczyzny.  
  
−
Język zongepajcki należy do grupy peryferyjnej języków gamajskich, czyli bez zmiany protogamajskiej gammy [{{IPA|ɣ}}] na n tylnojęzykowe [{{IPA|ŋ}}]. Język klasyczny wywodzi się z [[Język średniozongepajcki|średniozongepajckiego]], ten zaś z [[Język starozongepajcki|starozongepajckiego]]. Wykazuje pewne podobieństwa z inną grupą języków gamajskich, [[Języki chamskie|chamskimi]], co świadczy albo o wspólnym pochodzeniu (teoria języka zongepajcko-chamskiego), albo o istnieniu ligi językowej. Ponadto przyjął wiele cech z substratowych [[Języki darkajskie|języków darkajskich]], a nawet [[Język pradarkajski|języka pradarkajskiego]] które czasami poprzez zongepajszczyznę rozprzestrzeniły się na kolejne obszary. Sam zongepajcki również wpłynął na darkajskie i spowodował powolny zanik grupy północnej.
+
Artykuł ten przedstawia główną odmianę języka z I etapu projekta - jest to dialekt jukch z okolic 1200 PG, zawierający już zalążki typowo ludowych zmian.
  
 
==Nazwa==
 
==Nazwa==
 
Nazwa '''żongěpaizaiz aigoslo''' wywodzi się od starozongepajckiej nazwy '''*żongábeiseis eigołł''', zaś ta wywodzi się od protogamajskiego słowa ''*zaunghaabii'' oznaczającego "zachód słońca". Nazwa oznaczała dosłownie "język zachodzącego słońca". Z czasem dawne słowo '''żona''' (od sz. ''*żona'', pɣ. ''*zauna'') "zachód" zaczęłno nabierać znaczenia "dom, siedziba, ojczyzna", zaś  '''*żongěpai''' (szo. ''*żongábei'', pɣ. ''*zaunghaabii'') zaczęło oznaczać "zachód", przez co doszło do zmiany znaczenia nazwy do "język zachodni" i takie znaczenie funkcjonuje do dziś. W tłumaczeniu na język polski dominuje egzomin '''język zongepajcki''' lub '''zongepajski''', dużo rzadziej używa się dosłownego tłumaczenia '''język zachodni'''.
 
Nazwa '''żongěpaizaiz aigoslo''' wywodzi się od starozongepajckiej nazwy '''*żongábeiseis eigołł''', zaś ta wywodzi się od protogamajskiego słowa ''*zaunghaabii'' oznaczającego "zachód słońca". Nazwa oznaczała dosłownie "język zachodzącego słońca". Z czasem dawne słowo '''żona''' (od sz. ''*żona'', pɣ. ''*zauna'') "zachód" zaczęłno nabierać znaczenia "dom, siedziba, ojczyzna", zaś  '''*żongěpai''' (szo. ''*żongábei'', pɣ. ''*zaunghaabii'') zaczęło oznaczać "zachód", przez co doszło do zmiany znaczenia nazwy do "język zachodni" i takie znaczenie funkcjonuje do dziś. W tłumaczeniu na język polski dominuje egzomin '''język zongepajcki''' lub '''zongepajski''', dużo rzadziej używa się dosłownego tłumaczenia '''język zachodni'''.
  
−
Z kolei nazwa członka ludu (zongepajczyk) to '''żongě''' (powstałe z '''żongěpai'''), zaś naród nazywa się '''żongěslaza''' (zongepajczycy).
+
Z kolei nazwa członka ludu (zongepajczyk) to '''żongě''' (powstałe z '''żongěpai'''), zaś naród nazywa się '''żongěsla''' (zongepajczycy).
  
 
== Historia ==
 
== Historia ==
−
===Przybycie Zongepajczyków ===
+
[[Plik:Zongepajczycy1.png|mały|prawo|Trasa wędrówki Zongepajczyków]]
−
[[Plik:Zongepajczycy1.png|mały|prawo|Trasa wędrówki Zongepajczyków (Czerwony - Kotlina Zongepajcka)]]
 
 
Zongepajczycy wywodzą się od protogammajczyków, analogicznie j. zongepajcki pochodzi od protogammajskiego. Na bazie samej początkowej nazwy języka (sz. ''żongábeiseis eigołł'' – język zachodzącego słońca) można wnioskować, że poruszali się na zachód. Nie wiemy jednak, dlaczego zmienili tor drogi na południe, ku Kotlinie Zongepajckiej. Możliwe, że musieli zmienić kierunek z powodu innych ludów.  
 
Zongepajczycy wywodzą się od protogammajczyków, analogicznie j. zongepajcki pochodzi od protogammajskiego. Na bazie samej początkowej nazwy języka (sz. ''żongábeiseis eigołł'' – język zachodzącego słońca) można wnioskować, że poruszali się na zachód. Nie wiemy jednak, dlaczego zmienili tor drogi na południe, ku Kotlinie Zongepajckiej. Możliwe, że musieli zmienić kierunek z powodu innych ludów.  
  
−
Kotlina Zongepajcka nie była pusta. Wiemy na pewno, że była zamieszkana przez Darkajczyków – lud posługujący się wówczas [[Język pradarkajski|j. pradarkajskim]]. Możliwe również, że były inne ludy, ale tylko Darkajczycy są wspominani w różnych tekstach. Z wyjątkiem ??? wszystkie tubylcze ludy z czasem zanikły.
+
Zongepajczycy dotarli do centralnej części kotliny, gdzie pozostali na długi czas. Używany przez nich djalekt protogammajski już zaczął się oddalać – w ramach zmiany fonetyki przeprowadzono monoftongizację, dyftongizację wysokich długich samogłosek i powstała samogłoska '''á''' pochodząca z protogammajskiego '''*ā'''. Co ciekawe, prawie identyczne zmiany fonetyczne odbyły się w języku prachamskim. Niektórzy uważają to za wspólne pochodzenie, ale większość obecnie uważa że to efekt ligi językowej.
−
 
 
−
Zongepajczycy dotarli do centralnej części kotliny, gdzie pozostali na długi czas. Używany przez nich djalekt protogammajski już zaczął się oddalać – w ramach zmiany fonetyki przeprowadzono monoftongizację, dyftongizację wysokich długich samogłosek i powstała samogłoska '''á''' pochodząca z protogammajskiego '''*ā'''. Redukcji uległa ilość przypadków, ale nie wiemy, ile wtedy ich było. Co ciekawe, prawie identyczne zmiany fonetyczne odbyły się w języku prachamskim. Niektórzy uważają to za wspólne pochodzenie, ale większość obecnie uważa że to efekt ligi językowej.
 
  
 
Ponieważ świeża zongepajszczyzna była mniej popularna niż ówczesne, już dzielące się j. darkajskie, zaczęła ulegać ich wpływom. Zaczęły się upowszechniać czasowniki posiłkowe, które zastąpiły część afiksów z protogammajskiego, zaczęły upowszechniać się słowa darkajskie (np. '''ðancho''' z pdr. *ddənəkaŭ na ''tysiąc'' lub '''ziroz''' z pdr. *dirъs na ''bruk''), kończąc na wywołaniu [[Język_zongepajcki/Pierwsza przesuwka zongepajcka|I przesuwki]] jako wpływ pradarkajskiej przesuwki międzyjerowej. Zongepajcki uczynił jednak także sporo swoich innowacji.
 
Ponieważ świeża zongepajszczyzna była mniej popularna niż ówczesne, już dzielące się j. darkajskie, zaczęła ulegać ich wpływom. Zaczęły się upowszechniać czasowniki posiłkowe, które zastąpiły część afiksów z protogammajskiego, zaczęły upowszechniać się słowa darkajskie (np. '''ðancho''' z pdr. *ddənəkaŭ na ''tysiąc'' lub '''ziroz''' z pdr. *dirъs na ''bruk''), kończąc na wywołaniu [[Język_zongepajcki/Pierwsza przesuwka zongepajcka|I przesuwki]] jako wpływ pradarkajskiej przesuwki międzyjerowej. Zongepajcki uczynił jednak także sporo swoich innowacji.
−
 
−
=== Język starozongepajcki ===
 
−
Od kiedy zaczęły się upowszechniać darkajskie cechy w zongepajszczyźnie można mówić o [[Język starozongepajcki|j. starozongepajckim]]. Wtedy protogammajski iloczas zanikł, dając system samogłoskowy z 6 monoftongami i 2 dyftongami: '''a á e ei i o ou u'''. Jak można zauważyć, są to te same samogłoski co w klasycznej odmianie, ale '''á ei ou''' mają inną barwę. '''Á''' jest charakterystyczną samogłoską tego okresu. Zgodnie z obcymi przekazami, była labializowana. Prawdopodobnie zatem brzmiała [{{IPA|ɞ}}], ale [{{IPA|œ}}] też jest godne uwagi.
 
−
 
−
Spółgłoski przed przesuwką wyglądały podobnie do rekonstrukcji protogammajskiego. Z głównych zmian to przejście [{{IPA|ħ}}] → [{{IPA|x}}] oraz [{{IPA|r}}] → [{{IPA|ɮ}}] ([[Język_zongepajcki/Slotacyzm|slotacyzm]]). Obie te zmiany musiały się odbyć wcześnie, zwłaszcza że już w zapożyczeniach z darkajskich pradarkajskie '''*r''' jest przenoszone jako długie '''*rr''', a nie krótkie '''*łł'''. Ponadto, '''*l''' i '''*ll''' stały się welaryzowane jako [{{IPA|ɫ̪}}] oraz [{{IPA|ɫ̪ː}}].
 
−
 
−
Kiedy rozpoczęła się pierwsza przesuwka, w fonetyce spółgłosek doszło do drastycznych zmian. Znikły spółgłoski zwarte dźwięczne i spółgłoska [{{IPA|θ}}], za to pojawiły się liczne afrykaty. Ciekawy jest fakt pozostawienia [{{IPA|ð}}] przez długi okres czasu bez bezdźwięcznego odpowiednika – ta anomalia później została zatarta na różne sposoby. Doprowadziło to do zmiany nazwy języka na ''żongápeizeiz eigołł''. Jednak nie wszędzie przesuwka miała te same efekty, bowiem w ołłuchu i runiejowskim przesuwce nie uległy spółgłoski welarne.
 
−
 
−
Bezokolicznik przejął darkajską końcówkę '''-háj''' jako '''-áj''', gerundium analogicznie uzyskało '''-oj'''. Efektem były jednolite końcówki dla czasowników kończących się na spółgłoskę (samogłoskowy wariant '''-ňe''' powstał później) z wyjątkiem ''być''.
 
−
 
−
=== Średniozongepajcki ===
 
−
Wraz z nowym zestawem spółgłosek wkracza się do okresu średniozongepajckiego. Wówczas oddzielił się od języka djalekt zachodni, który przeszedł w język prazachodniozongepajcki i ostatecznie języki zachodniozongepajckie. Dochodzi tu do kolejnych przemian.
 
−
 
−
W fonetyce, dyftongi '''ei ou''' obniżyły się do '''ai au''', zaś '''á''' zaczęło tracić labializację. Na zachodzie rozpoczął się proces [{{IPA|ɮ}}] → [{{IPA|sl}}] (być może z pośrednim [{{IPA|ɬ}}]), który dotarł później do wszystkich djalektów prócz ołłucha. Ponieważ nadal utrzymywała się sylaba CVC, powstała samogłoska ruchoma. R uległo skróceniu. Wkrótce wszystkie geminaty się skróciły, co spowodowało [[Język_zongepajcki/Druga przesuwka zongepajcka|II przesuwkę]]. Pojawiły się wówczas nowe '''b, d''', co spowodowało możliwość ich importu w zapożyczeniach. Nadal nie przeprowadzono palatalizacji.
 
−
 
−
W gramatyce też pojawiły się różnice. Utracono wówczas formę teliktyczną, funkcje jej objął aspekt dokonany. Harmonia pozostała bez zmian, z rozróżnieniem dawnej długości '''a-á, i-ai, u-au''' i znajdującymi się poza tym systemem '''e, o'''. Powstaje druga końcówka bezokolicznika '''-ne''' używana po samogłoskach ('''-áj''' pozostało dla tych kończących się na spółgłoski) prócz czasownika ''woleć''. Efektem było to, że prawie wszystkie czasowniki kończyły się identycznie. Zaczynają się stabilizować sposoby powstawania imiesłowów.
 
−
 
−
Język w tym okresie już nie odczuwał mocnej presji od darkajskich, zwiększył się także jego lokalny prestiż. Za to zongepajszczyzna powoli zaczęła wpływać na północnodarkajskie (było to połączone z początkiem ekspansji zongepajczyków). Dlatego szamani postanowili powoli próbować tworzyć ujednoliconą wersję języka, co doprowadziło do powstania odmiany klasycznej.
 
−
 
−
W pewnym momencie historji języka samogłoska '''i''' i spółgłoska '''j''' zaczęła zmiękczać wszystkie spółgłoski prócz wargowych, choć niekonsekwentnie robiło to także '''e'''. Później zmiękczone '''*sʲ, *szʲ, *zʲ, *dzʲ < ch/kh, g, t, d''' uległy depalatalizaji. Pojawiło się wówczas kilka nowych fonemów.
 
−
 
−
Pod koniec tego okresu '''á''' przesunęło się ku przodowi do [{{IPA|ɛ}}], dając nową przednią samogłoskę '''ě'''. Wtedy palatalizacja już nie się odbywała, dlatego ta samogłoska nie wpłynęła na spółgłoski. Ponadto, pod wpływem anologji do nowej odmianki '''a-ě''' w harmonii powstała odmiana '''o-e''', gdzie '''e''' funkcjonowało jako długa samogłoska.
 
−
 
−
=== Język klasyczny ===
 
−
Szamanom udało się to zadanie i udało im się stworzyć jednolitą wersję języka. Język klasyczny powstał w okresie przeprowadzania palatalizacji i podwyższaniu spółgłosek niskich przy '''r''', które odbyło się w części djalektów, w tym djalekcie jukch, który jest podstawą j. klasycznego. Do zapisu postanowiono nie zapożyczać pisma, a stworzyć własne na bazie uproszczonych ideografów. Powstała wówczas abugida znana jako '''atšzif''' lub '''bupaupfefa''' (od pierwszych sylab liter: ''budu, pauslosaiz, pfěslě, fahak'').
 
−
 
−
Ponieważ język klasyczny istniał jeszcze w okresie podbojów zongepajczyków, był on promowany jako narzędzie jedności nie tylko na podbitych terenach, ale także w sąsiednich terenach. Jego pismo było dużo prostsze od ówcześnie powszechnych klinów, co sprzyjało jego ekspansji i doprowadziło do stania się zongepajckiego klasycznego lokalną ''lingua franca''. Postanowiono nie wprowadzać zmian do języka klasycznego, podczas gdy odmiany ludowe dalej się rozwijały. Dlatego podczas gdy w ludowym '''ai au''' uległy monoftongizacji, w języku klasycznym nadal istniały.
 
  
 
== Rozwój fonetyki od protogamajskiego ==
 
== Rozwój fonetyki od protogamajskiego ==
Linia 69: Linia 42:
 
* *iː > ai
 
* *iː > ai
 
* *i > i
 
* *i > i
−
* *uː > au
+
* *uː_W > ai (gdzie W to dowolna spółgłoska wargowa)
 +
* *uː_!W > au
 
* *u > u  
 
* *u > u  
 
* *aː > ɛ (zapisane przy pomocy '''ě''')
 
* *aː > ɛ (zapisane przy pomocy '''ě''')
Linia 77: Linia 51:
 
Rozwój spółgłosek jest dużo bardziej skomplikowany.
 
Rozwój spółgłosek jest dużo bardziej skomplikowany.
  
−
'''Pierwsze zmiany:'''
+
====Pierwsze zmiany:====
−
* *-h > *-ð (tylko w niektórych rdzeniach i przyrostku przysłówka)  
+
* *j- > ø
 +
* *h_E- > ç
 +
* *-h > *-ð (bardzo nieregularnie)
 
* *l > ɫ (ł)
 
* *l > ɫ (ł)
−
* *lː > ɫː
+
* *lː > l
−
* *r > ɮ > sl (oryginalny dźwięk [{{IPA|ɮ}}] zachowały niektóre dialekty, zbitka '''sl''' może później przejść w '''sľ''', '''sol''' lub '''soľ''' w zależności od otoczenia)
+
* *r > ɮ (łł)
−
Protogamajskie rː zostaje zachowane podczas tego okresu.
+
* *rː > r
  
−
'''Pierwsza przesuwka'''
+
Zmiana *-h > *-ð (będąca formą fortycji) jest nieregularna i wydaje się być coraz rzadsza, im wschodniejszy djalekt. Djalekt zachodni (który później ewoluował w język prazachodniozongepajcki) przeprowadza tą zmianę dosyć często, natomiast kresowy [[język ołłuch|ołłuch]] przeprowadził tą zmianę tylko w kilku słowach, omijając tam nawet końcówkę przysłówka.
  
 +
====Pierwsza przesuwka====
 
''Faza 1 - afrykanizacja bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych:''
 
''Faza 1 - afrykanizacja bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych:''
 
* *f > pf (zapisane jako '''pf''')
 
* *f > pf (zapisane jako '''pf''')
Linia 91: Linia 68:
 
* *s > ts (zapisane jako '''z''')
 
* *s > ts (zapisane jako '''z''')
 
* *ħ > *x > kx (zapisane jako '''x''', przejście to nie nastąpiło w części dialektów)
 
* *ħ > *x > kx (zapisane jako '''x''', przejście to nie nastąpiło w części dialektów)
 +
Jeżeli ta spółgłoska szczelinowa stoi przez innym obstruentem (prócz h oraz łł) przejście się nie odbywa (i jest to obecnie jedyne rodzime występowanie [{{IPA|θ}}]). Jeżeli dwie spółgłoski szczelinowe stoją obok siebie, przesuwce ulega tylko ta druga, np. '''*sch > *sx'''. Na granicy morfemów zawsze jednak doszło do wyrównania, który spowodował powstanie afrykaty przed innym obstruentem (a nawet inną afrykatą).
  
 
''Faza 2 - spirantyzacja bezdźwięcznych spółgłosek zwartych:''
 
''Faza 2 - spirantyzacja bezdźwięcznych spółgłosek zwartych:''
Linia 97: Linia 75:
 
* *k > x (zapisane jako '''ch''')
 
* *k > x (zapisane jako '''ch''')
 
* *q > χ (zapisane jako '''kh''', dźwięk przetrwał całą epokę prajęzyka, później zostało potraktowane w różny sposób)
 
* *q > χ (zapisane jako '''kh''', dźwięk przetrwał całą epokę prajęzyka, później zostało potraktowane w różny sposób)
 +
Zamiana ta była przeprowadzana niezależnie od środowiska. Jest jednak pojedynczny wyjątek: zaimek '''pe''' "on" pochodzi od pragammajskiego ''*pay'' (oczekiwane ''**fe'').
  
 
''Faza 3 - ubezdźwięcznienie spółgłosek zwartych:''
 
''Faza 3 - ubezdźwięcznienie spółgłosek zwartych:''
Linia 102: Linia 81:
 
* *d > t
 
* *d > t
 
* *g > k
 
* *g > k
 +
Ta zmiana nie odbyła się po '''r'''. Te grupy są obecnie zapisywanie '''rb, rd, rk''' (nie ma innych [{{IPA|g}}]).
 +
 +
====Zanik ɮ====
 +
* *słł > sl
 +
* *VłłV > VslV
 +
* *#łłV > #ăslV
 +
* *CłłV > CsălV
 +
* *Vłł[C #] > Vslă[C #]
  
−
'''Druga przesuwka'''
+
====Druga przesuwka====
 
* *rː > r
 
* *rː > r
 
* *ɫː > l
 
* *ɫː > l
Linia 111: Linia 98:
 
* *nː, *nt > d
 
* *nː, *nt > d
  
−
'''Palatalizacja'''
+
====Połączenie kilku głosek====
 +
* *ă > o
 +
* *ç > j
  
−
Palatalizacja odbywa się przed e (ale nie ě), j oraz i.
+
====Palatalizacja====
 +
Palatalizacja odbywa się przed e (ale nie ě), j oraz i:
 
* *d > dzʲ > dz (dz)
 
* *d > dzʲ > dz (dz)
 
* *t > tsʲ > ts (z)
 
* *t > tsʲ > ts (z)
Linia 119: Linia 109:
 
* *z (sz) > ʒ (šz)
 
* *z (sz) > ʒ (šz)
 
* *ts (z) > tʃ (ž)
 
* *ts (z) > tʃ (ž)
 +
* *θ (þ) > ž (tylko w zapożyczeniach – brak rodzimego þ przed samogłoską)
 
* *ð > dʒ (dž)
 
* *ð > dʒ (dž)
 
* *ɫ (ł), l > ʎ (ľ)
 
* *ɫ (ł), l > ʎ (ľ)
−
* *h, ɾ (r) > j
+
* *r > j
−
* *ɾj > j
+
* *rj > j
−
* *hj > ç (ǩ)
+
* *hj > ç (ḱ)
 
* *n > ɲ (ň)
 
* *n > ɲ (ň)
−
* *k > ç (ǩ)
+
* *k > ḱ
 
* *χ, x > sʲ > s (s)
 
* *χ, x > sʲ > s (s)
 
* *ɣ > zʲ > z (sz)
 
* *ɣ > zʲ > z (sz)
 
* *kx > tɕ (x̌)
 
* *kx > tɕ (x̌)
 +
Spółgłoska [h] przed samogłoskami przednimi została już zmiękczona w czasach starozongepajckich, także przed dyftongiem ''ai'' (który ówczas miał formę ''ei'').
 
Wargowe palatalizacji nie ulegają.
 
Wargowe palatalizacji nie ulegają.
 +
Należy zaznaczyć, że palatalizacja nie została przeprowadzona konsekwentnie przed '''e'''.
  
−
Należy zaznaczyć, że palatalizacja nie była przeprowadzona w pełni konsekwentnie (w przeciwieństwie do przesuwek).
+
====Tzw. "Naleciałość ludowa"====
−
 
 
−
'''Tzw. "Naleciałość ludowa"'''
 
 
*nagłosowe *ji > ī (tylko jako allofon)
 
*nagłosowe *ji > ī (tylko jako allofon)
 
*nagłosowe *wu > ū (tylko jako allofon)
 
*nagłosowe *wu > ū (tylko jako allofon)
−
 
+
====Końcowe zmiany====
−
Ponadto po tym doszło do kilku innych zmian w rdzeniach. '''Oto one:'''
 
−
* *ar > or
 
−
* *ār > *ěr > er
 
−
* *ul > al
 
−
* *ro > rě
 
 
* *me > mo
 
* *me > mo
 
* *Vh > Vː
 
* *Vh > Vː
 +
* nieakcentowane *e > *i (ė)
 +
* *ar > or
 +
* *ěr > er
 +
 +
=== Refleksy fonemów protogammajskich w zongepajckim ===
 +
'''Samogłoski''' <br>
 +
{| class="wikitable"
 +
! PG !! zon.
 +
|-
 +
! a
 +
| ɐ̱, o<ref name=r>przed *rr</ref>
 +
|-
 +
! ā
 +
| ɛ, e<ref name=r></ref>
 +
|-
 +
! ai
 +
| e, i<ref>po akcencie</ref>
 +
|-
 +
! au
 +
| o
 +
|-
 +
! i
 +
| i
 +
|-
 +
! ī
 +
| aɪ
 +
|-
 +
! u
 +
| u
 +
|-
 +
! ū
 +
| aʊ, aɪ<ref>przed wargowymi</ref>
 +
|}
 +
 +
'''Spółgłoski''' <br>
 +
{| class="wikitable"
 +
! PG !! palatalizowane !! przed obstruentem !! inne pozycje
 +
|-
 +
! p
 +
| colspan=3|f
 +
|-
 +
! t
 +
| ʃ || colspan=2|s
 +
|-
 +
! k
 +
| rowspan=2| s || colspan=2|x
 +
|-
 +
! q
 +
| colspan=2|χ
 +
|-
 +
! b
 +
| colspan=3|p
 +
|-
 +
! d
 +
| ts || colspan=2|t
 +
|-
 +
! g
 +
| ç || colspan=2|k
 +
|-
 +
! f
 +
| pf || f || pf
 +
|-
 +
! θ
 +
| rowspan=2| tʃ || θ || rowspan=2| ts
 +
|-
 +
! s
 +
| s
 +
|-
 +
! ħ
 +
| tɕ || x || kx
 +
|-
 +
! h
 +
| j/ç<ref>[j] przed przednimi, [ç] przy i niezgłoskotwórczym</ref> || ː/ð <ref>pozycja traktowana jako wygłos, patrz na następny przypis</ref>|| h/ː/ð <ref>w wygłosie nieregularnie przechodzi w [ð], a jak to się nie dzieje, przechodzi w iloczas. W nagłosie i śródgłosie bez zmian</ref>
 +
|-
 +
|-
 +
! ð
 +
| dʒ || colspan=2|ð
 +
|-
 +
! z
 +
| ʒ || colspan=2|z
 +
|-
 +
! ɣ
 +
| z || colspan=2|ɣ
 +
|-
 +
! m
 +
|colspan=3|m
 +
|-
 +
! mː, mb
 +
| colspan=3|b
 +
|-
 +
! n
 +
| ɲ || colspan=2|n
 +
|-
 +
! nː, nd
 +
| dz || colspan=2|d
 +
|-
 +
! r
 +
| sʎ || colspan=2|sl<ref>pominięto '''o ruchome'''</ref>
 +
|-
 +
! rː
 +
| j || colspan=2|r
 +
|-
 +
! l
 +
| rowspan=2| ʎ || colspan=2|ɫ
 +
|-
 +
! lː
 +
| colspan=2|l
 +
|-
 +
! j
 +
| rowspan=2| ''nie dotyczy'' || j || ø<ref>na początku wyrazu</ref>, j
 +
|-
 +
! jː
 +
| colspan=2| jɛj
 +
|-
 +
! w
 +
| colspan=3|w
 +
|-
 +
! wː
 +
| colspan=3|waw
 +
|}
  
 
== Fonologia ==
 
== Fonologia ==
 
=== Samogłoski ===
 
=== Samogłoski ===
−
[[Plik:Samogłoskizongepajckie.png|mały|prawo|Samogłoski i dyftongi właściwe na planie czworokąta samogłosek]]
+
[[Plik:Samogłoskizongepajckie.png|mały|prawo|Samogłoski na planie czworokąta samogłosek]]
−
System samogłosek jest bardzo konserwatywny w skali języków gamajskich. Wszystkie 6 samogłosek i dwa dyftongi protogamajskie zostały zachowane praktyczne bez zmian, jeżeli chodzi o odrębność.
+
System samogłosek jest dosyć konserwatywny w skali języków gammajskich.  
 
{| class="wikitable"
 
{| class="wikitable"
 
!  
 
!  
Linia 155: Linia 261:
 
! style="font-weight:bold;" | Tylne
 
! style="font-weight:bold;" | Tylne
 
|-
 
|-
−
| style="font-weight:bold;" | Przymknięte
+
!Przymknięte
 
| {{IPA|i}}  
 
| {{IPA|i}}  
 
|  
 
|  
 
| {{IPA|u}}  
 
| {{IPA|u}}  
 
|-
 
|-
−
| style="font-weight:bold;" | Półprzymknięte
+
! Półprzymknięte
 
| {{IPA|e}}
 
| {{IPA|e}}
 
|  
 
|  
 
| rowspan="2" | {{IPA|o}}
 
| rowspan="2" | {{IPA|o}}
 
|-
 
|-
−
| style="font-weight:bold;" | Półotwarte
+
!Półotwarte
−
| rowspan="2" |{{IPA|ɛ}}<ref>trochę niższe od kardynalnego [{{IPA|ɛ}}], dlatego też można spotkać symbol [{{IPA|æ}}]</ref>
+
| rowspan="2" |{{IPA|ɛ}}
 
|
 
|
 
|-
 
|-
−
| style="font-weight:bold;" | Prawie otwarte
+
! Prawie otwarte
 
| colspan="2" | {{IPA|ɐ̱}}
 
| colspan="2" | {{IPA|ɐ̱}}
 
|}
 
|}
−
Ponadto wszystkie samogłoski mogą być długie przed wygłosowym [{{IPA|h}}], które wtedy zanika. Są więc raczej allofonami.
+
 
 +
Ponadto wszystkie samogłoski mogą być długie przed wygłosowym [{{IPA|h}}], które wtedy zanika. Długie '''i u''' występują także jako realizacja nagłosowych '''ji wu'''. Są więc raczej allofonami.
 +
 
 +
Samogłoska /{{IPA|e}}/ nie będąc akcentowana zlewa się z /{{IPA|i}}/, ale wtedy /{{IPA|ɛ}}/ przed /{{IPA|r}}/ podnosi się do nigdy zredukowanego [{{IPA|e}}]. Mimo to, można uznać że poza akcentem zongepajcki ma prosty system pięciu samogłosek /{{IPA|ɐ}}/ /{{IPA|ɛ}}/ /{{IPA|o}}/ /{{IPA|i}}/ /{{IPA|u}}/.
 +
 
 +
Dźwięk /{{IPA|ɐ̱}}/ w celu ułatwienia zapisu może być zapisany /{{IPA|ɐ}}/, /{{IPA|ʌ}}/, /{{IPA|ä}}/ a nawet /{{IPA|a}}/.
  
 
=== Dyftongi ===
 
=== Dyftongi ===
−
Są w języku dwa rodzaje dyftongów:
+
Występują dwa dyftongi: '''ai''' oraz '''au'''. Pochodzą one przede wszystkim z protogamajskich '''*ī, *ū'''. Są one traktowane jako pojedyncza samogłoska.
−
====Dyftongi właściwe====
+
Dyftong '''ai''' jest zazwyczaj realizowany jako [{{IPA|aɪ̯}}], ale przed jotą jako [{{IPA|aɛ̯}}]. Analogicznie '''au''' jest na ogół realizowane jako [{{IPA|aʊ̯}}], ale przed u niezgłoskotwórczym jako [{{IPA|aɔ̯}}].
−
Występują dwa dyftongi właściwe: '''ai''' oraz '''au'''. Pochodzą one przede wszystkim z protogamajskich '''*ī, *ū'''. Są one traktowane jako pojedyncza samogłoska.
 
  
 
Dyftongi te odczuwają mocną presję monoftongiczną. W praktycznie wszystkich dialektach wariantu ludowego przeszły w [{{IPA|ɛ}}] oraz [{{IPA|ɔ}}], wypychając także stare [{{IPA|ɛ}}] do [{{IPA|æ}}].
 
Dyftongi te odczuwają mocną presję monoftongiczną. W praktycznie wszystkich dialektach wariantu ludowego przeszły w [{{IPA|ɛ}}] oraz [{{IPA|ɔ}}], wypychając także stare [{{IPA|ɛ}}] do [{{IPA|æ}}].
  
−
====Dyftongi z pozycji====
+
=== Spółgłoski ===
−
Drugim rodzajem dyftongów są tzw. dyftongi z pozycji. Są nimi: '''ěu, eu, ou, iu, uu''' (dyftong zstępujący)''', ěj''', '''oj''', '''ej'''. Są traktowane jak dwa fonemy. Powstawały z zapożyczeń, '''oj''' i '''ej''' ustanowiły się jako przyrostki gerundium, zaś '''ěj''' występujący często jako końcówka bezokolicznika został zapożyczony z dawnego substratu, a czasem także z dawnego długiego '''*jː'''. Dyftongi te mają mniejszą presję monoftongiczną, jedynie '''ej''' czasem przechodzi w '''ī'''.
+
System spółgłosek w przeciwieństwie do samogłosek jest bardziej innowacyjny (slotacyzm, dwie przesuwki, palatalizacja), ale nadal wykazuje liczne podobieństwa. Przykładowo zongepajckie '''z''' [{{IPA|ts}}] odpowiada regularnie w wielu językach '''s''' lub '''þ''' [{{IPA|θ}}].
  
−
Dawniej dyftongiem z pozycji był także tzw. '''*au²''', który pochodził z podobnych warunków oraz z dawnego '''*wː'''. Zlał on się jednak z właściwym '''au''' ('''*au¹''').
+
Ważny dla rodziny gammajskiej dźwięk [{{IPA|ɣ}}] został dosyć dobrze zachowany nie zmieniając barwy, ale w pozycji palatalizacji został ostatecznie zamieniony na [{{IPA|z}}].
  
−
=== Spółgłoski ===
+
Tabela systemu spółgłoskowego:
−
System spółgłosek w przeciwieństwie do samogłosek jest bardziej innowacyjny (slotacyzm, dwie przesuwki, palatalizacja), ale nadal wykazuje liczne podobieństwa. Przykładowo zongepajckie '''z''' [{{IPA|ts}}] odpowiada regularnie w wielu językach '''s''' lub '''þ''' [{{IPA|θ}}].
 
 
{| class="wikitable" style=text-align:center
 
{| class="wikitable" style=text-align:center
 
! colspan="2" |
 
! colspan="2" |
Linia 228: Linia 337:
 
|{{IPA|ts}}
 
|{{IPA|ts}}
 
|{{IPA|tʃ}}
 
|{{IPA|tʃ}}
−
|({{IPA|tɕ}})
+
|{{IPA|tɕ}}
 
|{{IPA|kx}}
 
|{{IPA|kx}}
 
|
 
|
Linia 235: Linia 344:
 
!<small>dźwięczne</small>
 
!<small>dźwięczne</small>
 
|
 
|
−
|({{IPA|dz}})
+
|{{IPA|dz}}
−
|({{IPA|dʒ}})
+
|{{IPA|dʒ}}
 
|
 
|
 
|
 
|
Linia 245: Linia 354:
 
!<small>bezdźwięczne</small>
 
!<small>bezdźwięczne</small>
 
|{{IPA|f}}       
 
|{{IPA|f}}       
−
|{{IPA|s}}
+
|{{IPA|θ}}, {{IPA|s}}
 
|{{IPA|ʃ}}
 
|{{IPA|ʃ}}
 
|{{IPA|ç}}
 
|{{IPA|ç}}
Linia 278: Linia 387:
 
|
 
|
 
|}
 
|}
−
 
+
*spółgłoski [n], [d], [dz], [θ], [ð], [ɫ̪] są apikalne, zaś [r], [t], [ts], [s], [z], [l] są laminalne;
−
W rzeczywistości może być mniej spółgłosek niż na tabeli, ponieważ część może być uznana za allofony. Najlepiej to widać w przypadku dźwięku [{{IPA|tɕ}}], zmięgczonego [{{IPA|kx}}], który jest niezwykle rzadki i bez przeszkód można go potraktować jako allofon. Także nieco częstsze [{{IPA|dz}}] i [{{IPA|dʒ}}] można uznać za allofony odpowiednio /{{IPA|d}}/ i /{{IPA|ð}}/. Inaczej wygląda sytuacja z [{{IPA|tʃ}}], [{{IPA|ʃ}}] i [{{IPA|ʒ}}] < [{{IPA|ts}}], [{{IPA|s}}] i [{{IPA|z}}], które kontrastują z [{{IPA|ts}}], [{{IPA|s}}], [{{IPA|z}}] < [{{IPA|t}}], [{{IPA|x}}], [{{IPA|ɣ}}]. Również [{{IPA|ɲ}}], [{{IPA|ʎ}}] i [{{IPA|ç}}] rzadko są traktowane jako allofony z powodu kilku źródeł.
+
*dźwięk [θ] w słowach rodzimych pojawia się tylko przed innym obstruentem. W nagłosie, pozycji interwokalicznej i absolutnym wygłosie występuje tylko w zapożyczeniach;
−
 
+
*dźwięk [ɫ̪] w wygłosie ma tendencje do przechodzenia w u niezgłoskotwórcze [{{IPA|w}}].
−
Fonem /{{IPA|ɫ̪}}/ jest wymawiany zębowo, ale znak artykulacji zębowej jest zazwyczaj pomijany. W wygłosie ma tendencje do przechodzenia w u niezgłoskotwórcze [{{IPA|w}}].
 
  
 
==== Dźwięk [{{IPA|g}}] ====
 
==== Dźwięk [{{IPA|g}}] ====
−
Oryginalne protogamajskie '''*g''' zostało ubezdźwięcznione do '''k''' podczas I przesuwki i nie było grupy '''*ŋk''', która mogłaby dać nowe '''g'''. Spowodowało to lukę w systemie fonetycznym, jednak w tej pozycji nie jest niczym dziwnym. Samodzielny fonem /{{IPA|g}}/ nie istnieje, ale samo [{{IPA|g}}] występuje jako allofon. Jeżeli /{{IPA|k}}/ występuje przed płynną, nosową lub drżącą, ulega udźwięcznieniu (to się tyczy wszystkich spółgłosek bezdźwięcznych). Grupa /{{IPA|rk}}/ jest także wymawiana /{{IPA|rg}}/. Nie pojawia się natomiast [{{IPA|g}}] w zapożyczeniach, które jest zastępowane /{{IPA|k}}/ lub /{{IPA|ɣ}}/, w kilku słowach także przez /{{IPA|ð}}/.
+
Oryginalne protogamajskie '''*g''' zostało ubezdźwięcznione do '''k''' podczas I przesuwki i nie było grupy '''*ŋk''', która mogłaby dać nowe '''g'''. Spowodowało to lukę w systemie fonetycznym, jednak w tej pozycji nie jest niczym dziwnym. Samodzielny fonem /{{IPA|g}}/ nie istnieje, ale samo [{{IPA|g}}] występuje jako allofon. Grupa /{{IPA|rk}}/ jest bowiem wymawiana [{{IPA|rg}}], co było wyjątkem podczas przesuwki. Ponadto jest wiele przesłanek, że powstające czasem w złożeniach /{{IPA|ɣk}}/ stawało się [{{IPA|g}}] mimo że tradycyjnie (i być może w niektórych dialektach) uważa się że ta grupa redukowała się do [{{IPA|ɣ}}] (stąd ''zegota'' "tydzień" powstałe z złożenia ''zog'' "tydzień i ''kota'' "dzień" tradycyjnie miało brzmieć [{{IPA|t͡seɣotʌ}}], ale obecnie raczej uważa się, że brzmiało to [{{IPA|t͡segotʌ}}]). Nie pojawia się natomiast [{{IPA|g}}] w zapożyczeniach, które jest zastępowane /{{IPA|k}}/ lub /{{IPA|ɣ}}/, w kilku słowach także przez /{{IPA|ð}}/, z wyjątkem naturalnej grupy '''rk'''. Z drugej strony, pojawiają się nowe zapożyczenia z obcą zbitką [{{IPA|rk}}], przez co kontekst obecności [{{IPA|g}}] zaczyna być zatarty.
  
 
=== Akcent ===
 
=== Akcent ===
−
Akcent zawsze pada na pierwszą sylabę. Jest on dynamiczny i nie ma znaczenia fonetycznego (nie wpływa na znaczenie wyrazu).
+
Akcent zawsze pada na pierwszą sylabę słowa. Nie ma żadnych wyjątków od tej zasady w języku klasycznym, ale występują czasem w ludowych djalektach.
  
 
==Sposoby zapisu==
 
==Sposoby zapisu==
−
Język zongepajcki wykształcił własny rodzaj zapisu, zwany '''atšzifem'''/'''atžifem''' (od starozongepajckiego '''adszip'''/'''adżip''' "wiadomość" – nazwa wzięła się od tego, że początkowo nim szamani zapisywali tylko wiadomości dla innych szamanów). Ponieważ nie jest on jednak możliwy do wprowadzania na komputerze, na nich dominuje łacińska transkrypcja oparta na alfabecie husyckim.
+
Język zongepajcki wykształcił własny rodzaj zapisu, zwany '''atšzifem''' (od starozongepajckiego '''adszip''' "wiadomość" – nazwa wzięła się od tego, że początkowo nim szamani zapisywali tylko wiadomości dla innych szamanów). Używany był on od ok. 1300 do 1900 PG. Status tego pisma nie jest ostatecznie potwierdzony w Gammai.
 +
 
 +
Ponieważ nie jest on jednak możliwy do wprowadzania na komputerze, na nich dominuje łacińska transkrypcja oparta na alfabecie husyckim.
  
 
=== Zapis przy pomocy alfabetu łacińskiego ===
 
=== Zapis przy pomocy alfabetu łacińskiego ===
−
Alfabet łaciński przeznaczony do zapisu zongepajckiego na komputerze został oparty na alfabecie husyckim, zawiera jednak parę liter i dwuznaków w nim nie występujących. Kilka ma także inne brzmienie niż w alfabecie czeskim i słowackim. Są dwie wersje tego zapisu.
+
Alfabet łaciński przeznaczony do zapisu zongepajckiego na komputerze został oparty na zmodyfikowanym alfabetem husyckim.
−
 
 
−
==== Nowa transkrypcja ====
 
−
Transkrypcja ta została stworzona 14 kwietnia 2020. Jej celem było naprawienie anomalii występujących w starej transkrypcji.
 
  
 
{| cellspacing="5" style="text-align: center;"
 
{| cellspacing="5" style="text-align: center;"
 
|- style="font-size: 2.0em;"
 
|- style="font-size: 2.0em;"
−
|  a  ||  b  ||  d  ||  ð ||  dz  ||  dž  ||  e  ||  ě  ||  f  ||  g  ||  h  ||  ch  ||  kh  ||  i  ||  ai  ||  j  ||  k  ||  ǩ
+
|  a  ||  b  ||  d  ||  ð ||  dz  ||  dž  ||  e  ||  ě  || ė ||  f  ||  g  ||  h  ||  ch  ||  kh  ||  i  ||  ai  ||  j  ||  k  ||  ḱ
 
|-
 
|-
−
| [{{IPA|ɐ}}] ||  [{{IPA|b}}] ||  [{{IPA|d}}]  ||  [{{IPA|ð}}]  ||  [{{IPA|d͡z}}]  ||  [{{IPA|d͡ʒ}}]  ||  [{{IPA|e}}] ||  [{{IPA|ɛ}}] ||  [{{IPA|f}}]  ||  [{{IPA|ɣ}}]  ||  [{{IPA|h}}][{{IPA|ː}}]<ref>Po samogłoskach przed spółgłoską '''h''' oznacza iloczas</ref>  ||  [{{IPA|x}}]  ||  [{{IPA|χ}}]  ||  [{{IPA|i}}]  ||  [{{IPA|aɪ̯}}]  ||  [{{IPA|j}}]  ||  [{{IPA|k}}]  ||  [{{IPA|ç}}]
+
| [{{IPA|ɐ}}] ||  [{{IPA|b}}] ||  [{{IPA|d}}]  ||  [{{IPA|ð}}]  ||  [{{IPA|d͡z}}]  ||  [{{IPA|d͡ʒ}}]  ||  [{{IPA|e}}] ||  [{{IPA|ɛ}}] || [{{IPA|i}}] ||  [{{IPA|f}}]  ||  [{{IPA|ɣ}}]  ||  [{{IPA|h}}][{{IPA|ː}}]<ref>Po samogłoskach przed spółgłoską '''h''' oznacza iloczas</ref>  ||  [{{IPA|x}}]  ||  [{{IPA|χ}}]  ||  [{{IPA|i}}]  ||  [{{IPA|aɪ̯}}]  ||  [{{IPA|j}}]  ||  [{{IPA|k}}]  ||  [{{IPA|ç}}]
 
|- style="font-size: 2.0em;"
 
|- style="font-size: 2.0em;"
 
| l  ||  ľ  ||  ł  ||  m  ||  n  ||  ň  ||  o  ||  p  ||  pf  ||  r  ||  s  ||  š  ||  sz  ||  šz  ||  t  ||  u  ||  au  ||  w
 
| l  ||  ľ  ||  ł  ||  m  ||  n  ||  ň  ||  o  ||  p  ||  pf  ||  r  ||  s  ||  š  ||  sz  ||  šz  ||  t  ||  u  ||  au  ||  w
Linia 308: Linia 415:
 
|  [{{IPA|l}}]  ||  [{{IPA|ʎ}}]  ||  [{{IPA|ɫ̪}}]  ||  [{{IPA|m}}]  ||  [{{IPA|n}}]  ||  [{{IPA|ɲ}}]  ||  [{{IPA|o}}]  ||  [{{IPA|p}}]  ||  [{{IPA|p͡f}}]  || [{{IPA|r}}]  ||  [{{IPA|s}}]  ||  [{{IPA|ʃ}}]  ||  [{{IPA|z}}]  ||  [{{IPA|ʒ}}]  ||  [{{IPA|t}}]  ||  [{{IPA|u}}]  ||  [{{IPA|aʊ̯}}]  ||  [{{IPA|w}}]
 
|  [{{IPA|l}}]  ||  [{{IPA|ʎ}}]  ||  [{{IPA|ɫ̪}}]  ||  [{{IPA|m}}]  ||  [{{IPA|n}}]  ||  [{{IPA|ɲ}}]  ||  [{{IPA|o}}]  ||  [{{IPA|p}}]  ||  [{{IPA|p͡f}}]  || [{{IPA|r}}]  ||  [{{IPA|s}}]  ||  [{{IPA|ʃ}}]  ||  [{{IPA|z}}]  ||  [{{IPA|ʒ}}]  ||  [{{IPA|t}}]  ||  [{{IPA|u}}]  ||  [{{IPA|aʊ̯}}]  ||  [{{IPA|w}}]
 
|- style="font-size: 2.0em;"
 
|- style="font-size: 2.0em;"
−
|  x  ||  x̌  ||  z ||  ž  ||  ''ż''<ref>Litera '''ż''' jest używana do zapisu niektórych rdzeni, które się upowszechniły w formie starej transkrypcji. Należą do niej chociażby rdzenie '''żona''' (dom), '''żongě''' (zongepajczyk) oraz '''żongěpai''' (zachód) – czyli te związanie z samym ludem. Ponadto wiele form zaczynających się na '''sz''' można skrócić do '''ż.''' W zapisie bez djakrytków '''ż''' jest zastępowane przy pomocy '''sz''' lub, w celu odróżnienia, '''sz' ''' (z apostrofem)</ref>
+
|  x  ||  x̌  ||  z ||  ž  ||  ''ż''<ref>Litera '''ż''' jest używana do zapisu niektórych rdzeni, które się upowszechniły w formie starej transkrypcji. Należą do niej chociażby rdzenie '''żona''' (dom), '''żongě''' (zongepajczyk) oraz '''żongěpai''' (zachód) – czyli te związanie z samym ludem. Ponadto wiele form zaczynających się na '''sz''' można skrócić do '''ż.''' W zapisie bez djakrytków '''ż''' jest zastępowane przy pomocy '''sz''' lub, w celu odróżnienia, '''sz' ''' (z apostrofem)</ref> || þ
 
|-
 
|-
−
| [{{IPA|k͡x}}]  ||  [{{IPA|t͡ɕ}}]  ||  [{{IPA|t͡s}}]  ||  [{{IPA|t͡ʃ}}]  ||  [{{IPA|z}}]
+
| [{{IPA|k͡x}}]  ||  [{{IPA|t͡ɕ}}]  ||  [{{IPA|t͡s}}]  ||  [{{IPA|t͡ʃ}}]  ||  [{{IPA|z}}] || [{{IPA|θ}}]
 
|}
 
|}
−
Zaletą nowej transkrypcji, prócz logiczności, jest także możliwość zapisu bez diakrytków. '''Haczek''' nad spółgłoskami jest wtedy zastępowany przez '''y''', '''ð''' jest pisane jako '''dh''', '''ł''' jako '''lh''' zaś '''ě''' jako '''ae'''.
+
Litera '''ė''' oznacza [i] pochodzące od [e], jak np. w słowie '''ðěkė''' [ðɛki] "ofiara" (dopełniacz: '''ðěkėwo''', teoretyczne '''**ðěki''' miałoby chwormę '''**ðěkiwi''')
  
−
Apostrof może służyć do dzielenia dwuznaków.
+
Jest także możliwość zapisu bez diakrytków. '''Haczek''' nad spółgłoskami jest wtedy zastępowany przez '''y''', '''ð''' jest pisane jako '''dh''', '''þ''' jako '''th''', '''ł''' jako '''lh''' zaś '''ě''' jako '''ae'''.
  
−
==== Stara transkrypcja ====
+
Apostrof może służyć do dzielenia dwuznaków. W przypadku dzielenia połączeń /ɐi/ /ɐu/ raczej używa się dierezy: ''aï aü''.
−
Stara transkrypcja powstała wraz z momentem powstania j. zongepajckiego. Choć jest zastąpiona nową, nadal można ją wykorzystywać. Charakterystyczne jest to, że transkrypcja litery '''z''' i jej odmian nie jest zbyt logiczna.
 
−
 
 
−
{| cellspacing="5" style="text-align: center;"
 
−
|- style="font-size: 2.0em;"
 
−
|  '''a'''  ||  '''b'''  ||  '''c'''  ||  '''č'''  ||  '''d'''  ||  '''dj''' ||  '''dz'''  || '''dž''' ||  '''e'''  ||  '''ě'''
 
−
|-
 
−
| [{{IPA|ɐ}}] || [{{IPA|b}}] || [{{IPA|t͡ʃ}}] || [{{IPA|t͡ɕ}}] || [{{IPA|d}}] || [{{IPA|ð}}] || [{{IPA|d͡z}}] || [{{IPA|d͡ʒ}}] || [{{IPA|e}}] || [{{IPA|ɛ}}]
 
−
|- style="font-size: 2.0em;"
 
−
|  '''f'''  ||  '''g'''  ||  '''h'''  ||  '''ch'''  ||  '''kh'''  ||  '''i''' ||  '''ai'''  || '''j''' ||  '''k'''  ||  '''ǩ'''
 
−
|-
 
−
| [{{IPA|f}}] || [{{IPA|ɣ}}] || [{{IPA|h}}][{{IPA|ː}}] || [{{IPA|x}}] || [{{IPA|χ}}] || [{{IPA|i}}] || [{{IPA|aɪ̯}}] || [{{IPA|j}}] || [{{IPA|k}}] || [{{IPA|ç}}]
 
−
|- style="font-size: 2.0em;"
 
−
|  '''l'''  ||  '''ľ'''  ||  '''ł'''  ||  '''m'''  ||  '''n'''  ||  '''ň'''  ||  '''o''' ||  '''p'''  || '''pf''' ||  '''r''' 
 
−
|-
 
−
| [{{IPA|l}}] || [{{IPA|ʎ}}] || [{{IPA|ɫ}}] || [{{IPA|m}}] || [{{IPA|n}}] || [{{IPA|ɲ}}] || [{{IPA|o}}] || [{{IPA|p}}] || [{{IPA|p͡f}}] || [{{IPA|ɾ}}]
 
−
|- style="font-size: 2.0em;"
 
−
|  '''s''' ||  '''š'''  ||  '''t'''  ||  '''u'''  ||  '''au'''  ||  '''w'''  ||  '''x''' ||  '''z'''  || '''ż''' ||  '''ž''' 
 
−
|-
 
−
| [{{IPA|s}}] || [{{IPA|ʃ}}] || [{{IPA|t}}] || [{{IPA|u}}] || [{{IPA|aʊ̯}}] || [{{IPA|w}}] || [{{IPA|k͡x}}] || [{{IPA|t͡s}}] || [{{IPA|z}}] || [{{IPA|ʒ}}]
 
−
|}
 
−
 
 
−
Diereza (¨) służy do dzielenia dwuznaków.
 
  
 
=== Atšzif ===
 
=== Atšzif ===
−
Narodowym pismem jest '''atšzif''', pochodzący z starozongepajckiego pisma ideograficznego. Współcześnie został bardzo uproszczony.
+
Atšzif jest abugidą, na którą przypada '''24 spółgłosek, 8 znaków diakrytycznych na samogłoski''' i '''diakrytyk zmiękczenia'''. Pisze się go od lewej do prawej strony, '''od dołu do góry'''. Atšzif w takim zestawie dosyć dobrze oddaje fonetykę języka klasycznego. Samogłoski są zapisywane wokół spółgłoski, zaś w nagłosie wokół '''h''', które wtedy jest nieme. Nie ma odróżnienia pomiędzy niemym '''h''' a zwykłym '''h'''.
−
 
 
−
Atšzif jest abugidą, na którą przypada '''24 spółgłosek, 1 obowiązkowa ligatura, 9 znaków diakrytycznych na samogłoski''' i '''diakrytyk zmiękczenia'''. Pisze się go od lewej do prawej strony, '''od dołu do góry'''. Atšzif w takim zestawia bardzo dobrze oddaje fonetykę języka klasycznego <del>a dzięki prostym kształtom jest zdecydowanie lepszy od pisma klinowego</del>. Samogłoski są zapisywane wokół spółgłoski, zaś w nagłosie wokół '''h''', które wtedy jest nieme. Nie ma odróżnienia pomiędzy niemym '''h''' a zwykłym '''h''', co później w części djalektów doprowadziło do zaniku nagłosowego '''h'''. Jednak niektóre odmiany pisma zaczęły pisać samogłoski w tej pozycji jako samodzielne znaki, zachowując charakter abugidy w innych miejscach.  
 
  
 
Do atšzifu zalicza się także '''cyfry darkajskie''', zapożyczone przez zongepajczyków do własnego pisma.
 
Do atšzifu zalicza się także '''cyfry darkajskie''', zapożyczone przez zongepajczyków do własnego pisma.
Linia 389: Linia 472:
 
| [[Plik:takaum-zon.png]]
 
| [[Plik:takaum-zon.png]]
 
| '''t'''
 
| '''t'''
−
| takaum
+
| takaim
 
| ucho
 
| ucho
 
|-  
 
|-  
Linia 398: Linia 481:
 
|-
 
|-
 
| [[Plik:zoslu-zon.png]]
 
| [[Plik:zoslu-zon.png]]
−
| '''z/ƶ'''
+
| '''þ, z'''<ref>'''z''' pochodzące od średniozongepajckiego '''*ƶ''', por. ołł. '''ƶołłu''', przynajmniej teoretycznie</ref>
−
| zoslu/ƶoslu
+
| zoslu
 
| owca  
 
| owca  
 
|-
 
|-
Linia 409: Linia 492:
 
| [[Plik:szaumach-zon.png]]
 
| [[Plik:szaumach-zon.png]]
 
| '''sz/ż'''<ref>Znak ten jest transkrybowany jako '''ż''' w kilku rdzeniach, które się upowszechniły w formie starej transkrypcji. Należą do niej chociażby rdzenie '''żona''' (dom), '''żongě''' (zongepajczyk) oraz '''żongěpai''' (zachód) – czyli te związanie z samym ludem.</ref>
 
| '''sz/ż'''<ref>Znak ten jest transkrybowany jako '''ż''' w kilku rdzeniach, które się upowszechniły w formie starej transkrypcji. Należą do niej chociażby rdzenie '''żona''' (dom), '''żongě''' (zongepajczyk) oraz '''żongěpai''' (zachód) – czyli te związanie z samym ludem.</ref>
−
| szaumach
+
| szaimach
 
| oko  
 
| oko  
 
|-
 
|-
Linia 444: Linia 527:
 
| [[Plik:wadkye-zon.png]]
 
| [[Plik:wadkye-zon.png]]
 
| '''w'''
 
| '''w'''
−
| wadǩe
+
| wadǩė
 
| urządzenie do mielenia
 
| urządzenie do mielenia
 
|-
 
|-
Linia 459: Linia 542:
 
| [[Plik:runyeja-zon.png]]
 
| [[Plik:runyeja-zon.png]]
 
| '''r'''
 
| '''r'''
−
| ruňeja
+
| rawa
−
| podgórze
+
| zwierz
 
|-
 
|-
 
| [[Plik:lyit-zon.png]]
 
| [[Plik:lyit-zon.png]]
Linia 492: Linia 575:
 
|-
 
|-
 
| [[Plik:i-zon.png]]
 
| [[Plik:i-zon.png]]
−
| '''i'''
+
| '''i, ė, e'''
 
| samogłoska krótka i
 
| samogłoska krótka i
 
| -
 
| -
Linia 501: Linia 584:
 
| -
 
| -
 
|-
 
|-
−
| [[Plik:ae-zon.png]]
 
−
| '''ě'''
 
−
| samogłoska długa ě
 
−
| -
 
 
|-
 
|-
 
| [[Plik:e-zon.png]]
 
| [[Plik:e-zon.png]]
−
| '''e'''
+
| '''e, ě, ė'''  
−
| samogłoska długa e
+
| samogłoska długa e, ě
 
| -  
 
| -  
 
|-
 
|-
Linia 525: Linia 604:
 
| samogłoska ruchoma
 
| samogłoska ruchoma
 
| -
 
| -
−
|-
 
−
| colspan="4" | '''Ligatura'''
 
−
|-
 
−
| [[Plik:jae-zon.png]]
 
−
| '''jě'''
 
−
| colspan="2" | -
 
 
|-
 
|-
 
| colspan="4" | '''Cyfry darkajskie'''
 
| colspan="4" | '''Cyfry darkajskie'''
Linia 576: Linia 649:
 
|  
 
|  
 
|}
 
|}
 +
Pismo nie jest idealne. W szczególności nie odróżnia się w piśmie samogłosek ''e'' oraz ''ě''. Ponadto w pozycji nieakcentowanej ten sam znak może oznaczać dźwięk ''i''. Podobne mylenie tyczy  się w mniejszym stopniu spółgłosek. Zwłaszcza dawne ''ƶ'' po połączeniu z ''z'' stało się wariantem graficznym tego drugiego, a właściwie odwrotnie. Zazwyczaj pisano znak ''ƶ'', zaś ''z'' tylko na końcu wyrazu.
  
 
== Gramatyka ==
 
== Gramatyka ==
 
=== Harmonia samogłoskowa ===
 
=== Harmonia samogłoskowa ===
−
W dialektach wschodnich została zachowana protogamajska progresywna harmonia samogłosek. Dawne dyftongi '''*ai, *au''' wykształciły własną kategorię.:
+
W języku została dosyć dobrze zachowana protogammajska harmonia samogłosek. Doszło jednak do zmienienia samogłoski, która ją wywołuje, bowiem nie musi to być samogłoska w rdzeniu, a może być to samogłoska poprzedniego przyrostka. Jednak zazwyczaj nie można zobaczyć tej zmiany, gdyż już samogłoska w sufiksie jest wcześniej podległa harmonii (ale nie wszystkie sufiksy jej podlegają, wtedy to można zauważyć).
  
 
{| class="wikitable" style="text-align:center"
 
{| class="wikitable" style="text-align:center"
Linia 588: Linia 662:
 
! długa (_²)
 
! długa (_²)
 
|-
 
|-
−
| i, ai
+
! i, ai
 
| i
 
| i
 
| ai
 
| ai
 
|-
 
|-
−
| u, au
+
! u, au
 
| u
 
| u
 
| au
 
| au
 
|-
 
|-
−
| o, e
+
! o, e, ė
 
| o
 
| o
−
| e
+
| ė<ref>W przyrostkach</ref>, e<ref>W przedrostkach</ref>
 
|-
 
|-
−
| a, ě
+
! a, ě
 
| a
 
| a
 
| ě
 
| ě
Linia 606: Linia 680:
  
 
Np:
 
Np:
−
*'''aigoslo''' (język) > ''aig'''o'''r'''o'''za'' (języki)
+
*'''aigoslo''' (język) > ''aig'''o'''r'''o''''' (języki)
−
*'''fislun''' (drzewo) > ''fisl'''u'''nosl'''u'''za'' (drzewa) (tu się pojawia jedynie tzw. ''ruchome '''o''''')
+
*'''fislun''' (drzewo) > ''fisl'''u'''nosl'''u''''' (drzewa) (tu się pojawia jedynie tzw. ''ruchome '''o''''')
−
*'''jisłě''' (kapłan) > ''jisł'''ě'''sl'''a'''za'' (kapłani)
+
*'''jisłě''' (kapłan) > ''jisł'''ě'''sl'''a''''' (kapłani)
−
*'''zoslu''' (owca) > ''zosl'''u'''sl'''u'''za'' (owce)
+
*'''zoslu''' (owca) > ''zosl'''u'''sl'''u''''' (owce)
  
−
W harmonii można zauważyć, że nadal funkcjonuje podział na głoski krótkie (a, o, i, u) i długie (ě, e, ai, au) pomimo zaniku iloczasu.
+
W harmonii można zauważyć, że nadal funkcjonuje podział na głoski krótkie (a, o, i, u) i długie (ě, e~ė, ai, au) pomimo zaniku iloczasu.
  
 
=== O ruchome ===
 
=== O ruchome ===
Linia 618: Linia 692:
 
*w grupach ''CslV > CsolV, VslC > VsloC''
 
*w grupach ''CslV > CsolV, VslC > VsloC''
 
*jeżeli sufiks by się zaczął na ''sl'', przed ''sl'' dodajemy właśnie ruchome o.
 
*jeżeli sufiks by się zaczął na ''sl'', przed ''sl'' dodajemy właśnie ruchome o.
 +
'''Ruchome o''' pojawia się też jako spójka w słowach złożonych, zwłaszcza przy dwóch zwartych, np. ''žijějap'''o'''bėðėn'' "chmura (typu cirrus)"
  
 
Właściwości '''ruchomego o:'''
 
Właściwości '''ruchomego o:'''
 
*nie podlega harmonii
 
*nie podlega harmonii
 
*jeśli jest na końcu wyrazu, a jest wersja afiksu na słowa kończące się na spółgłoskę, to afiks używa wersji spółgłoskowej
 
*jeśli jest na końcu wyrazu, a jest wersja afiksu na słowa kończące się na spółgłoskę, to afiks używa wersji spółgłoskowej
−
*w potocznej wymowie jest często redukowane do szwy
 
−
 
−
Dawniej istniały nieliczne wyjątki, gdzie zachowana była grupa ''sl'' pomimo łamania budowy '''(C)V(C)'''. Obecnie nie ma żadnych.
 
  
 
=== Deklinacja ===
 
=== Deklinacja ===
 
Deklinacji podlegają rzeczowniki i zaimki osobowe. W przeciwieństwie do protogamajskiego, jest ona w pełni regularna. Z drugiej strony język utracił kilka przypadków.
 
Deklinacji podlegają rzeczowniki i zaimki osobowe. W przeciwieństwie do protogamajskiego, jest ona w pełni regularna. Z drugiej strony język utracił kilka przypadków.
  
−
Przypadki w języku zongepajskim (w nawiasie kwadratowym skrót, w okrągłym pytania):
+
Przypadki w języku zongepajckim (w okrągłym pytania):
−
*1. mianownik [m] (kto, co)
+
*1. mianownik (kto, co)
−
*2. dopełniacz [d] (kogo, czego)
+
*2. dopełniacz (kogo, czego)
−
*3. biernik [b] (kogo, co)
+
*3. biernik (kogo, co)
−
*4. miejscownik [mj] (o kim, o czym)
+
*4. miejscownik (o kim, o czym)
−
*5. ablatyw [a] (skąd, od kogo, od czego)
+
*5. ablatyw (skąd, od kogo, od czego)
−
*6. allatyw [al] (dokąd, do kogo, do czego)
+
*6. allatyw (dokąd, do kogo, do czego)
−
*7. innesyw [i] (w kim, w czym)
+
*7. innesyw (w kim, w czym)
−
*8. wołacz [w] (zawołaj kogoś, coś)
+
*8. wołacz (zawołaj kogoś, coś)
  
−
Celownik został zastąpiony przez konstrukcje dopełniacza z przyimkiem '''fi''' (dla). Narzędnik całkowicie zlał się z miejscownikem, a prolatyw i ekwatyw z mianownikiem. Innesyw, chociaż istnieje w języku, w praktyce jest bardzo rzadko używany nawet w piśmie oficjalnym, praktycznie zawsze jest zastępowany przez miejscownik. W odmianie ludowej zanika całkowicie.
+
Ponadto istnieją trzy liczby: pojedyncza, podwójna i mnoga. Te dwie ostatnie powodują skrócenie niektórych przyrostków przypadków.
 +
 
 +
Przypadki które zostały utracone to narzędnik, prolatyw, ekwatyw i celownik. Narzędnik został zastąpiony poprzez formę miejscownika i przyimki, przez co narzędzie wykonania jest określane miejscownikem. Prolatyw został natomiast zastąpiony przez ablatyw, ekwatyw z kolei mianownikem. Celownik wypadł z użycia dużo później, stąd zachowane utarte zwroty, jego obecność w ołłuchu oraz tzw. relikt celownika – dopełniacz w odmianie ruchomej O-tematu ma formę celownika (''-o'''ł''''') aby uniknąć zlania z mianownikem (a więc celownik wypadł już po przejściu '''ă > o'''). Współcześnie jest wyrażany poprzez dopełniacz z przyimkem '''fi''' (dla).
  
 
==== Odmiana ====
 
==== Odmiana ====
 +
Odmiana jest odziedziczona z pragammajskiego i jest nieco rozbudowana ze względu na trzy tryby odmiany: samogłoskowy, spółgłoskowy i ruchomy. Ponadto w deklinacji doszło do pewnego przejścia w tryb fleksyjny – mianowicie końcówki liczb i przypadków często łączyły się ze sobą, tworząc końcówki fleksyjne.
  
−
Odmiana jest zależna od tematu (kiedyś wszystkie dodam)
+
{|
−
{| class="wikitable"
+
{| class="wikitable" style="vertical-align:bottom;"
 +
|- style="font-weight:bold; text-align:center; background-color:rgb(255, 153, 0);"
 +
! colspan="12" | Deklinacja
 +
|- style="font-weight:bold; background-color:rgb(192, 192, 192);"
 +
| rowspan=2| Przypadek
 +
| colspan=3|L. Pojedyncza
 +
| colspan=3|L. Podwójna
 +
| colspan=3|L. Mnoga
 +
|-
 +
|- style="font-weight:bold; background-color:rgb(192, 192, 192);"
 +
| Samogłoskowa
 +
| Spółgłoskowa
 +
| Ruchoma
 +
| Samogłoskowa
 +
| Spółgłoskowa
 +
| Ruchoma
 +
| Samogłoskowa
 +
| Spółgłoskowa
 +
| Ruchoma
 +
|-
 +
!Mianownik
 +
| colspan=2| ''–ø''
 +
| ''–o''
 +
|''–ja''
 +
| colspan=2| ''–_ja''
 +
| ''–sl_''
 +
| ''–osl_''
 +
|''–r_''
 +
|-
 +
!Dopełniacz
 +
| ''–w_''
 +
| colspan=2|''–_'', ''–oł''<ref>W odmianie ruchomej, gdy efektem harmonji jest samogłoska '''o'''</ref>
 +
| ''–jau''
 +
| colspan=2| ''–_jau''
 +
| ''–sl_zau''
 +
| ''–osl_zau''
 +
|''–r_zau''
 +
|-
 +
!Biernik
 +
| ''–j_z''
 +
| colspan=2|''–_z''
 +
| ''–j''
 +
| colspan=2| ''–_j''
 +
| ''–sl_z''
 +
| ''–osl_z''
 +
|''–r_z''
 +
|-
 +
!Miejscownik
 +
| colspan=2| ''–hě''
 +
| ''–ohě''
 +
|''–jahě''
 +
| colspan=2|''–_jahě''
 +
| ''–sl_zhě''
 +
| ''–osl_zhě''
 +
|''–r_zhě''
 +
|-
 +
!Ablatyw
 +
| ''–chu''
 +
| colspan=2| ''–_chu''
 +
|''–jach''
 +
| colspan=2|''–_jach''
 +
| ''–sl_ch''
 +
| ''–osl_ch''
 +
|''–r_ch''
 +
|-
 +
!Allatyw
 +
| ''–kuch''
 +
| colspan=2| ''–uch''
 +
|''–jak''
 +
| colspan=2|''–_jak''
 +
| ''–sl_k''
 +
| ''–osl_k''
 +
|''–r_k''
 +
|-
 +
!Innesyw
 +
| colspan=2| ''–z_''
 +
| ''–oz_''
 +
|''–jaz''
 +
| colspan=2|''–_jaz''
 +
| ''–sl_zaz''
 +
| ''–osl_zaz''
 +
|''–r_zaz''
 
|-
 
|-
 +
!Wołacz
 +
| colspan=2| ''–s_²''
 +
| ''–os_²''
 +
|''–jakhě''
 +
| colspan=2|''–_jakhě''
 +
| ''–sl_khě''
 +
| ''–osl_khě''
 +
|''–r_khě''
 +
|}
 +
 +
===== Odmiana zaimków osobowych =====
 +
Zaimki osobowe odmienia się nieregularnie, według tego wzoru:
 +
{| class="wikitable" vertical-align:bottom;"
 +
|- style="font-style:normal; font-weight:bold; background-color:#C0C0C0;"
 
! Przypadek
 
! Przypadek
−
! Sufiks
+
! '''go (ja)'''
−
! gaba – człowiek
+
! '''łai (ty)'''
−
! jisłě – kapłan, guślarz
+
! '''pe (on)'''
−
! wakhatun – koń
+
! '''šzipfajěja (my  du.)'''
 +
! '''ujěja (wy du.)'''
 +
! '''khado (oni du.)'''
 +
! '''šzipfa (my)'''
 +
! '''auslo (wy)'''
 +
! '''kha (oni)'''
 
|-
 
|-
−
| 1. m
+
! Mianownik
−
| -ø
+
| go
−
| gaba
+
| łai
−
| jisłě
+
| pe
−
| wakhatun
+
| šzipfajěja
 +
| ujěja
 +
| khado
 +
| šzipfa
 +
| auslo
 +
| kha
 
|-
 
|-
−
| 2. d
+
!Dopełniacz
−
| -(w)_
+
| gawawa
−
| gaba'''wa'''
+
| łaiwė
−
| jisłě'''wa'''
+
| pawawa
−
| wakhatun'''u'''
+
| šzipfajějau
 +
| ujějau
 +
| khadowo
 +
| šzipfau
 +
| auslau
 +
| khau
 
|-
 
|-
−
| 3. b
+
! Biernik
−
| -(j)_z
+
| goz
−
| gaba'''jaz'''
+
| łaiz
−
| jisłě'''jiz'''
+
| pajějaz
−
| wakhatun'''uz'''
+
| šzipfajěj
 +
| ujěj
 +
| khadziz
 +
| šzipfiz
 +
| zaislo
 +
| siz
 
|-
 
|-
−
| 4. mj
+
! Miejscownik
−
| -hě
+
| goð
−
| gaba'''hě'''
+
| łaih
−
| jisłě'''hě'''
+
| pehě
−
| wakhatun'''hě'''
+
| šzipfajějahě
 +
| ujějahě
 +
| khadohě
 +
| šzipfað
 +
| hauslo
 +
| khah
 
|-
 
|-
−
| 5. a
+
! Ablatyw
−
| -(_)chu
+
| gochu
−
| gaba'''chu'''
+
| łaichu
−
| jisłě'''chu'''
+
| pechu
−
| wakhatun'''uchu'''
+
| zipfajějach
 +
| ujějach
 +
| khadochu
 +
| šzipfachu
 +
| ausluchu
 +
| khachu
 
|-
 
|-
−
| 6. al
+
! Allatyw
−
| -(k)uch
+
| gokuch
−
| gaba'''kuch'''
+
| łaikuch
−
| jisłě'''kuch'''
+
| pekuch
−
| wakhatun'''uch'''
+
| šzipfajějak
 +
| ujějak
 +
| khadokuch
 +
| šzipfakuch
 +
| ausluch
 +
| khakuch
 
|-
 
|-
−
| 7. i
+
! Innesyw
−
| -z_
+
| goz
−
| gaba'''za'''
+
| łaiz
−
| jisłě'''za'''
+
| pez
−
| wakhatun'''zu'''
+
| šzipfajějaz
 +
| ujějaz
 +
| khadoz
 +
| šzipfaz
 +
| zauslo
 +
| khaz
 
|-
 
|-
−
| 8. w
+
! Wołacz
−
| -(_)kh_²
+
| gokh
−
| gaba'''khě'''
+
| łaikh
−
| jisłě'''khě'''
+
| pajakh
−
| wakhatun'''ukhau'''
+
| šzipfajějakh
 +
| ujějakh
 +
| khadokh
 +
| šzipfakh
 +
| auslukh
 +
| khakh
 
|}
 
|}
−
 
−
=== Liczby ===
 
−
W języku są używane trzy liczby: pojedyncza, podwójna i mnoga. Liczba zerowa zanikła.
 
−
 
−
Sufiksy do określenia liczb:
 
−
*pojeczyncza: '''-ø'''
 
−
*podwójna: '''-_jěja'''
 
−
*mnoga: '''-(o)sl_za, -r_za''' (gdy kończy się na ''slo'')
 
−
 
−
Przykłady:
 
−
*''zoslu, zoslujěja, zoslusluza'' (owca, dwie owce, owce)
 
−
*''jisłě, jisłějěja, jisłěslaza'' (kapłan, dwaj kapłani, kapłani)
 
−
*''aigoslo, aigoslojěja, aigoroza'' (język, dwa języki, języki)
 
  
 
=== Przymiotnik ===
 
=== Przymiotnik ===
−
Przymiotnik określa dodatkowe cechy rzeczownika. Nie odmienia się przez przypadki. Jego końcówką jest ''-z_z'' lub ''-z_²z'', która może być zmiękczona do ''-ž_z''<ref name="now"></ref>/''-c_z''<ref name="star"></ref> lub ''-ž_²z''<ref name="now"></ref>/''-c_²z''<ref name="star"></ref><ref>zazwyczaj wybór końcówki zależy od długości samogłoski, ale nie zawsze tak jest. Dotyczy to zwłaszcza słów kończących się na '''e''' oraz '''ě''', które mają zazwyczaj krótkie samogłoski w końcówce.</ref>.
+
Przymiotnik określa dodatkowe cechy rzeczownika. Nie odmienia się przez przypadki. Jego końcówką jest ''-z_z'' lub ''-z_²z'', która może być zmiękczona do ''-ž_z'' lub ''-ž_²z''.
−
Charakterystyczne dla j. zongepajckiego jest to, że od każdego rzeczownika można utworzyć przymiotnik. Np. ''jisłě'' > '''jisłězaz''' (kapłanowy).
 
  
−
Inne przykłady:
+
{| class="wikitable" style="text-align:center"
 +
! rowspan="2" | Ostatnia samogłoska
 +
! colspan="3" | Pozycja tej samogłoski i długość
 +
|-
 +
! krótka
 +
! długa w wygłosie
 +
! długa w śródgłosie
 +
|-
 +
! '''i, ai'''
 +
| -žiz
 +
| colspan="2" | -zaiz
 +
|-
 +
! '''u, au'''
 +
| -zuz
 +
| colspan="2" | -zauz
 +
|-
 +
! '''a, ě'''
 +
| colspan="2" | -zaz
 +
| -zěz
 +
|-
 +
! '''o, e/ė'''
 +
| colspan="2" | -zoz
 +
| -žėz
 +
|-
 +
|}
 +
Przykłady:
 +
*''jisłězaz'' – kapłański
 
*''żongěpaizaiz'' – zachodni
 
*''żongěpaizaiz'' – zachodni
 
*''aigoslozoz'' – językowy
 
*''aigoslozoz'' – językowy
−
*''hałużzuz'' – ziarnowy
+
*''fahakzuz'' – ziarnowy
 
*''zahmas'zaz'' – mielony
 
*''zahmas'zaz'' – mielony
  
−
Dodając natomiast ''-(_)lu'' zamiast ''-z_z'' otrzymamy przymiotnik wyrażający brak danej cechy. Np. ''aigoslolu'' – bezjęzyczny.
+
==== Przymiotniki długie ====
 +
Występują też częściowo charakterystyczne przymiotniki długie, powstałe pod wpływem gramatyki darkajskiej (innym gammajskim który je utworzył jest [[język gowojski]]). Używa się go do określenia rzeczy wyjątkowych, jedynych w swoim rodzaju (pełni więc częściowo funkcje przedimka określonego) – ale nie do wszystkich, np. języki mają przymiotniki krótkie. Kończy się na ''-z_zaz, -ž_zaz, -z_²zaz, -ž_²zaz'' na tych samych zasadach co zwykłe przymiotniki.
 +
 
 +
====Stopniowanie====
 +
Przymiotnik w zongepajckim podlegał stopniowaniu przez cztery stopnie - zerowy (brak cechy), zwykły, wyższy i najwyższy.
 +
{| class="wikitable" style="text-align:center"
 +
!
 +
! Morfem
 +
|-
 +
! najwyższy
 +
| to-...-fasz
 +
|-
 +
! wyższy
 +
| -fasz
 +
|-
 +
! zwykły
 +
| Ø
 +
|-
 +
! zerowy
 +
| -lu
 +
|-
 +
|}
 +
Co ważne, morfemy nie ulegają harmonii, zaś ''to-'' nie jest redukowane lub rozszerzane przed samogłoską. Wynika to z tego, że wywodzą się one z pragammajskich przysłówków "dużo" i "w całości" i nie zdążyły wykształcić harmonii. W starozongepajckim ''*-paż'' (współczesne ''-fasz'', powiązane z ''faszozoz'' "duży") funkcjonowało już jako sufiks, zaś ''*do'' (współczesne ''to-'' powiązane z ''toslauzuz'' "cały") nadal było partykułą i prawdopodobnie nadal tak było w prazachodniozongepajckim.
  
 
=== Przysłówek ===
 
=== Przysłówek ===
−
Przysłówek tworzy się zamieniając końcówkę przymiotnika ''-z_z/-z_²z'' ma ''-z_ð/-z_²ð''<ref name="now"></ref> / ''-z_dj/-z_²dj''<ref name="star"></ref>. Ta również może być zmiękczona do ''-ž_ð/-ž_²ð''<ref name="now"></ref> / ''-c_dj/-c_²dj''<ref name="star"></ref>. Podobnie jak przymiotnik, można go utworzyć od każdego rzeczownika:
+
Przysłówek tworzy się zamieniając końcówkę przymiotnika ''-z_z/-z_²z'' na ''-z_ð/-z_²ð''. Ta również może być zmiękczona do ''-ž_ð/-ž_²ð''. Podobnie jak przymiotnik, można go utworzyć od każdego rzeczownika:
−
*''jisłězadj'' – kapłańsko
+
{| class="wikitable" style="text-align:center"
−
*''żongěpaizaidj'' – zachodnio
+
! rowspan="2" | Ostatnia samogłoska
−
*''aigoslozodj'' – językowo
+
! colspan="3" | Pozycja tej samogłoski i długość
−
*''zahmaszadj'' – mielnie
+
|-
 +
! krótka
 +
! długa w wygłosie
 +
! długa w śródgłosie
 +
|-
 +
! '''i, ai'''
 +
| -žið
 +
| colspan="2" | -zaið
 +
|-
 +
! '''u, au'''
 +
| -zuð
 +
| colspan="2" | -zauð
 +
|-
 +
! '''a, ě'''
 +
| colspan="2" | -zað
 +
| -zěð
 +
|-
 +
! '''o, e/ė'''
 +
| colspan="2" | -zoð
 +
| -žėð
 +
|-
 +
|}
 +
*''jisłězað'' – kapłańsko
 +
*''żongěpaizaið'' – zachodnio
 +
*''aigoslozoð'' – językowo
 +
*''zahmas'zað'' – mielnie
 +
 
 +
====Stopniowanie====
 +
Tak jak przymiotnik, przysłówek stopniuje się:
 +
{| class="wikitable" style="text-align:center"
 +
!
 +
! Morfem
 +
|-
 +
! najwyższy
 +
| to-...-þasz
 +
|-
 +
! wyższy
 +
| -þasz
 +
|-
 +
! zwykły
 +
| Ø
 +
|-
 +
! zerowy
 +
| -lu
 +
|-
 +
|}
 +
Należy zaznaczyć, że w stopniu wyższym i najwyższym -ð jest usuwane. Zatem np. ''iľižið'' "ciężko" w stopniu wyższym brzmi ''iľižiþasz'', zaś w stopniu najwyższym ''toiľižiþasz''.
  
 
=== Czasownik ===
 
=== Czasownik ===
−
Czasownik wyraża czynność. Różni się on nieco od protogamajskiego. Jednak nadal jest zatarcie granicy pomiędzy aspektem a trybem.  
+
Czasownik wiadomo do czego służy. Jego odmiana od czasu pragammajskich nieco się uprościła – część funkcji przejęły czasowniki posiłkowe. Jednak nadal wykazuje podstawowe cechy – zatarcie różnicy pomiędzy aspektem a trybem, odmiana przez osoby oraz ich bogata ilość.
  
 
==== Bezokolicznik ====
 
==== Bezokolicznik ====
−
Podstawową formą czasownika jest bezokolicznik. Język zongepajcki wytworzył jego osobny sufiks, jest nim '''-ěj''' (po spółgłoskach i ruchomym o), zapożyczona z j. darkajskiego, lub '''-ňe''' (po innych samogłoskach). Ponieważ protogamajskie czasowniki rzadko kończyły się na samogłoskę, ''-ňe'' jest dosyć rzadkie. Przykłady:
+
Podstawową formą czasownika jest bezokolicznik. Język zongepajcki wytworzył jego osobny sufiks, jest nim '''-ěj''' (po spółgłoskach i ruchomym o), zapożyczona z j. darkajskiego, lub '''-ňė''' (po innych samogłoskach). Ponieważ protogamajskie czasowniki rzadko kończyły się na samogłoskę, '''-ňė''' jest dosyć rzadkie. Przykłady:
 
*''zahmasěj'' – mielić/mleć
 
*''zahmasěj'' – mielić/mleć
−
*''szaiměj''<ref name="now"></ref>/''żaiměj''<ref name="star"></ref> – orać
+
*''szaiměj'' – orać
 
*''zuwaslěj'' – polować
 
*''zuwaslěj'' – polować
−
*''ǩifěj'' – biec
+
*''ḱifěj'' – biec
 
*''uzupěj'' – pytanie
 
*''uzupěj'' – pytanie
 
*''pfěslěňe'' – palić
 
*''pfěslěňe'' – palić
Linia 756: Linia 1051:
 
! Sufiks
 
! Sufiks
 
|-
 
|-
−
| 1 os. l. poj
+
! 1 os. l. poj
 
| -(f)_²t
 
| -(f)_²t
 
|-
 
|-
−
| 2 os. l. poj
+
! 2 os. l. poj
 
| -(f)_²z
 
| -(f)_²z
 
|-
 
|-
−
| 3 os. l. poj
+
! 3 os. l. poj
−
| -(f)_²že<ref name="now"></ref>/-(f)_²ce<ref name="star"></ref>
+
| -(f)_²žė
 
|-
 
|-
−
| 1 os. l. pd
+
! 1 os. l. pd
−
|  -(ð)_<ref name="now"></ref>/-(dj)_<ref name="star"></ref>
+
|  -(ð~dž)_
 
|-
 
|-
−
| 2 os. l. pd
+
! 2 os. l. pd
−
| -(ð)_g<ref name="now"></ref>/ -(dj)_g<ref name="star"></ref>
+
| -(ð~dž)_g
 
|-
 
|-
−
| 3 os. l. pd
+
! 3 os. l. pd
−
| -(ð)_x<ref name="now"></ref>/-(dj)_x<ref name="star"></ref>
+
| -(ð~dž)_x
 
|-
 
|-
−
| 1 os. l. mn
+
! 1 os. l. mn
 
|  -(f)_²
 
|  -(f)_²
 
|-
 
|-
−
| 2 os. l. mn
+
! 2 os. l. mn
 
| -(f)_²g
 
| -(f)_²g
 
|-
 
|-
−
| 3 os. l. mn
+
! 3 os. l. mn
 
| -(f)_²x
 
| -(f)_²x
 
|}
 
|}
Linia 791: Linia 1086:
 
! Czasownik
 
! Czasownik
 
|-
 
|-
−
| 1 os. l. poj
+
! 1 os. l. poj
 
| chadě
 
| chadě
 
|-
 
|-
−
| 2 os. l. poj
+
! 2 os. l. poj
 
| chadapf
 
| chadapf
 
|-
 
|-
−
| 3 os. l. poj
+
! 3 os. l. poj
−
| chadze
+
| chadzė
 
|-
 
|-
−
| 1 os. l. pd
+
! 1 os. l. pd
 
| chadajěja
 
| chadajěja
 
|-
 
|-
−
| 2 os. l. pd
+
! 2 os. l. pd
 
| chadazajěja
 
| chadazajěja
 
|-
 
|-
−
| 3 os. l. pd
+
! 3 os. l. pd
−
| chadažet<ref name="now"></ref>/chadacet<ref name="star"></ref>
+
| chadažėt
 
|-
 
|-
−
| 1 os. l. mn
+
! 1 os. l. mn
−
| chad
+
| chad(u) <ref>chworma z '''u''' jest bardziej archaiczna</ref>
 
|-
 
|-
−
| 2 os. l. mn
+
! 2 os. l. mn
 
| chadazěg
 
| chadazěg
 
|-
 
|-
−
| 3 os. l. mn
+
! 3 os. l. mn
 
| chadazět
 
| chadazět
 
|}
 
|}
Linia 823: Linia 1118:
  
 
==== Chcieć ====
 
==== Chcieć ====
−
Zgodnie z systemem protogamajskim czasownik '''chcieć''' nie istnieje. O ile pragnienie jakieś rzeczy lub rozkaz robi się podobnie jak w protogamajskim (dodanie słowa aizaug - rozkaz), to pragnienie jakiejś czynności należy wyrazić następująco:
+
Zgodnie z systemem protogamajskim czasownik '''chcieć''' nie istnieje. O ile pragnienie jakieś rzeczy lub rozkaz robi się podobnie jak w protogamajskim (dodanie słowa aizaug - rozkaz), tak wyrażenie pragnienia czynności można dokonać na dwa sposoby - formą pragnącą lub specjalną konstrukcją z czasownikiem posiłkowym woleć (''oslauna''):
 
*1. podmiot
 
*1. podmiot
−
*2. dopełnienie
+
*2. czasownik posiłkowy ''woleć'' (''oslauna'') odmieniony normalnie
−
*3. czasownik posiłkowy ''woleć'' (oslauna) odmieniony normalnie
+
*3. dopełnienie
 
*4. orzeczenie właściwe również odmienione (nieodmienione tworzy z czasownikem ''woleć'' orzeczenie modalne)
 
*4. orzeczenie właściwe również odmienione (nieodmienione tworzy z czasownikem ''woleć'' orzeczenie modalne)
 
Przykładowo:  
 
Przykładowo:  
−
Go xahsazaz pausluz ''oslaunafět'' szaim'''ait'''/Go xahsazaz pausluz ''oslaunafět'' żaim'''ait'''. - Ja chce orać wielkie pole.
+
Go ''oslaunafět'' xahsazaz pausluz ''szaim'''ait'''''. - Ja chce orać wielkie pole.
−
 
+
'''Ale:''' Go xahsazaz pausluz ''oslaunafět'' szaim'''ěj'''. - Ja wolę orać wielkie pole.
−
ale Go xahsazaz pausluz ''oslaunafět'' żaim'''ěj'''/Go xahsazaz pausluz ''oslaunafět'' szaim'''ěj'''. - Ja wolę orać wielkie pole.
 
−
 
 
  
 
==== Trybo-aspekty ====
 
==== Trybo-aspekty ====
 
===== Stanu (aspekty): =====
 
===== Stanu (aspekty): =====
−
W języku istnieją dwie formy czasownika – niedokonana i dokonana. Forma niedokonana oznacza tyle, że czynność nie została zakończona. Ma afiks zerowy ('''ø''').
+
W języku istnieją dwie formy czasownika – niedokonana i dokonana. Forma niedokonana oznacza tyle, że czynność nie została zakończona. Ma afiks zerowy ('''Ø''').
  
−
Forma dokonana oznacza, że czynność została już ukończona lub za chwile się ją ukończy. Tworzymy ją poprzez dodanie na początek czasownika właściwego (lub posiłkowego w formie chcieć i czasie przeszłym złożonym) prefiksu ''p(_)-'' np.
+
Forma dokonana oznacza, że czynność została już ukończona lub za chwile się ją ukończy. Tworzymy ją poprzez dodanie na początek czasownika właściwego (lub posiłkowego w formie chcieć i czasie zaprzeszłym) prefiksu ''p(_)-'' np.
−
*''szaimait''/''żaimait'' (oram) > ''piszaimait''/''piżaimait'' (zoram)
+
*''szaimait'' (oram) > ''piszaimait'' (zaoram)
−
*''fahakět'' (sieję) > ''pafahakět'' (zsieję)
+
*''fahakět'' (sieję) > ''pafahakět'' (zasieję)
  
−
W języku zanikła forma teliktyczna.
+
====== Reliktowe czasowniki z formą teliktyczną (tzw. czasowniki skończone) ======
 +
Mimo że już nie jest regularnie tworzona od czasów pragammajskich, forma teliktyczna przetrwała jako stała część części czasowników. Te czasowniki to tzw. '''czasowniki skończone'''. Często mają znaczenia inne od pierwowzorów i zastępują różne dłuższe frazy. Przykłady takich czasowników:
 +
*''maszawawěj'' – skończyć
 +
*''mizaikhěj'' – mieć pomysł
 +
*''machawaněj'' – skończyć rozmowę
 +
*''mahałuszěj'' – mieć zasiane pole<ref>Należy jednak tu zwrócić na pewną wyjątkowość. Mianowicie '''mahałuszěj''' to jedyna obecna forma pragammajskiego rzeczownika '''*haluz''' w zongepajckim, zaś "ziarno" jest określane przez '''fahak'''</ref>
  
 
===== Intencji: =====
 
===== Intencji: =====
−
 
+
======Forma pragnąca======
−
'''Forma pragnąca''' wyraża pragnienie mówiącego co do wykonania danej czynności.
+
'''Forma pragnąca''' wyraża pragnienie mówiącego co do wykonania danej czynności, będąca obok konstrukcji złożonej z czasownikiem posiłkowym.
−
Tworzymy ją dodaniem na początek prefiksu ''h_(sl)-'' lub ''j_(sl)''- (w zależności od samogłoski - miękka zmiękcza h do j) np:
+
Utworzona dodaniem na początek prefiksu ''h_(sl)-'' lub ''j_(sl)''- (w zależności od samogłoski - miękka zmiękcza h do j) np:
−
*''szaimait''/''żaimait'' (oram) > ''jiszaimait''/''jiżaimait'' (chce orać)
+
*''szaimait'' (oram) > ''jiszaimait'' (chce orać)
 
*''fahakět'' (sieję) > ''hafahakět'' (chcę siać)
 
*''fahakět'' (sieję) > ''hafahakět'' (chcę siać)
  
−
'''Forma życząca''' wyraża życzenie mówiącego.
+
======Forma życząca======
−
 
+
'''Forma życząca''' wyraża życzenie mówiącego, by czynność zakończyła się sukcesem. Bardzo często nosi zabarwienie aspektu dokonanego.
−
Tworzymy ją poprzez czasownik posiłkowy "być" - oba czasowniki (posiłkowy i właściwy) się odmieniają (podobnie jak w formie ''chcieć''):
+
Forma "oficjalna" jest budowana przez czasownik posiłkowy "być" - oba czasowniki (posiłkowy i właściwy) się odmieniają (podobnie jak w formie ''chcieć''):
−
*''szaimait''/''żaimait'' (oram) > ''chadapf szaimaiz''/''chadapf żaimaiz'' (obyś orał)
+
*''szaimait'' (oram) > ''chadapf szaimaiz'' (obyś orał);
 
*''fahakět'' (sieję) > ''chadapf fahakěz'' (obyś siał).
 
*''fahakět'' (sieję) > ''chadapf fahakěz'' (obyś siał).
−
Forma życząca nie występuje w czasach przeszłych.
+
Istnieje też forma "potoczna" która używa partykuły "da" zamiast czasownika posiłkowego:
 +
*''szaimait'' (oram) > ''da szaimaiz'' (obyś orał);
 +
*''fahakět'' (sieję) > ''da fahakěz'' (obyś siał).
 +
Forma życząca nie występuje w czasach przeszłych oraz w złożonej konstrukcji ''chcieć''.
  
 +
======Forma pytająca======
 
'''Forma pytająca''' oczywiście tworzy pytania.
 
'''Forma pytająca''' oczywiście tworzy pytania.
−
Tworzymy ją dodając cząstkę ''k_²(m)-'' lub ''ǩ_²(m)-'' (jeśli _² to '''e''') np.
+
Tworzona była przedrostkiem ''k_²(m)-'' lub ''ḱ_²(m)-'' (jeśli _² to '''e/ė''') np.
−
*''szaimait''/''żaimait'' (oram) > ''kaiszaimaiz''/''kaiżaimaiz'' (orasz?)
+
*''szaimait'' (oram) > ''kaiszaimaiz'' (orasz?)
 
*''fahakět'' (sieję) > ''kěfahakěz'' (siejesz?).
 
*''fahakět'' (sieję) > ''kěfahakěz'' (siejesz?).
  
−
Oczywiście trybo-aspekty można łączyć.
+
======Forma rozkazująca======
 +
Język zongepajckim oryginalny tryb rozkazujący został utracony. Powstał jednak nowy sposób wyrażenia rozkazu poprzez zamianę szyku SOV na VOS:
 +
*''Łai żongěpaizaiz aigaiz > Aigaiz żongěpaizaiz łai!'' "Mów po zongepajcku!"
 +
 
 +
Oczywiście tryboaspekty można łączyć.
  
 
==== Czasy ====
 
==== Czasy ====
Linia 869: Linia 1175:
  
 
Aby utworzyć czas przyszły, należy dodać do czasownika sufiks ''"-(t)_²l"'' np:
 
Aby utworzyć czas przyszły, należy dodać do czasownika sufiks ''"-(t)_²l"'' np:
−
*''szaimaitail''/''żaimaitail'' – będę orać
+
*''szaimaitail'' – będę orać
−
*''ǩifaigail'' – będziecie biec  
+
*''ḱifaigail'' – będziecie biec  
  
 
Natomiast by utworzyć czas przeszły, należy dodać sufiks ''"-(s)_n"'' np:
 
Natomiast by utworzyć czas przeszły, należy dodać sufiks ''"-(s)_n"'' np:
Linia 877: Linia 1183:
  
 
Czas zaprzeszły służy do wyrażenia czynności, która była jeszcze w dalszej przeszłości niż inna w zdaniu. Tworzy się go podobnie jak zwykły czas przeszły, ale przed orzeczeniem właściwym dodajemy także odmieniony czasownik ''być'' w czasie przeszłym np:
 
Czas zaprzeszły służy do wyrażenia czynności, która była jeszcze w dalszej przeszłości niż inna w zdaniu. Tworzy się go podobnie jak zwykły czas przeszły, ale przed orzeczeniem właściwym dodajemy także odmieniony czasownik ''być'' w czasie przeszłym np:
−
*''chaděsan fahakětan'' – siałem (przed czymś innym)<ref>uproszczona forma dla współczesnej polszczyzny</ref>/siałem był<ref>odpowiednik w polskim czasie zaprzeszłym, który zanika</ref>
+
*''chaděsan fahakětan'' – siałem był
−
*''chadazajějasan zahmasagan'' – wy (dwoje) mieliliście (przed czymś innym)/mieliliście byli
+
*''chadazajějasan zahmasagan'' – wy (dwoje) mieliliście byli
−
 
+
Czasownik posiłkowy jest pomiędzy podmiotem i dopełnieniem. Jest to jedna z pozostałości pragammajskiego szyku SOV.
−
==== Kolejność sufiksów czasownika ====
 
−
*czasownik posiłkowy ''woleć''
 
−
** prefiks formy pragnącej
 
−
** ''woleć''
 
−
** sufiks osoby/bezokolicznika
 
−
** sufiks czasu
 
−
*czasownik posiłkowy ''być''
 
−
** prefiks formy pragnącej
 
−
** odmienione ''być''
 
−
** sufiks czasu
 
−
*czasownik właściwy
 
−
** prefiks formy pytającej
 
−
** prefiks formy pragnącej
 
−
** prefiks trybo-aspektu stanu
 
−
** ''czasownik''
 
−
** sufiks osoby/bezokolicznika
 
−
** sufiks czasu
 
  
 
====Gerundium====
 
====Gerundium====
−
Gerundium, czyli rzeczownik odczasownikowy, tworzymy zmieniając końcówkę bezokolicznika ''-ěj'' na ''-oj'' (ta końcówka również pochodzi z j. darkajskiego), zaś w przypadku końcówki ''-ňe'' zamianę na ''-ňej''. Odmienia się przez przypadki jak każdy rzeczownik, zaś w odmianie ludowej języka zawsze otrzymuje przedimek określony. Przykłady:
+
Gerundium, czyli rzeczownik odczasownikowy, tworzymy zmieniając końcówkę bezokolicznika ''-ěj'' na ''-oj'' (ta końcówka również pochodzi z j. darkajskiego), zaś w przypadku końcówki ''-ňė'' zamianę na ''-ňėj''. Odmienia się przez przypadki jak każdy rzeczownik, zaś w odmianie ludowej języka zawsze otrzymuje przedimek określony. Przykłady:
 
*''zahmasoj'' – mielenie
 
*''zahmasoj'' – mielenie
−
*''szaimoj''/''żaimoj'' – oranie
+
*''szaimoj'' – oranie
 
*''zuwasloj'' – polowanie
 
*''zuwasloj'' – polowanie
−
*''ǩifoj'' – bieganie
+
*''ḱifoj'' – bieganie
 
*''uzupoj'' – pytanie
 
*''uzupoj'' – pytanie
−
*''pfěslěňej'' – palenie
+
*''pfěslěňėj'' – palenie
−
*''soňej'' – jedzenie
+
*''soňėj'' – jedzenie
  
 
=====Gerundium czasowników "być" i "woleć" =====
 
=====Gerundium czasowników "być" i "woleć" =====
−
Nieregularne czasowniki ''być'' ('''chadaz''') i ''woleć'' ('''oslauna''') otrzymują końcówkę gerundium tak jakby miały końcówki bezokolicznika: gerundium ''chadaz'' to ''chadazoj'', a ''oslauna'' – ''oslaunaňej''
+
Nieregularne czasowniki ''być'' ('''chadaz''') i ''woleć'' ('''oslauna''') otrzymują końcówkę gerundium tak jakby miały końcówki bezokolicznika: gerundium ''chadaz'' to ''chadazoj'', a ''oslauna'' – ''oslaunaňej''.
−
 
 
−
==== Imiesłowy ====
 
−
Imiesłów to nieosobowa forma czasownika traktowana jako przymiotnik lub przysłówek. W języku zongepajckim istnieją imiesłowy: '''przymiotnikowy''' i '''przysłówkowy'''
 
−
 
 
−
===== Imiesłów przymiotnikowy =====
 
−
Określa podmiot jako wykonujący czynność, ale ta czynność nie jest orzeczeniem a jedynie określeniem cechy. Zachowuje aspekt. Tworzy się ją dodając do formy bezokolicznika końcówkę przymiotnika, np:
 
−
*''zahmasějzěz'' – mielący
 
−
*''szaimějzěz'/''żaimějzěz'' – orzący
 
−
*''zuwaslějzěz'' – polujący
 
−
*''ǩifějzěz'' – biegnący
 
−
*''pfěslěňezoz'' – palący
 
−
*''soňezoz'' – jedzący
 
−
*''oslaunazaz'' – wolący
 
−
*''uzupějzěz'' – pytający
 
−
Funkcjonalnie działa jak przymiotnik.
 
−
 
 
−
===== Imiesłów przysłówkowy =====
 
−
Jest tworzony dodając końcówkę przysłówka do bezokolicznika prócz czasownika ''woleć'', który tego imiesłowu nie posiada. Wyraża on tyle, że dana czynność toczyła się równolegle do innej.
 
−
*''zahmasějzědj'' – mieląc
 
−
*''szaimějzědj''/''żaimějzědj'' – orząc
 
−
*''zuwaslějzědj'' – polując
 
−
*''ǩifějzědj'' – biegnąc
 
−
*''pfěslěňezodj'' – paląc
 
−
*''soňezodj'' – jedząc
 
−
*''uzupějzědj'' – pytając
 
−
 
 
  
 
=== Zaimki ===
 
=== Zaimki ===
 
==== Zaimki osobowe ====
 
==== Zaimki osobowe ====
−
Zaimki osobowe zostały odziedziczone z protogamajskiego. Podlegają regularnej odmianie przez przypadki.
+
Zaimki osobowe zostały odziedziczone z protogamajskiego. Podczas gdy nieregularna odmiana przetrwała, bardzo się zmieniła – doszło do  wielu wyrównań i przyjęcia chworm regularnych (ta odmiana została opisana w deklinacji). Istnieje jednak nieakceptowana tendencja do odmieniania zaimkiw w sposib regularny.
 
{| class="wikitable"
 
{| class="wikitable"
 
|-
 
|-
Linia 954: Linia 1217:
 
| on/ona/ono
 
| on/ona/ono
 
|-
 
|-
−
| šzipfajěja/žipfajěja
+
| šzipfajěja/ajěja<ref>potoczna skrócona forma</ref>
 
| my (l. podwójna)
 
| my (l. podwójna)
 
|-
 
|-
Linia 977: Linia 1240:
  
 
==== Zaimki zwrotne ====
 
==== Zaimki zwrotne ====
−
Powstają jak w języku protogamajskim – dodajemy na koniec zaimka osobowego -saum.  
+
Powstają jak w języku protogamajskim – dodajemy na koniec zaimka osobowego -saim.  
−
*''go → gosaum''
+
*''go → gosaim''
−
*''łai → łaisaum''
+
*''łai → łaisaim''
−
*''pe → pesaum''
+
*''pe → pesaim''
−
*''šzipfajěja → šzipfajějasaum''/''žipfajěja → žipfajějasaum''
+
*''šzipfajěja → šzipfajějasaim''/''ajěja → ajějasaim''
−
*''ujěja → ujějasaum''
+
*''ujěja → ujějasaim''
−
*''khado → khadosaum''
+
*''khado → khadosaim''
−
*''šzipfa → šzipfasaum''/''žipfa → žipfasaum''
+
*''šzipfa → šzipfasaim''
−
*''auslo → auslosaum''
+
*''auslo → auslosaim''
−
*''kha → khasaum''
+
*''kha → khasaim''
  
 
===Liczebniki===
 
===Liczebniki===
Linia 1057: Linia 1320:
 
|-
 
|-
 
| align=center | '''70'''
 
| align=center | '''70'''
−
| zosziu/zożiu
+
| zosziw
−
| zosziwin/zożiwin
+
| zosziwin
 
|-
 
|-
 
| align=center | '''80'''
 
| align=center | '''80'''
−
| wesľiu
+
| wesľiw
 
| wesľiwin
 
| wesľiwin
 
|-
 
|-
 
| align=center | '''90'''
 
| align=center | '''90'''
−
| pěľiu
+
| pěľiw
 
| pěľiwin
 
| pěľiwin
 
|-
 
|-
Linia 1077: Linia 1340:
 
|}
 
|}
  
−
=== Przedimek ===
+
=== Określoność ===
−
W zongepajckim klasycznym przedimek (obecny w protogamajskim) obecnie nie występuje (w archaicznej formie występował przedimek określony '''*slax'''). Jednak w zongepajckim ludowym często powstawał na nowo, głównie z zaimka '''pe''' lub zaimków wskazujących.
+
==== Przedimek ====
 +
W zongepajckim klasycznym przedimek (obecny w protogamajskim) obecnie nie występuje (w starozongepajckim występował przedimek określony '''*łłach'''). Jednak w zongepajckim ludowym często powstawał na nowo, głównie z nieakcentowanego zaimka '''pe''' lub zaimków wskazujących.
  
 
== Przykładowe zdania i teksty ==
 
== Przykładowe zdania i teksty ==
−
===Owca i Konie ===
 
−
'''Zongepajcki klasyczny:'''
 
−
 
−
Szuslo zěkhuhě zoslu iši khaxšijiz wěn-xohsazžezon, wakhatunosluza pidachzon. Haszsolun iľižiz azaslo sawawszon, zoslun xahsazaz łaisľiz łaislošin ji džidun zajějazað gabajaz jagawawaslosan. Zoslu wakhatunsluzak paigžin: „Gozaz siwax abaže, chěslo idachět aži gaba piszeslože szawawěj”. Wakhatunosluza pachawaněxan: „Chadapf tauslauz zoslukhau, šzipfazaz siwax abafěx, chěslo idachěx afa gaba, ě, łaizaz khaxšijiz szoslu gapaslo fi pesaum pahafžin. Ji zoslu khaxšijiz wěn'xohsazže” . Chěslo zauch patuslužeson, zoslu að nuhěpjaz piszimšin.
 
−
 
−
'''Protogamajski:'''
 
−
 
−
Zur saaquhu, phauru isi waan ħauhtaytan qaħtiwi binnakasaytan waqadunrusayus. Raħ hazrun tawwasaytan illisis awwasaryas, raħ pharun liirisaytin ħahtasas dilliyis fi raħ dhinnun sayyasah yaghawwarasaytan ghammayas. Raħ phauru biighisaytin waqadunrusaksu: "Aghqiwaħ ammasay, kaar innakaad asi ghamma ghayrasay zaww waqadunrusawul". Raħ waqadunrusa makawanaħan: "Inur hurduuruph, phauruquu, ziqiwaħrasa ammaħ, kaar innaka apa ghamma, raħ paabun, mahaptiniisay layqaħtiyis bausas ghabaraksu pir paytuum. Fi raħ phauru waan ħauhtaytan qaħtiwi". Kaar suuk badurusaytun, raħ phauru gipisaytin nuhaabadh.
 
−
 
−
'''Polski:'''
 
−
 
−
Na wzgórzu owca, która nie miała wełny, zobaczyła konie; jeden ciągnął ciężki wóz, drugi dźwigał wielki ładunek, a trzeci wiózł szybko człowieka. Owca rzekła do koni: „Serce mnie boli, widząc, co człowiek nakazuje robić koniom”. Konie odpowiedziały: „Słuchaj, owco, serca nas bolą, kiedy widzimy, jak człowiek, pan, zabiera twoją wełnę na płaszcz dla samego siebie. I owca nie ma wełny”. Usłyszawszy to, owca pobiegła przez równinę.
 
−
 
 
===Modlitwa Pańska===
 
===Modlitwa Pańska===
−
'''Zongepajcki'''
+
Sagai šzipfazaz, iši zadzipfži chadapf;
  
−
Sagai šzipfazaz, iši zadzipfza chadze,
+
Chabi łaižiz gažim ěwauzuz chadzė;
  
−
łaižiz gažim oslěslopez,
+
Chabi łaižiz khapsolaina sutuslaužė;
  
−
chabi pezoz usla pusutuslau,
+
Chabi łaižiz oslau chadzė;
  
−
chabi pežiz oslau jachadzefěz zadzipfaza ji xahsahěpza.
+
Afa zadzipfži ji afa piłaslauzaza.
  
−
Šzipfazaz choratso fi šzipfawa ðukhauz,
+
Łai šzipfazaz gauzasaz fi šzipfau kotasaðěhě ðukhauz;
  
−
pfi šzipfazaz szonislěněz,
+
Ji šzipfazaz winėnoz? hoszoňislěněžė;
  
−
afa šzipfa fi šzipfazaz islěngabawa szonislěně.
+
Afa ji šzipfa šzipfazaz islěngabasězhě szoňislěnět;
  
−
Ji ěxraimzaz tělchakuch wěn-slopez,
+
Ji těłchaza šzipfau wěnhasawawěžė;
  
−
Łor uslała ðukhaufez.
+
Měð šzipfau pfijějamza hopfislotozėžė.
  
−
'''Polski dosłowny'''
+
Aměn.
  
−
Ojcze nasz, który w niebie jesteś;
+
===Owca i Konie ===
 +
'''Zongepajcki klasyczny:'''
  
−
Nasze imiona święć;
+
Szuslo zěkhuhě zoslu iši khachšijiz wěn-xohsazžezon, wakhatunoslu pidachzon. Haszsolun iľižiz azaslo sawawszon, zoslun xahsazaz łaisľiz łaislošin ji džidun zajějazað gabajaz agawawaslosan. Zoslu wakhatunsluzak paigžin: „Gozaz siwax abaže, chěslo idachět aži gaba piszeslože szawawěj”. Wakhatunoslu pachawaněxan: „Chadapf tauslauz zoslukhau, šzipfazaz siwax abafěx, chěslo idachěx afa gaba, ě, łaizaz khachšijiz szoslu gapaslo fi pesaim pahafžin. Ji zoslu khachšijiz wěn'xohsazže” . Chěslo zauch patuslužeson, zoslu að nuhěpjaz piszimšin.
  
−
Niechaj twoje dobro przyjdzie;
+
'''Protogamajski:'''
  
−
Niechaj twoja wola będzie w niebie i na Ziemi.
+
Zur saaquhu, phauru isi waan ħauhtaytan qaħtiwi binnakasaytan waqadunrusayus. Raħ hazrun tawwasaytan illisis awwasaryas, raħ pharun liirisaytin ħahtasas dilliyis fi raħ dhinnun sayyasah yaghawwarasaytan ghammayas. Raħ phauru biighisaytin waqadunrusaksu: "Aghqiwaħ ammasay, kaar innakaad asi ghamma ghayrasay zaww waqadunrusawul". Raħ waqadunrusa makawanaħan: "Inur hurduuruph, phauruquu, ziqiwaħrasa ammaħ, kaar innaka apa ghamma, raħ paabun, mahaptiniisay layqaħtiyis bausas ghabaraksu pir paytuum. Fi raħ phauru waan ħauhtaytan qaħtiwi". Kaar suuk badurusaytun, raħ phauru gipisaytin nuhaabadh.
  
−
Naszego chleba dla nas daj
+
'''Polski:'''
  
−
I nasze (winy) odpuść,
+
Na wzgórzu owca, która nie miała wełny, zobaczyła konie; jeden ciągnął ciężki wóz, drugi dźwigał wielki ładunek, a trzeci wiózł szybko człowieka. Owca rzekła do koni: „Serce mnie boli, widząc, co człowiek nakazuje robić koniom”. Konie odpowiedziały: „Słuchaj, owco, serca nas bolą, kiedy widzimy, jak człowiek, pan, zabiera twoją wełnę na płaszcz dla samego siebie. I owca nie ma wełny”. Usłyszawszy to, owca pobiegła przez równinę.
−
 
 
−
Jak my dla naszych winowajców odpuścimy,
 
−
 
 
−
I zbrodni diabła nie daj,
 
−
 
 
−
Ale wieczne dobro daj.
 
−
 
 
−
'''Polski'''
 
−
 
 
−
Ojcze nasz, któryś jest w niebie
 
−
 
 
−
święć się imię Twoje;
 
−
 
 
−
przyjdź królestwo Twoje;
 
−
 
 
−
bądź wola Twoja jako w niebie tak i na ziemi;
 
−
 
 
−
chleba naszego powszedniego daj nam dzisiaj;
 
−
 
 
−
i odpuść nam nasze winy, jako i my odpuszczamy naszym winowajcom;
 
−
 
 
−
i nie wódź nas na pokuszenie;
 
−
 
 
−
ale nas zbaw od złego.
 
  
 
== Procesy fonetyczne i prawa językowe ==
 
== Procesy fonetyczne i prawa językowe ==
 
Kursywą oznaczono procesy, które się odbyły tylko w zongepajckim ludowym
 
Kursywą oznaczono procesy, które się odbyły tylko w zongepajckim ludowym
 
*[[Język zongepajcki/Slotacyzm|tzw. Slotacyzm]]
 
*[[Język zongepajcki/Slotacyzm|tzw. Slotacyzm]]
−
*[[Język zongepajcki/Monoftongizacja|Monoftongizacja]]
 
−
*[[Język zongepajcki/Iloczas_w_językach_zongepajckich|Zanik iloczasu]]
 
 
*[[Język zongepajcki/Pierwsza_przesuwka_zongepajcka|Pierwsza przesuwka]]
 
*[[Język zongepajcki/Pierwsza_przesuwka_zongepajcka|Pierwsza przesuwka]]
 
*[[Język zongepajcki/Druga_przesuwka_zongepajcka|Druga przesuwka]]
 
*[[Język zongepajcki/Druga_przesuwka_zongepajcka|Druga przesuwka]]
 
*[[Język zongepajcki/I_Palatalizacja|I palatalizacja]]
 
*[[Język zongepajcki/I_Palatalizacja|I palatalizacja]]
 
*''[[Język zongepajcki/Ludowa_przesuwka_samogłosek|Ludowa przesuwka samogłosek]]''
 
*''[[Język zongepajcki/Ludowa_przesuwka_samogłosek|Ludowa przesuwka samogłosek]]''
−
*''[[Język zongepajcki/Zanik_ruchomej_samogłoski|Zanik ruchomej samogłoski]]''
 
 
*[[Język zongepajcki/Redukcja_nieakcentowanego_e|Redukcja samogłoski e]]
 
*[[Język zongepajcki/Redukcja_nieakcentowanego_e|Redukcja samogłoski e]]
 
*'''[[Język zongepajcki/Rozpad_wspólnoty_zongepajckiej|Rozpad wspólnoty zongepajckiej]]'''
 
*'''[[Język zongepajcki/Rozpad_wspólnoty_zongepajckiej|Rozpad wspólnoty zongepajckiej]]'''
Linia 1171: Linia 1396:
 
[[Kategoria:Języki gamajskie]]
 
[[Kategoria:Języki gamajskie]]
 
[[Kategoria:Języki zongepajckie]]
 
[[Kategoria:Języki zongepajckie]]
 +
[[Kategoria:Użytkownik:Emil]]

Aktualna wersja na dzień 21:56, 27 sie 2022

Język zongepajcki (klasyczny)
żongěpaizaiz aigoslo
Typologia: aglutynacyjno-fleksyjny, z szykiem SOV i śladami SVO oraz VOS
Utworzenie: Emil (w 2020)
Cel utworzenia: Na potrzeby projektu/konwerldu
Sposoby zapisu: atšzif, także łacińska transkrypcja
Klasyfikacja: Gamajskie
Kody
Conlanger–1 zon.
Lista conlangów

        

Nuvola apps bookcase 1 blue.svg.png Zobacz też słownik tego języka.

Język zongepajcki, Język zongepajski lub Język zachodni[1] (zon. żongěpaizaiz aigoslo ['zonɣɛpaɪ̯t͡saɪ̯t͡s 'aɪ̯ɣoslo) to język pochodny od protogamajskiego, należący do grupy języków gamajskich i jest jednocześnie przodkiem wszystkich wschodnich dialektów języków zongepajckich. Od większości języków gamajskich odróżnia go bardzo charakterystyczna przesuwka spółgłosek, tzw. slotacyzm, palatalizacja, szyk SOV i przejście [aː] > [ɛ] (ě). Język jest inspirowany językami słowiańskimi, germańskimi, ugrofińskimi oraz w niewielkim stopniu semickimi. W conworldzie był używany przez ród Zongepajczyków.

Język zongepajcki należy do grupy peryferyjnej języków gamajskich, czyli bez zmiany protogamajskiej gammy [ɣ] na n tylnojęzykowe [ŋ]. Język klasyczny wywodzi się z średniozongepajckiego, ten zaś z starozongepajckiego. Wykazuje pewne podobieństwa z inną grupą języków gamajskich, chamskimi, co świadczy albo o wspólnym pochodzeniu (teoria języka zongepajcko-chamskiego), albo o istnieniu ligi językowej. Ponadto przyjął wiele cech z substratowych języków darkajskich, a nawet języka pradarkajskiego które czasami poprzez zongepajszczyznę rozprzestrzeniły się na kolejne obszary. Sam zongepajcki również wpłynął na darkajskie i spowodował powolny zanik grupy północnej.

Drugim potomkiem starozongepajckiego jest język prazachodniozongepajcki, znany też jako zachodnie dialekty zongepajszczyzny.

Artykuł ten przedstawia główną odmianę języka z I etapu projekta - jest to dialekt jukch z okolic 1200 PG, zawierający już zalążki typowo ludowych zmian.

Nazwa

Nazwa żongěpaizaiz aigoslo wywodzi się od starozongepajckiej nazwy *żongábeiseis eigołł, zaś ta wywodzi się od protogamajskiego słowa *zaunghaabii oznaczającego "zachód słońca". Nazwa oznaczała dosłownie "język zachodzącego słońca". Z czasem dawne słowo żona (od sz. *żona, pɣ. *zauna) "zachód" zaczęłno nabierać znaczenia "dom, siedziba, ojczyzna", zaś *żongěpai (szo. *żongábei, pɣ. *zaunghaabii) zaczęło oznaczać "zachód", przez co doszło do zmiany znaczenia nazwy do "język zachodni" i takie znaczenie funkcjonuje do dziś. W tłumaczeniu na język polski dominuje egzomin język zongepajcki lub zongepajski, dużo rzadziej używa się dosłownego tłumaczenia język zachodni.

Z kolei nazwa członka ludu (zongepajczyk) to żongě (powstałe z żongěpai), zaś naród nazywa się żongěsla (zongepajczycy).

Historia

Trasa wędrówki Zongepajczyków

Zongepajczycy wywodzą się od protogammajczyków, analogicznie j. zongepajcki pochodzi od protogammajskiego. Na bazie samej początkowej nazwy języka (sz. żongábeiseis eigołł – język zachodzącego słońca) można wnioskować, że poruszali się na zachód. Nie wiemy jednak, dlaczego zmienili tor drogi na południe, ku Kotlinie Zongepajckiej. Możliwe, że musieli zmienić kierunek z powodu innych ludów.

Zongepajczycy dotarli do centralnej części kotliny, gdzie pozostali na długi czas. Używany przez nich djalekt protogammajski już zaczął się oddalać – w ramach zmiany fonetyki przeprowadzono monoftongizację, dyftongizację wysokich długich samogłosek i powstała samogłoska á pochodząca z protogammajskiego *ā. Co ciekawe, prawie identyczne zmiany fonetyczne odbyły się w języku prachamskim. Niektórzy uważają to za wspólne pochodzenie, ale większość obecnie uważa że to efekt ligi językowej.

Ponieważ świeża zongepajszczyzna była mniej popularna niż ówczesne, już dzielące się j. darkajskie, zaczęła ulegać ich wpływom. Zaczęły się upowszechniać czasowniki posiłkowe, które zastąpiły część afiksów z protogammajskiego, zaczęły upowszechniać się słowa darkajskie (np. ðancho z pdr. *ddənəkaŭ na tysiąc lub ziroz z pdr. *dirъs na bruk), kończąc na wywołaniu I przesuwki jako wpływ pradarkajskiej przesuwki międzyjerowej. Zongepajcki uczynił jednak także sporo swoich innowacji.

Rozwój fonetyki od protogamajskiego

Samogłoski

  • *ai > e
  • *au > o
  • *iː > ai
  • *i > i
  • *uː_W > ai (gdzie W to dowolna spółgłoska wargowa)
  • *uː_!W > au
  • *u > u
  • *aː > ɛ (zapisane przy pomocy ě)
  • *a > ɐ (zapisane przy pomocy a)

Spółgłoski

Rozwój spółgłosek jest dużo bardziej skomplikowany.

Pierwsze zmiany:

  • *j- > ø
  • *h_E- > ç
  • *-h > *-ð (bardzo nieregularnie)
  • *l > ɫ (ł)
  • *lː > l
  • *r > ɮ (łł)
  • *rː > r

Zmiana *-h > *-ð (będąca formą fortycji) jest nieregularna i wydaje się być coraz rzadsza, im wschodniejszy djalekt. Djalekt zachodni (który później ewoluował w język prazachodniozongepajcki) przeprowadza tą zmianę dosyć często, natomiast kresowy ołłuch przeprowadził tą zmianę tylko w kilku słowach, omijając tam nawet końcówkę przysłówka.

Pierwsza przesuwka

Faza 1 - afrykanizacja bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych:

  • *f > pf (zapisane jako pf)
  • *θ > tθ > ts (zapisane jako z, niektóre odmiany ludowe nadal utrzymują [tθ], co się oddaje jako ƶ)
  • *s > ts (zapisane jako z)
  • *ħ > *x > kx (zapisane jako x, przejście to nie nastąpiło w części dialektów)

Jeżeli ta spółgłoska szczelinowa stoi przez innym obstruentem (prócz h oraz łł) przejście się nie odbywa (i jest to obecnie jedyne rodzime występowanie [θ]). Jeżeli dwie spółgłoski szczelinowe stoją obok siebie, przesuwce ulega tylko ta druga, np. *sch > *sx. Na granicy morfemów zawsze jednak doszło do wyrównania, który spowodował powstanie afrykaty przed innym obstruentem (a nawet inną afrykatą).

Faza 2 - spirantyzacja bezdźwięcznych spółgłosek zwartych:

  • *p > f
  • *t > s
  • *k > x (zapisane jako ch)
  • *q > χ (zapisane jako kh, dźwięk przetrwał całą epokę prajęzyka, później zostało potraktowane w różny sposób)

Zamiana ta była przeprowadzana niezależnie od środowiska. Jest jednak pojedynczny wyjątek: zaimek pe "on" pochodzi od pragammajskiego *pay (oczekiwane **fe).

Faza 3 - ubezdźwięcznienie spółgłosek zwartych:

  • *b > p
  • *d > t
  • *g > k

Ta zmiana nie odbyła się po r. Te grupy są obecnie zapisywanie rb, rd, rk (nie ma innych [g]).

Zanik ɮ

  • *słł > sl
  • *VłłV > VslV
  • *#łłV > #ăslV
  • *CłłV > CsălV
  • *Vłł[C #] > Vslă[C #]

Druga przesuwka

  • *rː > r
  • *ɫː > l
  • *jː > jɛj (jěj)
  • *wː > waw (waw/wau)
  • *mː, *mp > b
  • *nː, *nt > d

Połączenie kilku głosek

  • *ă > o
  • *ç > j

Palatalizacja

Palatalizacja odbywa się przed e (ale nie ě), j oraz i:

  • *d > dzʲ > dz (dz)
  • *t > tsʲ > ts (z)
  • *s > ʃ (š)
  • *z (sz) > ʒ (šz)
  • *ts (z) > tʃ (ž)
  • *θ (þ) > ž (tylko w zapożyczeniach – brak rodzimego þ przed samogłoską)
  • *ð > dʒ (dž)
  • *ɫ (ł), l > ʎ (ľ)
  • *r > j
  • *rj > j
  • *hj > ç (ḱ)
  • *n > ɲ (ň)
  • *k > ḱ
  • *χ, x > sʲ > s (s)
  • *ɣ > zʲ > z (sz)
  • *kx > tɕ (x̌)

Spółgłoska [h] przed samogłoskami przednimi została już zmiękczona w czasach starozongepajckich, także przed dyftongiem ai (który ówczas miał formę ei). Wargowe palatalizacji nie ulegają. Należy zaznaczyć, że palatalizacja nie została przeprowadzona konsekwentnie przed e.

Tzw. "Naleciałość ludowa"

  • nagłosowe *ji > ī (tylko jako allofon)
  • nagłosowe *wu > ū (tylko jako allofon)

Końcowe zmiany

  • *me > mo
  • *Vh > Vː
  • nieakcentowane *e > *i (ė)
  • *ar > or
  • *ěr > er

Refleksy fonemów protogammajskich w zongepajckim

Samogłoski

PG zon.
a ɐ̱, o[2]
ā ɛ, e[2]
ai e, i[3]
au o
i i
ī aɪ
u u
ū aʊ, aɪ[4]

Spółgłoski

PG palatalizowane przed obstruentem inne pozycje
p f
t ʃ s
k s x
q χ
b p
d ts t
g ç k
f pf f pf
θ tʃ θ ts
s s
ħ tɕ x kx
h j/ç[5] ː/ð [6] h/ː/ð [7]
ð dʒ ð
z ʒ z
ɣ z ɣ
m m
mː, mb b
n ɲ n
nː, nd dz d
r sʎ sl[8]
rː j r
l ʎ ɫ
lː l
j nie dotyczy j ø[9], j
jː jɛj
w w
wː waw

Fonologia

Samogłoski

Samogłoski na planie czworokąta samogłosek

System samogłosek jest dosyć konserwatywny w skali języków gammajskich.

Przednie Środkowe Tylne
Przymknięte i u
Półprzymknięte e o
Półotwarte ɛ
Prawie otwarte ɐ̱

Ponadto wszystkie samogłoski mogą być długie przed wygłosowym [h], które wtedy zanika. Długie i u występują także jako realizacja nagłosowych ji wu. Są więc raczej allofonami.

Samogłoska /e/ nie będąc akcentowana zlewa się z /i/, ale wtedy /ɛ/ przed /r/ podnosi się do nigdy zredukowanego [e]. Mimo to, można uznać że poza akcentem zongepajcki ma prosty system pięciu samogłosek /ɐ/ /ɛ/ /o/ /i/ /u/.

Dźwięk /ɐ̱/ w celu ułatwienia zapisu może być zapisany /ɐ/, /ʌ/, /ä/ a nawet /a/.

Dyftongi

Występują dwa dyftongi: ai oraz au. Pochodzą one przede wszystkim z protogamajskich *ī, *ū. Są one traktowane jako pojedyncza samogłoska. Dyftong ai jest zazwyczaj realizowany jako [aɪ̯], ale przed jotą jako [aɛ̯]. Analogicznie au jest na ogół realizowane jako [aʊ̯], ale przed u niezgłoskotwórczym jako [aɔ̯].

Dyftongi te odczuwają mocną presję monoftongiczną. W praktycznie wszystkich dialektach wariantu ludowego przeszły w [ɛ] oraz [ɔ], wypychając także stare [ɛ] do [æ].

Spółgłoski

System spółgłosek w przeciwieństwie do samogłosek jest bardziej innowacyjny (slotacyzm, dwie przesuwki, palatalizacja), ale nadal wykazuje liczne podobieństwa. Przykładowo zongepajckie z [ts] odpowiada regularnie w wielu językach s lub þ [θ].

Ważny dla rodziny gammajskiej dźwięk [ɣ] został dosyć dobrze zachowany nie zmieniając barwy, ale w pozycji palatalizacji został ostatecznie zamieniony na [z].

Tabela systemu spółgłoskowego:

Wargowe Zębowe Dziąsłowe Podniebienne Welarne Języczkowe Krtaniowe
Nosowe m n ɲ
Zwarte bezdźwięczne p t k
dźwięczne b d
Afrykaty bezdźwięczne pf ts tʃ tɕ kx
dźwięczne dz dʒ
Szczelinowe bezdźwięczne f θ, s ʃ ç x χ h
dźwięczne ð, z ʒ ɣ
Drżące r
Boczne, Półsamogłoski ɫ̪ l ʎ, j w
  • spółgłoski [n], [d], [dz], [θ], [ð], [ɫ̪] są apikalne, zaś [r], [t], [ts], [s], [z], [l] są laminalne;
  • dźwięk [θ] w słowach rodzimych pojawia się tylko przed innym obstruentem. W nagłosie, pozycji interwokalicznej i absolutnym wygłosie występuje tylko w zapożyczeniach;
  • dźwięk [ɫ̪] w wygłosie ma tendencje do przechodzenia w u niezgłoskotwórcze [w].

Dźwięk [g]

Oryginalne protogamajskie *g zostało ubezdźwięcznione do k podczas I przesuwki i nie było grupy *ŋk, która mogłaby dać nowe g. Spowodowało to lukę w systemie fonetycznym, jednak w tej pozycji nie jest niczym dziwnym. Samodzielny fonem /g/ nie istnieje, ale samo [g] występuje jako allofon. Grupa /rk/ jest bowiem wymawiana [rg], co było wyjątkem podczas przesuwki. Ponadto jest wiele przesłanek, że powstające czasem w złożeniach /ɣk/ stawało się [g] mimo że tradycyjnie (i być może w niektórych dialektach) uważa się że ta grupa redukowała się do [ɣ] (stąd zegota "tydzień" powstałe z złożenia zog "tydzień i kota "dzień" tradycyjnie miało brzmieć [t͡seɣotʌ], ale obecnie raczej uważa się, że brzmiało to [t͡segotʌ]). Nie pojawia się natomiast [g] w zapożyczeniach, które jest zastępowane /k/ lub /ɣ/, w kilku słowach także przez /ð/, z wyjątkem naturalnej grupy rk. Z drugej strony, pojawiają się nowe zapożyczenia z obcą zbitką [rk], przez co kontekst obecności [g] zaczyna być zatarty.

Akcent

Akcent zawsze pada na pierwszą sylabę słowa. Nie ma żadnych wyjątków od tej zasady w języku klasycznym, ale występują czasem w ludowych djalektach.

Sposoby zapisu

Język zongepajcki wykształcił własny rodzaj zapisu, zwany atšzifem (od starozongepajckiego adszip "wiadomość" – nazwa wzięła się od tego, że początkowo nim szamani zapisywali tylko wiadomości dla innych szamanów). Używany był on od ok. 1300 do 1900 PG. Status tego pisma nie jest ostatecznie potwierdzony w Gammai.

Ponieważ nie jest on jednak możliwy do wprowadzania na komputerze, na nich dominuje łacińska transkrypcja oparta na alfabecie husyckim.

Zapis przy pomocy alfabetu łacińskiego

Alfabet łaciński przeznaczony do zapisu zongepajckiego na komputerze został oparty na zmodyfikowanym alfabetem husyckim.

a b d ð dz dž e ě ė f g h ch kh i ai j k ḱ
[ɐ] [b] [d] [ð] [d͡z] [d͡ʒ] [e] [ɛ] [i] [f] [ɣ] [h][ː][10] [x] [χ] [i] [aɪ̯] [j] [k] [ç]
l ľ ł m n ň o p pf r s š sz šz t u au w
[l] [ʎ] [ɫ̪] [m] [n] [ɲ] [o] [p] [p͡f] [r] [s] [ʃ] [z] [ʒ] [t] [u] [aʊ̯] [w]
x x̌ z ž ż[11] þ
[k͡x] [t͡ɕ] [t͡s] [t͡ʃ] [z] [θ]

Litera ė oznacza [i] pochodzące od [e], jak np. w słowie ðěkė [ðɛki] "ofiara" (dopełniacz: ðěkėwo, teoretyczne **ðěki miałoby chwormę **ðěkiwi)

Jest także możliwość zapisu bez diakrytków. Haczek nad spółgłoskami jest wtedy zastępowany przez y, ð jest pisane jako dh, þ jako th, ł jako lh zaś ě jako ae.

Apostrof może służyć do dzielenia dwuznaków. W przypadku dzielenia połączeń /ɐi/ /ɐu/ raczej używa się dierezy: aï aü.

Atšzif

Atšzif jest abugidą, na którą przypada 24 spółgłosek, 8 znaków diakrytycznych na samogłoski i diakrytyk zmiękczenia. Pisze się go od lewej do prawej strony, od dołu do góry. Atšzif w takim zestawie dosyć dobrze oddaje fonetykę języka klasycznego. Samogłoski są zapisywane wokół spółgłoski, zaś w nagłosie wokół h, które wtedy jest nieme. Nie ma odróżnienia pomiędzy niemym h a zwykłym h.

Do atšzifu zalicza się także cyfry darkajskie, zapożyczone przez zongepajczyków do własnego pisma.

Atšzif Łacinka Znaczenie ideograficzne Tłumaczenie
Budu-zon.png b budu rycina, obraz
Pauslosaiz-zon.png p pauslosaiz pole
Pfaeslae-zon.png pf pfěslě ogień
Fahak-zon.png f fahak ziarno
Gaba-zon.png g gaba człowiek
Chajin-zon.png ch chajin ręka
Dach-zon.png d dach zakręt
Takaum-zon.png t takaim ucho
Zuwaslo-zon.png z zuwaslo myśliwy
Zoslu-zon.png þ, z[12] zoslu owca
Soko-zon.png s soko jabłko
Szaumach-zon.png sz/ż[13] szaimach oko
Dzyidu-zon.png ð džidu trzy
Kalyipfa-zon.png k kaľipfa mózg, wiedza
Xorsaekh-zon.png x xorsěkh krew
Khuran-zon.png kh khuran wiatr
Hitlaa-zon.png h jisłě szaman, kapłan
Jot-zon.png j jot patyk
Wadkye-zon.png w wadǩė urządzenie do mielenia
Mu-zon.png m mu gęś
Nyija-zon.png n ňija woda
Runyeja-zon.png r rawa zwierz
Lyit-zon.png l ľit zboże
Lhaislo-zon.png ł łaislo ładunek
Znak diakrytyczny
Zmięgczacz-zon.png (ˇ) zmiękczenie -
Znaki samogłosek
A-zon.png a samogłoska krótka a -
O-zon.png o samogłoska krótka o -
I-zon.png i, ė, e samogłoska krótka i -
U-zon.png u samogłoska krótka u -
E-zon.png e, ě, ė samogłoska długa e, ě -
Ai-zon.png ai samogłoska długa ai -
Au-zon.png au samogłoska długa au -
Szwa-zon.png o/ă samogłoska ruchoma -
Cyfry darkajskie
1 - -
2
3
4
5
6
7
8
9
10
100
1000

Pismo nie jest idealne. W szczególności nie odróżnia się w piśmie samogłosek e oraz ě. Ponadto w pozycji nieakcentowanej ten sam znak może oznaczać dźwięk i. Podobne mylenie tyczy się w mniejszym stopniu spółgłosek. Zwłaszcza dawne ƶ po połączeniu z z stało się wariantem graficznym tego drugiego, a właściwie odwrotnie. Zazwyczaj pisano znak ƶ, zaś z tylko na końcu wyrazu.

Gramatyka

Harmonia samogłoskowa

W języku została dosyć dobrze zachowana protogammajska harmonia samogłosek. Doszło jednak do zmienienia samogłoski, która ją wywołuje, bowiem nie musi to być samogłoska w rdzeniu, a może być to samogłoska poprzedniego przyrostka. Jednak zazwyczaj nie można zobaczyć tej zmiany, gdyż już samogłoska w sufiksie jest wcześniej podległa harmonii (ale nie wszystkie sufiksy jej podlegają, wtedy to można zauważyć).

Ostatnia
samogłoska
słowa 		Pierwsza
samogłoska sufiksu
krótka (_) długa (_²)
i, ai i ai
u, au u au
o, e, ė o ė[14], e[15]
a, ě a ě

Np:

  • aigoslo (język) > aigoro (języki)
  • fislun (drzewo) > fislunoslu (drzewa) (tu się pojawia jedynie tzw. ruchome o)
  • jisłě (kapłan) > jisłěsla (kapłani)
  • zoslu (owca) > zosluslu (owce)

W harmonii można zauważyć, że nadal funkcjonuje podział na głoski krótkie (a, o, i, u) i długie (ě, e~ė, ai, au) pomimo zaniku iloczasu.

O ruchome

Rozwój /r/ > /sl/ może naruszyć protogamajską budowę sylaby (C)V(C). Język zongepajski ściśle przestrzega tej budowy i ewentualne oboczności naprawia tzw. o ruchomym. Nie zawsze jest ono regularne, ale są sytuacje w których można to przewidzieć:

  • po końcowym sl, np. aigoslo < aigosl
  • w grupach CslV > CsolV, VslC > VsloC
  • jeżeli sufiks by się zaczął na sl, przed sl dodajemy właśnie ruchome o.

Ruchome o pojawia się też jako spójka w słowach złożonych, zwłaszcza przy dwóch zwartych, np. žijějapobėðėn "chmura (typu cirrus)"

Właściwości ruchomego o:

  • nie podlega harmonii
  • jeśli jest na końcu wyrazu, a jest wersja afiksu na słowa kończące się na spółgłoskę, to afiks używa wersji spółgłoskowej

Deklinacja

Deklinacji podlegają rzeczowniki i zaimki osobowe. W przeciwieństwie do protogamajskiego, jest ona w pełni regularna. Z drugiej strony język utracił kilka przypadków.

Przypadki w języku zongepajckim (w okrągłym pytania):

  • 1. mianownik (kto, co)
  • 2. dopełniacz (kogo, czego)
  • 3. biernik (kogo, co)
  • 4. miejscownik (o kim, o czym)
  • 5. ablatyw (skąd, od kogo, od czego)
  • 6. allatyw (dokąd, do kogo, do czego)
  • 7. innesyw (w kim, w czym)
  • 8. wołacz (zawołaj kogoś, coś)

Ponadto istnieją trzy liczby: pojedyncza, podwójna i mnoga. Te dwie ostatnie powodują skrócenie niektórych przyrostków przypadków.

Przypadki które zostały utracone to narzędnik, prolatyw, ekwatyw i celownik. Narzędnik został zastąpiony poprzez formę miejscownika i przyimki, przez co narzędzie wykonania jest określane miejscownikem. Prolatyw został natomiast zastąpiony przez ablatyw, ekwatyw z kolei mianownikem. Celownik wypadł z użycia dużo później, stąd zachowane utarte zwroty, jego obecność w ołłuchu oraz tzw. relikt celownika – dopełniacz w odmianie ruchomej O-tematu ma formę celownika (-oł) aby uniknąć zlania z mianownikem (a więc celownik wypadł już po przejściu ă > o). Współcześnie jest wyrażany poprzez dopełniacz z przyimkem fi (dla).

Odmiana

Odmiana jest odziedziczona z pragammajskiego i jest nieco rozbudowana ze względu na trzy tryby odmiany: samogłoskowy, spółgłoskowy i ruchomy. Ponadto w deklinacji doszło do pewnego przejścia w tryb fleksyjny – mianowicie końcówki liczb i przypadków często łączyły się ze sobą, tworząc końcówki fleksyjne.

Deklinacja
Przypadek L. Pojedyncza L. Podwójna L. Mnoga
Samogłoskowa Spółgłoskowa Ruchoma Samogłoskowa Spółgłoskowa Ruchoma Samogłoskowa Spółgłoskowa Ruchoma
Mianownik –ø –o –ja –_ja –sl_ –osl_ –r_
Dopełniacz –w_ –_, –oł[16] –jau –_jau –sl_zau –osl_zau –r_zau
Biernik –j_z –_z –j –_j –sl_z –osl_z –r_z
Miejscownik –hě –ohě –jahě –_jahě –sl_zhě –osl_zhě –r_zhě
Ablatyw –chu –_chu –jach –_jach –sl_ch –osl_ch –r_ch
Allatyw –kuch –uch –jak –_jak –sl_k –osl_k –r_k
Innesyw –z_ –oz_ –jaz –_jaz –sl_zaz –osl_zaz –r_zaz
Wołacz –s_² –os_² –jakhě –_jakhě –sl_khě –osl_khě –r_khě
Odmiana zaimków osobowych

Zaimki osobowe odmienia się nieregularnie, według tego wzoru:

Przypadek go (ja) łai (ty) pe (on) šzipfajěja (my du.) ujěja (wy du.) khado (oni du.) šzipfa (my) auslo (wy) kha (oni)
Mianownik go łai pe šzipfajěja ujěja khado šzipfa auslo kha
Dopełniacz gawawa łaiwė pawawa šzipfajějau ujějau khadowo šzipfau auslau khau
Biernik goz łaiz pajějaz šzipfajěj ujěj khadziz šzipfiz zaislo siz
Miejscownik goð łaih pehě šzipfajějahě ujějahě khadohě šzipfað hauslo khah
Ablatyw gochu łaichu pechu zipfajějach ujějach khadochu šzipfachu ausluchu khachu
Allatyw gokuch łaikuch pekuch šzipfajějak ujějak khadokuch šzipfakuch ausluch khakuch
Innesyw goz łaiz pez šzipfajějaz ujějaz khadoz šzipfaz zauslo khaz
Wołacz gokh łaikh pajakh šzipfajějakh ujějakh khadokh šzipfakh auslukh khakh

Przymiotnik

Przymiotnik określa dodatkowe cechy rzeczownika. Nie odmienia się przez przypadki. Jego końcówką jest -z_z lub -z_²z, która może być zmiękczona do -ž_z lub -ž_²z.

Ostatnia samogłoska Pozycja tej samogłoski i długość
krótka długa w wygłosie długa w śródgłosie
i, ai -žiz -zaiz
u, au -zuz -zauz
a, ě -zaz -zěz
o, e/ė -zoz -žėz

Przykłady:

  • jisłězaz – kapłański
  • żongěpaizaiz – zachodni
  • aigoslozoz – językowy
  • fahakzuz – ziarnowy
  • zahmas'zaz – mielony

Przymiotniki długie

Występują też częściowo charakterystyczne przymiotniki długie, powstałe pod wpływem gramatyki darkajskiej (innym gammajskim który je utworzył jest język gowojski). Używa się go do określenia rzeczy wyjątkowych, jedynych w swoim rodzaju (pełni więc częściowo funkcje przedimka określonego) – ale nie do wszystkich, np. języki mają przymiotniki krótkie. Kończy się na -z_zaz, -ž_zaz, -z_²zaz, -ž_²zaz na tych samych zasadach co zwykłe przymiotniki.

Stopniowanie

Przymiotnik w zongepajckim podlegał stopniowaniu przez cztery stopnie - zerowy (brak cechy), zwykły, wyższy i najwyższy.

Morfem
najwyższy to-...-fasz
wyższy -fasz
zwykły Ø
zerowy -lu

Co ważne, morfemy nie ulegają harmonii, zaś to- nie jest redukowane lub rozszerzane przed samogłoską. Wynika to z tego, że wywodzą się one z pragammajskich przysłówków "dużo" i "w całości" i nie zdążyły wykształcić harmonii. W starozongepajckim *-paż (współczesne -fasz, powiązane z faszozoz "duży") funkcjonowało już jako sufiks, zaś *do (współczesne to- powiązane z toslauzuz "cały") nadal było partykułą i prawdopodobnie nadal tak było w prazachodniozongepajckim.

Przysłówek

Przysłówek tworzy się zamieniając końcówkę przymiotnika -z_z/-z_²z na -z_ð/-z_²ð. Ta również może być zmiękczona do -ž_ð/-ž_²ð. Podobnie jak przymiotnik, można go utworzyć od każdego rzeczownika:

Ostatnia samogłoska Pozycja tej samogłoski i długość
krótka długa w wygłosie długa w śródgłosie
i, ai -žið -zaið
u, au -zuð -zauð
a, ě -zað -zěð
o, e/ė -zoð -žėð
  • jisłězað – kapłańsko
  • żongěpaizaið – zachodnio
  • aigoslozoð – językowo
  • zahmas'zað – mielnie

Stopniowanie

Tak jak przymiotnik, przysłówek stopniuje się:

Morfem
najwyższy to-...-þasz
wyższy -þasz
zwykły Ø
zerowy -lu

Należy zaznaczyć, że w stopniu wyższym i najwyższym -ð jest usuwane. Zatem np. iľižið "ciężko" w stopniu wyższym brzmi iľižiþasz, zaś w stopniu najwyższym toiľižiþasz.

Czasownik

Czasownik wiadomo do czego służy. Jego odmiana od czasu pragammajskich nieco się uprościła – część funkcji przejęły czasowniki posiłkowe. Jednak nadal wykazuje podstawowe cechy – zatarcie różnicy pomiędzy aspektem a trybem, odmiana przez osoby oraz ich bogata ilość.

Bezokolicznik

Podstawową formą czasownika jest bezokolicznik. Język zongepajcki wytworzył jego osobny sufiks, jest nim -ěj (po spółgłoskach i ruchomym o), zapożyczona z j. darkajskiego, lub -ňė (po innych samogłoskach). Ponieważ protogamajskie czasowniki rzadko kończyły się na samogłoskę, -ňė jest dosyć rzadkie. Przykłady:

  • zahmasěj – mielić/mleć
  • szaiměj – orać
  • zuwaslěj – polować
  • ḱifěj – biec
  • uzupěj – pytanie
  • pfěslěňe – palić
  • soňe – jeść

Jedynymi wyjątkami są czasowniki być (chadaz) i woleć (oslauna).

Odmiana czasowników

Prawie czasowniki odmieniają się według tego schematu:

Osoba Sufiks
1 os. l. poj -(f)_²t
2 os. l. poj -(f)_²z
3 os. l. poj -(f)_²žė
1 os. l. pd -(ð~dž)_
2 os. l. pd -(ð~dž)_g
3 os. l. pd -(ð~dž)_x
1 os. l. mn -(f)_²
2 os. l. mn -(f)_²g
3 os. l. mn -(f)_²x

Jedynym wyjątkiem jest czasownik "być":

Osoba Czasownik
1 os. l. poj chadě
2 os. l. poj chadapf
3 os. l. poj chadzė
1 os. l. pd chadajěja
2 os. l. pd chadazajěja
3 os. l. pd chadažėt
1 os. l. mn chad(u) [17]
2 os. l. mn chadazěg
3 os. l. mn chadazět

Czasownik mieć (xohsazěj), w przeciwieństwie do protogamajskiego, odmienia się regularnie. To samo się tyczy czasownika woleć (oslauna), w nim afiksy po prostu się doklejają na koniec (brak zwykłej końcówki bezokolicznika).

Cząstkę osoby można pominąć, gdy podmiot już jest znany, zaś czas jest inny niż teraźniejszy.

Chcieć

Zgodnie z systemem protogamajskim czasownik chcieć nie istnieje. O ile pragnienie jakieś rzeczy lub rozkaz robi się podobnie jak w protogamajskim (dodanie słowa aizaug - rozkaz), tak wyrażenie pragnienia czynności można dokonać na dwa sposoby - formą pragnącą lub specjalną konstrukcją z czasownikiem posiłkowym woleć (oslauna):

  • 1. podmiot
  • 2. czasownik posiłkowy woleć (oslauna) odmieniony normalnie
  • 3. dopełnienie
  • 4. orzeczenie właściwe również odmienione (nieodmienione tworzy z czasownikem woleć orzeczenie modalne)

Przykładowo: Go oslaunafět xahsazaz pausluz szaimait. - Ja chce orać wielkie pole. Ale: Go xahsazaz pausluz oslaunafět szaiměj. - Ja wolę orać wielkie pole.

Trybo-aspekty

Stanu (aspekty):

W języku istnieją dwie formy czasownika – niedokonana i dokonana. Forma niedokonana oznacza tyle, że czynność nie została zakończona. Ma afiks zerowy (Ø).

Forma dokonana oznacza, że czynność została już ukończona lub za chwile się ją ukończy. Tworzymy ją poprzez dodanie na początek czasownika właściwego (lub posiłkowego w formie chcieć i czasie zaprzeszłym) prefiksu p(_)- np.

  • szaimait (oram) > piszaimait (zaoram)
  • fahakět (sieję) > pafahakět (zasieję)
Reliktowe czasowniki z formą teliktyczną (tzw. czasowniki skończone)

Mimo że już nie jest regularnie tworzona od czasów pragammajskich, forma teliktyczna przetrwała jako stała część części czasowników. Te czasowniki to tzw. czasowniki skończone. Często mają znaczenia inne od pierwowzorów i zastępują różne dłuższe frazy. Przykłady takich czasowników:

  • maszawawěj – skończyć
  • mizaikhěj – mieć pomysł
  • machawaněj – skończyć rozmowę
  • mahałuszěj – mieć zasiane pole[18]
Intencji:
Forma pragnąca

Forma pragnąca wyraża pragnienie mówiącego co do wykonania danej czynności, będąca obok konstrukcji złożonej z czasownikiem posiłkowym. Utworzona dodaniem na początek prefiksu h_(sl)- lub j_(sl)- (w zależności od samogłoski - miękka zmiękcza h do j) np:

  • szaimait (oram) > jiszaimait (chce orać)
  • fahakět (sieję) > hafahakět (chcę siać)
Forma życząca

Forma życząca wyraża życzenie mówiącego, by czynność zakończyła się sukcesem. Bardzo często nosi zabarwienie aspektu dokonanego. Forma "oficjalna" jest budowana przez czasownik posiłkowy "być" - oba czasowniki (posiłkowy i właściwy) się odmieniają (podobnie jak w formie chcieć):

  • szaimait (oram) > chadapf szaimaiz (obyś orał);
  • fahakět (sieję) > chadapf fahakěz (obyś siał).

Istnieje też forma "potoczna" która używa partykuły "da" zamiast czasownika posiłkowego:

  • szaimait (oram) > da szaimaiz (obyś orał);
  • fahakět (sieję) > da fahakěz (obyś siał).

Forma życząca nie występuje w czasach przeszłych oraz w złożonej konstrukcji chcieć.

Forma pytająca

Forma pytająca oczywiście tworzy pytania. Tworzona była przedrostkiem k_²(m)- lub ḱ_²(m)- (jeśli _² to e/ė) np.

  • szaimait (oram) > kaiszaimaiz (orasz?)
  • fahakět (sieję) > kěfahakěz (siejesz?).
Forma rozkazująca

Język zongepajckim oryginalny tryb rozkazujący został utracony. Powstał jednak nowy sposób wyrażenia rozkazu poprzez zamianę szyku SOV na VOS:

  • Łai żongěpaizaiz aigaiz > Aigaiz żongěpaizaiz łai! "Mów po zongepajcku!"

Oczywiście tryboaspekty można łączyć.

Czasy

W języku występują cztery czasy, trzy odziedziczone z protogamajskiego i jeden nowy: teraźniejszy, przyszły, przeszły i zaprzeszły.

Aby utworzyć czas przyszły, należy dodać do czasownika sufiks "-(t)_²l" np:

  • szaimaitail – będę orać
  • ḱifaigail – będziecie biec

Natomiast by utworzyć czas przeszły, należy dodać sufiks "-(s)_n" np:

  • fahakětan – siałem
  • zahmasagan – wy (dwoje) mieliliście

Czas zaprzeszły służy do wyrażenia czynności, która była jeszcze w dalszej przeszłości niż inna w zdaniu. Tworzy się go podobnie jak zwykły czas przeszły, ale przed orzeczeniem właściwym dodajemy także odmieniony czasownik być w czasie przeszłym np:

  • chaděsan fahakětan – siałem był
  • chadazajějasan zahmasagan – wy (dwoje) mieliliście byli

Czasownik posiłkowy jest pomiędzy podmiotem i dopełnieniem. Jest to jedna z pozostałości pragammajskiego szyku SOV.

Gerundium

Gerundium, czyli rzeczownik odczasownikowy, tworzymy zmieniając końcówkę bezokolicznika -ěj na -oj (ta końcówka również pochodzi z j. darkajskiego), zaś w przypadku końcówki -ňė zamianę na -ňėj. Odmienia się przez przypadki jak każdy rzeczownik, zaś w odmianie ludowej języka zawsze otrzymuje przedimek określony. Przykłady:

  • zahmasoj – mielenie
  • szaimoj – oranie
  • zuwasloj – polowanie
  • ḱifoj – bieganie
  • uzupoj – pytanie
  • pfěslěňėj – palenie
  • soňėj – jedzenie
Gerundium czasowników "być" i "woleć"

Nieregularne czasowniki być (chadaz) i woleć (oslauna) otrzymują końcówkę gerundium tak jakby miały końcówki bezokolicznika: gerundium chadaz to chadazoj, a oslauna – oslaunaňej.

Zaimki

Zaimki osobowe

Zaimki osobowe zostały odziedziczone z protogamajskiego. Podczas gdy nieregularna odmiana przetrwała, bardzo się zmieniła – doszło do wielu wyrównań i przyjęcia chworm regularnych (ta odmiana została opisana w deklinacji). Istnieje jednak nieakceptowana tendencja do odmieniania zaimkiw w sposib regularny.

Zaimek Tłumaczenie
go ja
łai ty
pe on/ona/ono
šzipfajěja/ajěja[19] my (l. podwójna)
ujěja [20] wy (l. podwójna)
khado [21] oni/one (l. podwójna)
šzipfa/žipfa my
auslo wy
kha oni/one

Zaimki dzierżawcze

Odwrotnie, zanikł protogamajski zestaw zaimków dzierżawczych. Obecnie powstają w wyniku dodania na końcu zaimka osobowego końcówki -z_z lub -z_²z – dokładnie tak samo powstają przymiotniki. Można więc uznać, że zaimki dzierżawcze są traktowane jako przymiotniki.

Zaimki zwrotne

Powstają jak w języku protogamajskim – dodajemy na koniec zaimka osobowego -saim.

  • go → gosaim
  • łai → łaisaim
  • pe → pesaim
  • šzipfajěja → šzipfajějasaim/ajěja → ajějasaim
  • ujěja → ujějasaim
  • khado → khadosaim
  • šzipfa → šzipfasaim
  • auslo → auslosaim
  • kha → khasaim

Liczebniki

Liczebniki dzielą się na główne i porządkowe. Główne są formą traktowaną jak rzeczowniki (odmieniają się przez przypadki), zaś porządkowe jak przymiotniki. Liczebniki porządkowe tworzy się dodając do l. głównego afiks -(_)n.

liczba liczebnik główny liczebnik porządkowy
1 haszsolu haszsolun
2 zaslu zaslun
3 džidu džidun
4 ězo ězon
5 chasloga chaslogan
6 naira nairan
7 zog zogon
8 weslo weslon
9 pěla pělan
10 apěg apěgan
20 zaslowi zaslowin
30 džinowi džinowin
40 wisowi wisowin
50 chaslogawawa chaslogawawan
60 nairawawa nairawawan
70 zosziw zosziwin
80 wesľiw wesľiwin
90 pěľiw pěľiwin
100 zěpfjaslo zěpfjaslan
1000 ðancho ðanchon

Określoność

Przedimek

W zongepajckim klasycznym przedimek (obecny w protogamajskim) obecnie nie występuje (w starozongepajckim występował przedimek określony *łłach). Jednak w zongepajckim ludowym często powstawał na nowo, głównie z nieakcentowanego zaimka pe lub zaimków wskazujących.

Przykładowe zdania i teksty

Modlitwa Pańska

Sagai šzipfazaz, iši zadzipfži chadapf;

Chabi łaižiz gažim ěwauzuz chadzė;

Chabi łaižiz khapsolaina sutuslaužė;

Chabi łaižiz oslau chadzė;

Afa zadzipfži ji afa piłaslauzaza.

Łai šzipfazaz gauzasaz fi šzipfau kotasaðěhě ðukhauz;

Ji šzipfazaz winėnoz? hoszoňislěněžė;

Afa ji šzipfa šzipfazaz islěngabasězhě szoňislěnět;

Ji těłchaza šzipfau wěnhasawawěžė;

Měð šzipfau pfijějamza hopfislotozėžė.

Aměn.

Owca i Konie

Zongepajcki klasyczny:

Szuslo zěkhuhě zoslu iši khachšijiz wěn-xohsazžezon, wakhatunoslu pidachzon. Haszsolun iľižiz azaslo sawawszon, zoslun xahsazaz łaisľiz łaislošin ji džidun zajějazað gabajaz agawawaslosan. Zoslu wakhatunsluzak paigžin: „Gozaz siwax abaže, chěslo idachět aži gaba piszeslože szawawěj”. Wakhatunoslu pachawaněxan: „Chadapf tauslauz zoslukhau, šzipfazaz siwax abafěx, chěslo idachěx afa gaba, ě, łaizaz khachšijiz szoslu gapaslo fi pesaim pahafžin. Ji zoslu khachšijiz wěn'xohsazže” . Chěslo zauch patuslužeson, zoslu að nuhěpjaz piszimšin.

Protogamajski:

Zur saaquhu, phauru isi waan ħauhtaytan qaħtiwi binnakasaytan waqadunrusayus. Raħ hazrun tawwasaytan illisis awwasaryas, raħ pharun liirisaytin ħahtasas dilliyis fi raħ dhinnun sayyasah yaghawwarasaytan ghammayas. Raħ phauru biighisaytin waqadunrusaksu: "Aghqiwaħ ammasay, kaar innakaad asi ghamma ghayrasay zaww waqadunrusawul". Raħ waqadunrusa makawanaħan: "Inur hurduuruph, phauruquu, ziqiwaħrasa ammaħ, kaar innaka apa ghamma, raħ paabun, mahaptiniisay layqaħtiyis bausas ghabaraksu pir paytuum. Fi raħ phauru waan ħauhtaytan qaħtiwi". Kaar suuk badurusaytun, raħ phauru gipisaytin nuhaabadh.

Polski:

Na wzgórzu owca, która nie miała wełny, zobaczyła konie; jeden ciągnął ciężki wóz, drugi dźwigał wielki ładunek, a trzeci wiózł szybko człowieka. Owca rzekła do koni: „Serce mnie boli, widząc, co człowiek nakazuje robić koniom”. Konie odpowiedziały: „Słuchaj, owco, serca nas bolą, kiedy widzimy, jak człowiek, pan, zabiera twoją wełnę na płaszcz dla samego siebie. I owca nie ma wełny”. Usłyszawszy to, owca pobiegła przez równinę.

Procesy fonetyczne i prawa językowe

Kursywą oznaczono procesy, które się odbyły tylko w zongepajckim ludowym

Przypisy

  1. ↑ jest to dosłowne tłumaczenie nazwy języka
  2. ↑ 2,0 2,1 przed *rr
  3. ↑ po akcencie
  4. ↑ przed wargowymi
  5. ↑ [j] przed przednimi, [ç] przy i niezgłoskotwórczym
  6. ↑ pozycja traktowana jako wygłos, patrz na następny przypis
  7. ↑ w wygłosie nieregularnie przechodzi w [ð], a jak to się nie dzieje, przechodzi w iloczas. W nagłosie i śródgłosie bez zmian
  8. ↑ pominięto o ruchome
  9. ↑ na początku wyrazu
  10. ↑ Po samogłoskach przed spółgłoską h oznacza iloczas
  11. ↑ Litera ż jest używana do zapisu niektórych rdzeni, które się upowszechniły w formie starej transkrypcji. Należą do niej chociażby rdzenie żona (dom), żongě (zongepajczyk) oraz żongěpai (zachód) – czyli te związanie z samym ludem. Ponadto wiele form zaczynających się na sz można skrócić do ż. W zapisie bez djakrytków ż jest zastępowane przy pomocy sz lub, w celu odróżnienia, sz' (z apostrofem)
  12. ↑ z pochodzące od średniozongepajckiego *ƶ, por. ołł. ƶołłu, przynajmniej teoretycznie
  13. ↑ Znak ten jest transkrybowany jako ż w kilku rdzeniach, które się upowszechniły w formie starej transkrypcji. Należą do niej chociażby rdzenie żona (dom), żongě (zongepajczyk) oraz żongěpai (zachód) – czyli te związanie z samym ludem.
  14. ↑ W przyrostkach
  15. ↑ W przedrostkach
  16. ↑ W odmianie ruchomej, gdy efektem harmonji jest samogłoska o
  17. ↑ chworma z u jest bardziej archaiczna
  18. ↑ Należy jednak tu zwrócić na pewną wyjątkowość. Mianowicie mahałuszěj to jedyna obecna forma pragammajskiego rzeczownika *haluz w zongepajckim, zaś "ziarno" jest określane przez fahak
  19. ↑ potoczna skrócona forma
  20. ↑ pochodzi od skróconego, protogamajskiego uuruyya
  21. ↑ jest to jedyny zaimek , który jest neologizmem
Źródło: „https://jezykotw.webd.pl/w/index.php?title=Język_zongepajcki&oldid=50797”