Język zongepajcki

Język zongepajcki (klasyczny) Żongěpaizaiz aigoslo
Sposoby zapisu:	łacińska transkrypcja (na chwilę obecną)
Klasyfikacja:	Gamajskie Protogamajski Grupa Centralna Grupa Preferyjna Zongepajcki Zongepajcki klasyczny Zongepajcki ludowy Języki zongepajckie
Lista conlangów

        

Język zongepajcki, Język zongepajski lub Język zachodni (Żongěpaizaiz aigoslo ['zonɣɛpajt͡sajt͡s 'ajɣoslo]) to język pochodny od protogamajskiego, należący do grupy języków gamajskich i jest jednocześnie przodkiem języków zongepajckich. Od większości języków gamajskich odróżnia go bardzo charakterystyczna przesuwka spółgłosek, palatalizacja, szyk SOV i przejście aː > ɛ (ě). Należy do grupy Peryferyjnej i zachowuje głoskę [ɣ].

Rozwój fonetyki od protogamajskiego

Samogłoski

• ai > e
• au > o
• iː > ai
• i > i
• uː > au
• u > u
• aː > ɛ (zapisane przy pomocy ě)
• a > ɐ (zapisane przy pomocy a)

Spółgłoski

Rozwój spółgłosek jest dużo bardziej skomplikowany.

Pierwsze zmiany:

• l > ɫ (ł)
• lː > ɫː
• r > ɮ > sl (oryginalny dźwięk [ɮ] zachowały niektóre dialekty, zbitka sl może później przejść w sľ, sol lub soľ w zależności od otoczenia)

Protogamajskie rː zostaje zachowane podczas tego okresu.

Pierwsza przesuwka

Faza 1 - afrykanizacja bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych:

• f > pf (zapisane jako pf)
• θ > tθ > ts (zapisane jako z)
• s > ts (zapisane jako z)
• ħ > x > kx (zapisane jako x)

Faza 2 - spirantyzacja bezdźwięcznych spółgłosek zwartych:

• p > f
• t > s
• k > x (zapisane jako ch)
• q > χ (zapisane jako kh, dźwięk przetrwał całą epokę prajęzyka, później zazwyczaj przechodził w [x])

Faza 3 - ubezdźwięcznienie spółgłosek zwartych:

• b > p
• d > t
• g > k

Druga przesuwka

• rː > ɾ (r)
• ɫː > l
• jː > jɛj (jěj)
• wː > waw (waw/wau)
• mː > mp > b
• nː > nt > d

Palatalizacja

Palatalizacja odbywa się przed e (ale nie ě), j oraz i.

Zmiękczenie spółgłosek wargowych jest asynchroniczne.

• b > bç (bǩ)
• p > pç (pǩ)
• pf > pfç (pfǩ)
• f > fç (fǩ)
• w > wç (wǩ)
• m > mɲ (mń)

Natomiast reszta głosek uzyskuje nowe brzmienie lub zlewają się z innymi.

• d > dzʲ > dz (dz)
• t > tsʲ > ts (z)
• s > ʃ (š)
• z (ż) > ʒ (ž)
• ts (z) > tʃ (c)
• ð (dj) > dʒ (dž)
• ɫ (ł), l > ʎ (ľ)
• h, ɾ (r) > j
• hj, ɾj > j
• n > ɲ (ň)
• k > ç (ǩ/kz)
• χ, x > sʲ > s (s)
• ɣ > zʲ > z (ż)
• kx > tɕ (č)

Należy zaznaczyć, że palatalizacja nie była przeprowadzona w pełni konsekwentnie (w przeciwieństwie do przesuwek).

Tzw. "Naleciałość ludowa"

• nagłosowe ji > ī

Fonologia

Samogłoski

	Przednie	Środkowe	Tylne
Przymknięte	i iː		u
Półprzymknięte	e	ə	o
Półotwarte	ɛ	ɐ

Dyftongi

Występują dwa dyftongi: ai oraz au, pochodzące jednak z głosek ī, ū, podczas gdy protogamajskie ai, au przeszły w e, o.

Spółgłoski

Kursywą zaznaczono allofony

		Wargowe	Zębowe	Dziąsłowe	Podniebienne	Welarne	Języczkowe	Gardłowe
Nosowe		m	n		ɲ	ŋ
Zwarte	bezdźwięczne	p	t			k
	dźwięczne	b	d			g
Afrykaty	bezdźwięczne	pf	ts	tʃ	tɕ	kx
	dźwięczne	bβ	dz	dʒ		gɣ
Szczelinowe	bezdźwięczne	f	s	ʃ	ç	x	χ	h
	dźwięczne	β	ð, z	ʒ		ɣ	ʁ
Uderzeniowe			ɾ
Boczne, Półsamogłoski			ɫ	l	ʎ, j	w

Allofony [bβ], [β] kiedyś były wymawiane jako [bv] i [v]

Ta sama tabela, została jednak pozbawiona allofonów.

		Wargowe	Zębowe	Dziąsłowe	Podniebienne	Welarne	Języczkowe	Gardłowe
Nosowe		m	n		ɲ
Zwarte	bezdźwięczne	p	t			k
	dźwięczne	b	d
Afrykaty	bezdźwięczne	pf	ts	tʃ	tɕ	kx
	dźwięczne		dz	dʒ
Szczelinowe	bezdźwięczne	f	s	ʃ	ç	x	χ	h
	dźwięczne		ð, z	ʒ		ɣ
Uderzeniowe			ɾ
Boczne, Półsamogłoski			ɫ	l	ʎ, j	w

Nie wszystkie spółgłoski pojawiają się równie często.

Akcent

Akcent zawsze pada na pierwszą sylabę.

Zapis przy pomocy alfabetu łacińskiego

Litery: a b c č d dj dz dž e ě f g h ch kh i ai j k ǩ l ľ ł m n ň o p pf r s š t u au w x z ż ž

Wymowa: [ɐ] [b] [tʃ] [tɕ] [d] [ð] [dz] [dʒ] [e] [ɛ] [f] [ɣ] [h] [x] [χ] [i] [ai] [j] [k] [ç] [l] [ʎ] [ɫ] [m] [n] [ɲ] [o] [p] [pf] [ɾ] [s] [ʃ] [t] [u] [au] [w] [kx] [ts] [z] [ʒ]

Gramatyka

Harmonia samogłoskowa

W dialektach wschodnich została zachowana (a nawet rozszerzona) harmonia protogamajska:

Ostatnia samogłoska słowa <---> Pierwsza samogłoska afiksu

• i ai <---> i ai
• u au <---> u au
• a ě <---> a ě
• o e <---> o e (o w harmonii funkcjonuje jako głoska krótka, a e ‒ długa)

Np:

• aigoslo (język) > aigoroza (języki)
• fǩislun (drzewo) > fǩislunosluza (drzewa) (tu się pojawia jedynie tzw. ruchome o)
• jisłě (kapłan) > jisłěslaza (kapłani)
• zoslu (owca) > zoslusluza (owce)

W harmonii można zauważyć, że nadal funkcjonuje podział na głoski krótkie (a, o, i, u) i długie (ě, e, ai, au) pomimo zaniku iloczasu.

O ruchome

Asynchroniczna palatalizacja spółgłosek wargowych i rozwój /r/ > /sl/ może naruszyć protogamajską budowę sylaby (T)V(T). Język zongepajski ściśle przestrzega tej budowy i ewentualne oboczności naprawia tzw. o ruchomym. Nie zawsze jest ono regularne, ale są sytuacje w których można to przewidzieć:

• po końcowym sl, np. aigoslo < aigosl
• po miękkiej spółgłosce wargowej w systemach TWM > ToWçM, VWjV > VWçojV gdzie T - dowolna spółgłoska, W - spółgłoska wargowa, M - miękka samogłoska (e, i), V - dowolna samogłoska
• w grupach TslV > TsolV, VslT > VsloT
• jeżeli sufiks by się zaczął na sl, przed sl dodajemy właśnie ruchome o.

Właściwości ruchomego o:

• nie podlega harmonii
• jeśli jest na końcu wyrazu, a jest wersja afiksu na słowa kończące się na spółgłoskę, to afiks używa wersji spółgłoskowej
• w potocznej wymowie jest często redukowane do szwy

Istnieją nieliczne wyjątki, gdzie zachowana jest grupa sl pomimo łamania budowy (T)V(T). Jeszcze rzadziej te wyjątki się pojawiają w pozycjach palatalizacji.

Pochodzenie barwy ruchomego o

Pierwotnie o ruchome musiało mieć inny dźwięk. Dowodem jest przejście jego w szwę (ă) przy zachowaniu barwy zwykłego o (pochodzącego z protogamajskiego au) w zongepajckim ludowym. Inną teorią jest ta, która zakłada, że od początku o ruchome brzmiało jak ă, a dopiero później w zongepajckim klasycznym przeszło w o.

Przykładowe oboczności pomiędzy zongepajckim klasycznym a ludownym:

Zongepajcki klasyczny	IPA (klasyczny)	Zongepajcki ludowy	IPA (ludowy)	Polski
aigoslo	/'ajɣoslo/	ègoslă	/'ɛɣoslə/	język
saikhaslo	/'sajχɐslo/	sèkhaslă	/'sɛχɐslə/	brat
khapsolai	/'χɐpsolaj/	khapsălè	/'χɐpsəlɛ/	król
oslaupu	/'oslawpu/	ăslòpu	/'əslɔpu/	włosy
djuslokhag	/'ðusloχɐɣ/	djuslăkhag	/'ðusləχɐɣ/ lub /'βusləχɐɣ/	wiatr

Deklinacja

Deklinacji podlegają rzeczowniki i zaimki osobowe. W przeciwieństwie do protogamajskiego, jest ona w pełni regularna. Z drugiej strony język utracił kilka przypadków.

Przypadki w języku zongepajskim (w nawiasie kwadratowym skrót, w okrągłym pytania):

• 1. mianownik [m] (kto, co)
• 2. dopełniacz [d] (kogo, czego)
• 3. biernik [b] (kogo, co)
• 4. miejscownik [mj] (o kim, o czym)
• 5. ablatyw [a] (skąd, od kogo, od czego)
• 6. allatyw [al] (dokąd, do kogo, do czego)
• 7. innesyw [i] (w kim, w czym)
• 8. wołacz [w] (zawołaj kogoś, coś)

Celownik został zastąpiony przez konstrukcje dopełniacza z przyimkiem ǩi (dla). Narzędnik całkowicie zlał się z miejscownikem, a prolatyw i ekwatyw z mianownikiem.

Przypadek	Sufiks	gaba – człowiek	jisłě – kapłan, guślarz	wakhatun – koń
1. m	-ø	gaba	jisłě	wakhatun
2. d	-(w)_	gabawa	jisłěwa	wakhatunu
3. b	-(j)_z	gabajaz	jisłějiz	wakhatunuz
4. mj	-hě	gabahě	jisłěhě	wakhatunhě
5. a	-(_)chu	abachu	jisłěchu	wakhatunuchu
6. al	-(k)uch	gabakuch	jisłěkuch	wakhatunuch
7. i	-z_	gabaza	jisłěza	wakhatunzu
8. w	-(_)kh_²	gabakhě	jisłěkhě	wakhatunukhau

Liczby

W języku są używane trzy liczby: pojedyncza, podwójna i mnoga. Liczba zerowa zanikła.

Sufiksy do określenia liczb:

• pojeczyncza: bez końcówek
• podwójna: -_jěja
• mnoga: -(o)sl_za, -r_za (gdy kończy się na slo)

Przykłady:

• zoslu, zoslujěja, zoslusluza (owca, dwie owce, owce)
• jisłě, jisłějěja, jisłěslaza (kapłan, dwaj kapłani, kapłani)
• aigoslo, aigoslojěja, aigoroza (język, dwa języki, języki)

Przymiotnik

Przymiotnik określa dodatkowe cechy rzeczownika. Nie odmienia się przez przypadki. Jego końcówką jest -z_z lub -z_²z. Charakterystyczne dla j. zongepajckiego jest to, że od każdego rzeczownika można utworzyć przymiotnik. Np. jisłě > jisłězaz (kapłanowy).

Inne przykłady:

• żongěpaizaiz – zachodni
• aigoslozoz – językowy
• hałużzuz – ziarnowy
• zahmaszaz – mielony

Dodając natomiast -(_)lu zamiast -z_z otrzymamy przymiotnik wyrażający brak danej cechy. Np. aigoslolu – bezjęzyczny.

Przysłówek

Przysłówek tworzy się zamieniając końcówkę przymiotnika -z_z/-z_²z ma -z_dj/-z_²dj. Podobnie jak przymiotnik, można go utworzyć od każdego rzeczownika:

• jisłězadj – kapłańsko
• żongěpaizaidj – zachodnio
• aigoslozodj – językowo
• zahmaszadj – mielnie

Czasownik

Czasownik wyraża czynność. Różni się on nieco od protogamajskiego. Jednak nadal jest zatarcie granicy pomiędzy aspektem a trybem.

Bezokolicznik

Podstawową formą czasownika jest bezokolicznik. Język zongepajcki wytworzył jego osobny sufiks, jest nim ěj (po spółgłoskach i ruchomym o) lub ňe (po innych samogłoskach). Przykłady:

• zahmasěj – mielić/mleć
• żaiměj – orać
• zuwaslěj – polować
• ǩifěj – biec
• pfěslěňe – palić

Jedynymi wyjątkami są czasowniki być (chadaz) i woleć (oslauna).

Odmiana czasowników

Prawie czasowniki odmieniają się według tego schematu:

Osoba	Sufiks
1 os. l. poj	-(f)_²t
2 os. l. poj	-(f)_²z
3 os. l. poj	-(f)_²ce
1 os. l. pd	-(dj)_
2 os. l. pd	-(dj)_g
3 os. l. pd	-(dj)_x
1 os. l. mn	-(f)_²
2 os. l. mn	-(f)_²g
3 os. l. mn	-(f)_²x

Jedynym wyjątkiem jest czasownik "być":

Osoba	Czasownik
1 os. l. poj	chadě
2 os. l. poj	chadapf
3 os. l. poj	chadze
1 os. l. pd	chadajěja
2 os. l. pd	chadazajěja
3 os. l. pd	chadacet
1 os. l. mn	chad
2 os. l. mn	chadazěg
3 os. l. mn	chadazět

Czasownik mieć (xohsazěj), w przeciwieństwie do protogamajskiego, odmienia się regularnie. To samo się tyczy czasownika woleć (oslauna), w nim afiksy po prostu się doklejają na koniec (brak zwykłej końcówki bezokolicznika).

Chcieć

O ile pragnienie jakieś rzeczy lub rozkaz robi się podobnie jak w protogamajskim (dodanie słowa aizaug - rozkaz), to pragnienie jakiejś czynności należy wyrazić następująco:

• 1. podmiot
• 2. dopełnienie
• 3. czasownik posiłkowy woleć (oslauna) odmieniony normalnie
• 4. orzeczenie właściwe również odmienione (nieodmienione tworzy z czasownikem woleć orzeczenie modalne)

Przykładowo: Go xahsazaz pausluz oslaunafět żaimait. - Ja chce orać wielkie pole.

ale Go xahsazaz pausluz oslaunafět żaiměj. - Ja wolę orać wielkie pole.

Trybo-aspekty

Stanu:

Trybo-aspekt stanu oddaje to, że czynność jest już zakończona. Tworzymy ją poprzez dodanie na początek czasownika właściwego (lub posiłkowego w formie chcieć i czasie przeszłym złożonym) prefiksu p(_)- lub opǩi- (jeżeli pierwsza samogłoska to i lub ai) np.

• żaimait (oram) > opǩiżaimait (zoram)
• fahakět (sieję) > pafahakět (zsieję)

W języku zanikła forma teliktyczna.

Intencji:

Forma pragnąca wyraża pragnienie mówiącego co do wykonania danej czynności. Tworzymy ją dodaniem na początek prefiksu h_(sl)- lub j_(sl)- (w zależności od samogłoski - miękka zmiękcza h do j) np:

• żaimait (oram) > jiżaimait (chce orać)
• fahakět (sieję) > hafahakět (chcę siać)

Forma życząca wyraża życzenie mówiącego.

Tworzymy ją poprzez czasownik posiłkowy "być" - oba czasowniki (posiłkowy i właściwy) się odmieniają (podobnie jak w formie chcieć):

• żaimait (oram) > chadapf żaimaiz (obyś orał)
• fahakět (sieję) > chadapf fahakěz (obyś siał).

Forma życząca nie występuje w czasach przeszłych.

Forma pytająca oczywiście tworzy pytania. Tworzymy ją dodając cząstkę k_²(m)- lub ǩ_²(m)- (oczywiście powodem jest palatalizacja) np.

• żaimait (oram) > kaiżaimaiz (orasz?)
• fahakět (sieję) > kěfahakěz (siejesz?).

Oczywiście trybo-aspekty można łączyć.

Czasy

W języku występują cztery czasy, trzy odziedziczone z protogamajskiego i jeden nowy: teraźniejszy, przyszły, przeszły i zaprzeszły.

Aby utworzyć czas przyszły, należy dodać do czasownika sufiks "-(t)_²l" np:

• żaimaitail – będę orać
• ǩifaigail – będziecie biec

Natomiast by utworzyć czas przeszły, należy dodać sufiks "-(s)_n" np:

• fahakětan – siałem
• zahmasagan – wy (dwoje) mieliliście

Czas zaprzeszły służy do wyrażenia czynności, która była jeszcze w dalszej przeszłości niż inna w zdaniu. Tworzy się go podobnie jak zwykły czas przeszły, ale przed orzeczeniem właściwym dodajemy także odmieniony czasownik być w czasie przeszłym np:

• chaděsan fahakětan – siałem (przed czymś innym)/siałem był
• chadazajějasan zahmasagan – wy (dwoje) mieliliście (przed czymś innym)/mieliliście byli

Kolejność sufiksów czasownika

• czasownik posiłkowy woleć
  • prefiks formy pragnącej
  • woleć
  • sufiks osoby/bezokolicznika
  • sufiks czasu
• czasownik posiłkowy być
  • prefiks formy pragnącej
  • odmienione być
  • sufiks czasu
• czasownik właściwy
  • prefiks formy pytającej
  • prefiks formy pragnącej
  • prefiks trybo-aspektu stanu
  • czasownik
  • sufiks osoby/bezokolicznika
  • sufiks czasu

Zaimki

Zaimki osobowe

Zaimki osobowe zostały odziedziczone z protogamajskiego. Podlegają regularnej odmianie przez przypadki.

Zaimek	Tłumaczenie
go	ja
łai	ty
pe	on/ona/ono
žipfajěja	my (l. podwójna)
ujěja	wy (l. podwójna)
khado	oni/one (l. podwójna)
žipfa	my
auslo	wy
kha	oni/one

Zaimki dzierżawcze

Odwrotnie, zanikł protogamajski zestaw zaimków dzierżawczych. Obecnie powstają w wyniku dodania na końcu zaimka osobowego końcówki -z_z lub -z_²z – dokładnie tak samo powstają przymiotniki. Można więc uznać, że zaimki dzierżawcze są traktowane jako przymiotniki.

Zaimki zwrotne

Powstają jak w języku protogamajskim – dodajemy na koniec zaimka osobowego -saum.

• go → gosaum
• łai → łaisaum
• pe → pesaum
• žipfajěja → žipfajějasaum
• ujěja → ujějasaum
• khado → khadosaum
• žipfa → žipfasaum
• auslo → auslosaum
• kha → khasaum

Przedimek

W zongepajckim klasycznym przedimek (obecny w protogamajskim) obecnie nie występuje (kiedyś występował przedimek określony slax). Jednak w zongepajckim ludowym często powstawał na nowo, głównie z zaimka pe lub zaimków wskazujących.

Przykładowe zdania i teksty

Zdania

• Go toslauzuz pauslosaizaz pafahakět. – Ja zsieję całe pole.
• Žipfajějasaum pfaraha. – My (dwoje) kochamy siebie.
• Kha zěkhukuch zajějazadj sutuslaux. – Oni szybko idą do wzgórza.

Owca i Konie

Zongepajcki klasyczny:

Żuslo zěkhuhu zoslu, iši khaxziwǩi wěn'xohsazěce, wakhatunosluza opǩidachce. Hażsolun iľiciz awawzaslaz sawawsan, zoslun xahzazaz ziľijiz łaisľiceson ji džidun zajějazadj gabajaz jagawawaslocesan. Zoslu wakhatunsluzakuch paigicesin: "Gozaz siwax abace, chěslo idachět aši gaba żawaw ǩi wakhatunosluzawa zawawěj żesloce". Wakhatunosluza pakawaněxan: "Inur zoslukhau haslotauslauz, žipfazaz siwax abafěx, chěslo idachěx afa gaba, fěpun, łaizaz khaxzijiz pahafzinaice żoslu gapaslo ǩi pesaum. Ji zoslu wěn'xohsazce khaxziwǩi". Chěslo zauch patuslucesun, zoslu adj nuhěp gabazimicešin.

Protogamajski:

Zur saaquhu, phauru isi waan ħauhtaytan qaħtiwi binnakasaytan waqadunrusayus. Raħ hazrun tawwasaytan illisis awwasaryas, raħ pharun liirisaytin ħahtasas dilliyis fi raħ dhinnun sayyasah yaghawwarasaytan ghammayas. Raħ phauru biighisaytin waqadunrusaksu: "Aghqiwaħ ammasay, kaar innakaad asi ghamma ghayrasay zaww waqadunrusawul". Raħ waqadunrusa makawanaħan: "Inur hurduuruph, phauruquu, ziqiwaħrasa ammaħ, kaar innaka apa ghamma, raħ paabun, mahaptiniisay layqaħtiyis bausas ghabaraksu pir paytuum. Fi raħ phauru waan ħauhtaytan qaħtiwi". Kaar suuk badurusaytun, raħ phauru gipisaytin nuhaabadh.

Polski:

Na wzgórzu owca, która nie miała wełny, zobaczyła konie; jeden ciągnął ciężki wóz, drugi dźwigał wielki ładunek, a trzeci wiózł szybko człowieka. Owca rzekła do koni: „Serce mnie boli, widząc, co człowiek nakazuje robić koniom”. Konie odpowiedziały: „Słuchaj, owco, serca nas bolą, kiedy widzimy, jak człowiek, pan, zabiera twoją wełnę na płaszcz dla samego siebie. I owca nie ma wełny”. Usłyszawszy to, owca pobiegła przez równinę.

Związki z innymi językami gamajskimi

Język zongepajcki posiada podobieństwa z innymi potomkami języka protogamajskiego. Oto niektóre z nich:

Język prachamski

Język zongepajcki jest najbardziej podobny do prachamskiego (podejrzewa się nawet, że wywodzą się z jednego prajęzyka). Oto część z nich:

• W obu językach samogłoski od stanu protogamajskiego rozwinęły się bardzo podobnie. Jedynie protogamajskie *ā w prachamskim zlało się z protogamajskim au w postaci o, zaś w zongepajckim obie głoski zachowały odrębność (odpowiednio ě i o). Również geminaty *ww oraz *yy inaczej zostały potraktowane (w zongepajckim przeszły w grupy waw oraz jěj, zaś w prachamskim albo wydłużyły samogłoskę, zaś po a dyftong).
• Wspólna końcówka bezokolicznika -ěj (zongepajcki) i -oy (wczesny prachamski) – różnica w samogłosce jest spowodowana rozwojem *ā. Z powodu tego, że protogamajski raczej nie dopuszczał zbitki *āy (na dodatek nie traktowanej jako dyftong) podejrzewa się, że została zapożyczona.

Przykłady słów, które w obu językach się nie wiele różnią: pěla – pōla (dziewięć), naira – nēyra (sześć).