Język zongepajcki

Język zongepajcki (klasyczny) żongěpaizaiz aigoslo
Utworzenie:	Emilando (w 2020), także Borlach poprzez protogamajski (2018)
Cel utworzenia:	Na potrzeby projektu/konwerldu
Sposoby zapisu:	atšzif/atžif, także łacińska transkrypcja
Klasyfikacja:	Gamajskie Protogamajski (†) Starozongepajcki (†) Zongepajcki klasyczny Zongepajcki ludowy Języki zongepajckie
Lista conlangów

        

Język zongepajcki, Język zongepajski lub Język zachodni (zon. żongěpaizaiz aigoslo ['zonɣɛpaɪ̯t͡saɪ̯t͡s 'aɪ̯ɣoslo]) to język pochodny od protogamajskiego, należący do grupy języków gamajskich i jest jednocześnie przodkiem języków zongepajckich. Od większości języków gamajskich odróżnia go bardzo charakterystyczna przesuwka spółgłosek, tzw. slotacyzm, palatalizacja, szyk SOV i przejście [aː] > [ɛ] (ě). Język jest inspirowany językami słowiańskimi, germańskimi, ugrofińskimi oraz w niewielkim stopniu semickimi (zwłaszcza jeśli chodzi o pismo).

Język zongepajcki należy do grupy peryferyjnej języków gamajskich, czyli bez zmiany protogamajskiej gammy [ɣ] na n tylnojęzykowe [ŋ]. Język klasyczny wywodzi się z średniozongepajckiego, ten zaś z starozongepajckiego. Wykazuje pewne podobieństwa z inną grupą języków gamajskich, chamskimi, co świadczy albo o wspólnym pochodzeniu (teoria języka zongepajcko-chamskiego), albo o istnieniu ligi językowej. Ponadto przyjął wiele cech z substratowych języków darkajskich, a nawet języka pradarkajskiego które czasami poprzez zongepajszczyznę rozprzestrzeniły się na kolejne obszary. Sam zongepajcki również wpłynął na darkajskie i spowodował powolny zanik grupy północnej.

Nazwa

Nazwa żongěpaizaiz aigoslo wywodzi się od starozongepajckiej nazwy *żongábeiseis eigołł, zaś ta wywodzi się od protogamajskiego słowa *zaunghaabii oznaczającego "zachód słońca". Nazwa oznaczała dosłownie "język zachodzącego słońca". Z czasem dawne słowo żona (od sz. *żona, pɣ. *zauna) "zachód" zaczęłno nabierać znaczenia "dom, siedziba, ojczyzna", zaś *żongěpai (szo. *żongábei, pɣ. *zaunghaabii) zaczęło oznaczać "zachód", przez co doszło do zmiany znaczenia nazwy do "język zachodni" i takie znaczenie funkcjonuje do dziś. W tłumaczeniu na język polski dominuje egzomin język zongepajcki lub zongepajski, dużo rzadziej używa się dosłownego tłumaczenia język zachodni.

Z kolei nazwa członka ludu (zongepajczyk) to żongě (powstałe z żongěpai), zaś naród nazywa się żongěslaza (zongepajczycy).

Historia

Przybycie Zongepajczyków

Trasa wędrówki Zongepajczyków (Czerwony - Kotlina Zongepajcka)

Zongepajczycy wywodzą się od protogammajczyków, analogicznie j. zongepajcki pochodzi od protogammajskiego. Na bazie samej początkowej nazwy języka (sz. żongábeiseis eigołł – język zachodzącego słońca) można wnioskować, że poruszali się na zachód. Nie wiemy jednak, dlaczego zmienili tor drogi na południe, ku Kotlinie Zongepajckiej. Możliwe, że musieli zmienić kierunek z powodu innych ludów.

Kotlina Zongepajcka nie była pusta. Wiemy na pewno, że była zamieszkana przez Darkajczyków – lud posługujący się wówczas j. pradarkajskim. Możliwe również, że były inne ludy, ale tylko Darkajczycy są wspominani w różnych tekstach. Z wyjątkiem ??? wszystkie tubylcze ludy z czasem zanikły.

Zongepajczycy dotarli do centralnej części kotliny, gdzie pozostali na długi czas. Używany przez nich djalekt protogammajski już zaczął się oddalać – w ramach zmiany fonetyki przeprowadzono monoftongizację, dyftongizację wysokich długich samogłosek i powstała samogłoska á pochodząca z protogammajskiego *ā. Redukcji uległa ilość przypadków, ale nie wiemy, ile wtedy ich było. Co ciekawe, prawie identyczne zmiany fonetyczne odbyły się w języku prachamskim. Niektórzy uważają to za wspólne pochodzenie, ale większość obecnie uważa że to efekt ligi językowej.

Ponieważ świeża zongepajszczyzna była mniej popularna niż ówczesne, już dzielące się j. darkajskie, zaczęła ulegać ich wpływom. Zaczęły się upowszechniać czasowniki posiłkowe, które zastąpiły część afiksów z protogammajskiego, zaczęły upowszechniać się słowa darkajskie (np. ðancho z pdr. *ddənəkaŭ na tysiąc lub ziroz z pdr. *dirъs na bruk), kończąc na wywołaniu I przesuwki jako wpływ pradarkajskiej przesuwki międzyjerowej. Zongepajcki uczynił jednak także sporo swoich innowacji.

Język starozongepajcki

Od kiedy zaczęły się upowszechniać darkajskie cechy w zongepajszczyźnie można mówić o j. starozongepajckim. Wtedy protogammajski iloczas zanikł, dając system samogłoskowy z 6 monoftongami i 2 dyftongami: a á e ei i o ou u. Jak można zauważyć, są to te same samogłoski co w klasycznej odmianie, ale á ei ou mają inną barwę. Á jest charakterystyczną samogłoską tego okresu. Zgodnie z obcymi przekazami, była labializowana. Prawdopodobnie zatem brzmiała [ɞ], ale [œ] też jest godne uwagi.

Spółgłoski przed przesuwką wyglądały podobnie do rekonstrukcji protogammajskiego. Z głównych zmian to przejście [ħ] → [x] oraz [r] → [ɮ] (slotacyzm). Obie te zmiany musiały się odbyć wcześnie, zwłaszcza że już w zapożyczeniach z darkajskich pradarkajskie *r jest przenoszone jako długie *rr, a nie krótkie *łł. Ponadto, *l i *ll stały się welaryzowane jako [ɫ̪] oraz [ɫ̪ː].

Kiedy rozpoczęła się pierwsza przesuwka, w fonetyce spółgłosek doszło do drastycznych zmian. Znikły spółgłoski zwarte dźwięczne i spółgłoska [θ], za to pojawiły się liczne afrykaty. Ciekawy jest fakt pozostawienia [ð] przez długi okres czasu bez bezdźwięcznego odpowiednika – ta anomalia później została zatarta na różne sposoby. Doprowadziło to do zmiany nazwy języka na żongápeizeiz eigołł. Jednak nie wszędzie przesuwka miała te same efekty, bowiem w ołłuchu i runiejowskim przesuwce nie uległy spółgłoski welarne.

Bezokolicznik przejął darkajską końcówkę -háj jako -áj, gerundium analogicznie uzyskało -oj. Efektem były jednolite końcówki dla czasowników kończących się na spółgłoskę (samogłoskowy wariant -ňe powstał później) z wyjątkiem być.

Średniozongepajcki

Wraz z nowym zestawem spółgłosek wkracza się do okresu średniozongepajckiego. Wówczas oddzielił się od języka djalekt zachodni, który przeszedł w język prazachodniozongepajcki i ostatecznie języki zachodniozongepajckie. Dochodzi tu do kolejnych przemian.

W fonetyce, dyftongi ei ou obniżyły się do ai au, zaś á zaczęło tracić labializację. Na zachodzie rozpoczął się proces [ɮ] → [sl] (być może z pośrednim [ɬ]), który dotarł później do wszystkich djalektów prócz ołłucha. Ponieważ nadal utrzymywała się sylaba CVC, powstała samogłoska ruchoma. R uległo skróceniu. Wkrótce wszystkie geminaty się skróciły, co spowodowało II przesuwkę. Pojawiły się wówczas nowe b, d, co spowodowało możliwość ich importu w zapożyczeniach. Nadal nie przeprowadzono palatalizacji.

W gramatyce też pojawiły się różnice. Utracono wówczas formę teliktyczną, funkcje jej objął aspekt dokonany. Harmonia pozostała bez zmian, z rozróżnieniem dawnej długości a-á, i-ai, u-au i znajdującymi się poza tym systemem e, o. Powstaje druga końcówka bezokolicznika -ne używana po samogłoskach (-áj pozostało dla tych kończących się na spółgłoski) prócz czasownika woleć. Efektem było to, że prawie wszystkie czasowniki kończyły się identycznie. Zaczynają się stabilizować sposoby powstawania imiesłowów.

Język w tym okresie już nie odczuwał mocnej presji od darkajskich, zwiększył się także jego lokalny prestiż. Za to zongepajszczyzna powoli zaczęła wpływać na północnodarkajskie (było to połączone z początkiem ekspansji zongepajczyków). Dlatego szamani postanowili powoli próbować tworzyć ujednoliconą wersję języka, co doprowadziło do powstania odmiany klasycznej.

W pewnym momencie historji języka samogłoska i i spółgłoska j zaczęła zmiękczać wszystkie spółgłoski prócz wargowych, choć niekonsekwentnie robiło to także e. Później zmiękczone *sʲ, *szʲ, *zʲ, *dzʲ < ch/kh, g, t, d uległy depalatalizaji. Pojawiło się wówczas kilka nowych fonemów.

Pod koniec tego okresu á przesunęło się ku przodowi do [ɛ], dając nową przednią samogłoskę ě. Wtedy palatalizacja już nie się odbywała, dlatego ta samogłoska nie wpłynęła na spółgłoski. Ponadto, pod wpływem anologji do nowej odmianki a-ě w harmonii powstała odmiana o-e, gdzie e funkcjonowało jako długa samogłoska.

Język klasyczny

Szamanom udało się to zadanie i udało im się stworzyć jednolitą wersję języka. Język klasyczny powstał w okresie przeprowadzania palatalizacji i podwyższaniu spółgłosek niskich przy r, które odbyło się w części djalektów, w tym djalekcie jukch, który jest podstawą j. klasycznego. Do zapisu postanowiono nie zapożyczać pisma, a stworzyć własne na bazie uproszczonych ideografów. Powstała wówczas abugida znana jako atšzif lub bupaupfefa (od pierwszych sylab liter: budu, pauslosaiz, pfěslě, fahak).

Ponieważ język klasyczny istniał jeszcze w okresie podbojów zongepajczyków, był on promowany jako narzędzie jedności nie tylko na podbitych terenach, ale także w sąsiednich terenach. Jego pismo było dużo prostsze od ówcześnie powszechnych klinów, co sprzyjało jego ekspansji i doprowadziło do stania się zongepajckiego klasycznego lokalną lingua franca. Postanowiono nie wprowadzać zmian do języka klasycznego, podczas gdy odmiany ludowe dalej się rozwijały. Dlatego podczas gdy w ludowym ai au uległy monoftongizacji, w języku klasycznym nadal istniały.

Rozwój fonetyki od protogamajskiego

Samogłoski

• *ai > e
• *au > o
• *iː > ai
• *i > i
• *uː > au
• *u > u
• *aː > ɛ (zapisane przy pomocy ě)
• *a > ɐ (zapisane przy pomocy a)

Spółgłoski

Rozwój spółgłosek jest dużo bardziej skomplikowany.

Pierwsze zmiany:

• *-h > *-ð (tylko w niektórych rdzeniach i przyrostku przysłówka)
• *l > ɫ (ł)
• *lː > ɫː
• *r > ɮ > sl (oryginalny dźwięk [ɮ] zachowały niektóre dialekty, zbitka sl może później przejść w sľ, sol lub soľ w zależności od otoczenia)

Protogamajskie rː zostaje zachowane podczas tego okresu.

Pierwsza przesuwka

Faza 1 - afrykanizacja bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych:

• *f > pf (zapisane jako pf)
• *θ > tθ > ts (zapisane jako z, niektóre odmiany ludowe nadal utrzymują [tθ], co się oddaje jako ƶ)
• *s > ts (zapisane jako z)
• *ħ > *x > kx (zapisane jako x, przejście to nie nastąpiło w części dialektów)

Faza 2 - spirantyzacja bezdźwięcznych spółgłosek zwartych:

• *p > f
• *t > s
• *k > x (zapisane jako ch)
• *q > χ (zapisane jako kh, dźwięk przetrwał całą epokę prajęzyka, później zostało potraktowane w różny sposób)

Faza 3 - ubezdźwięcznienie spółgłosek zwartych:

• *b > p
• *d > t
• *g > k

Druga przesuwka

• *rː > r
• *ɫː > l
• *jː > jɛj (jěj)
• *wː > waw (waw/wau)
• *mː, *mp > b
• *nː, *nt > d

Palatalizacja

Palatalizacja odbywa się przed e (ale nie ě), j oraz i.

• *d > dzʲ > dz (dz)
• *t > tsʲ > ts (z)
• *s > ʃ (š)
• *z (sz) > ʒ (šz)
• *ts (z) > tʃ (ž)
• *ð > dʒ (dž)
• *ɫ (ł), l > ʎ (ľ)
• *h, ɾ (r) > j
• *ɾj > j
• *hj > ç (ǩ)
• *n > ɲ (ň)
• *k > ç (ǩ)
• *χ, x > sʲ > s (s)
• *ɣ > zʲ > z (sz)
• *kx > tɕ (x̌)

Wargowe palatalizacji nie ulegają.

Należy zaznaczyć, że palatalizacja nie była przeprowadzona w pełni konsekwentnie (w przeciwieństwie do przesuwek).

Tzw. "Naleciałość ludowa"

• nagłosowe *ji > ī (tylko jako allofon)
• nagłosowe *wu > ū (tylko jako allofon)

Ponadto po tym doszło do kilku innych zmian w rdzeniach. Oto one:

• *ar > or
• *ār > *ěr > er
• *ul > al
• *ro > rě
• *me > mo
• *Vh > Vː

Fonologia

Samogłoski

Samogłoski i dyftongi właściwe na planie czworokąta samogłosek

System samogłosek jest bardzo konserwatywny w skali języków gamajskich. Wszystkie 6 samogłosek i dwa dyftongi protogamajskie zostały zachowane praktyczne bez zmian, jeżeli chodzi o odrębność.

	Przednie	Środkowe	Tylne
Przymknięte	i		u
Półprzymknięte	e		o
Półotwarte	ɛ
Prawie otwarte		ɐ̱

Ponadto wszystkie samogłoski mogą być długie przed wygłosowym [h], które wtedy zanika. Są więc raczej allofonami.

Dyftongi

Są w języku dwa rodzaje dyftongów:

Dyftongi właściwe

Występują dwa dyftongi właściwe: ai oraz au. Pochodzą one przede wszystkim z protogamajskich *ī, *ū. Są one traktowane jako pojedyncza samogłoska.

Dyftongi te odczuwają mocną presję monoftongiczną. W praktycznie wszystkich dialektach wariantu ludowego przeszły w [ɛ] oraz [ɔ], wypychając także stare [ɛ] do [æ].

Dyftongi z pozycji

Drugim rodzajem dyftongów są tzw. dyftongi z pozycji. Są nimi: ěu, eu, ou, iu, uu (dyftong zstępujący), ěj, oj, ej. Są traktowane jak dwa fonemy. Powstawały z zapożyczeń, oj i ej ustanowiły się jako przyrostki gerundium, zaś ěj występujący często jako końcówka bezokolicznika został zapożyczony z dawnego substratu, a czasem także z dawnego długiego *jː. Dyftongi te mają mniejszą presję monoftongiczną, jedynie ej czasem przechodzi w ī.

Dawniej dyftongiem z pozycji był także tzw. *au², który pochodził z podobnych warunków oraz z dawnego *wː. Zlał on się jednak z właściwym au (*au¹).

Spółgłoski

System spółgłosek w przeciwieństwie do samogłosek jest bardziej innowacyjny (slotacyzm, dwie przesuwki, palatalizacja), ale nadal wykazuje liczne podobieństwa. Przykładowo zongepajckie z [ts] odpowiada regularnie w wielu językach s lub þ [θ].

		Wargowe	Zębowe	Dziąsłowe	Podniebienne	Welarne	Języczkowe	Krtaniowe
Nosowe		m	n		ɲ
Zwarte	bezdźwięczne	p	t			k
	dźwięczne	b	d
Afrykaty	bezdźwięczne	pf	ts	tʃ	(tɕ)	kx
	dźwięczne		(dz)	(dʒ)
Szczelinowe	bezdźwięczne	f	s	ʃ	ç	x	χ	h
	dźwięczne		ð, z	ʒ		ɣ
Drżące			r
Boczne, Półsamogłoski			ɫ̪	l	ʎ, j	w

W rzeczywistości może być mniej spółgłosek niż na tabeli, ponieważ część może być uznana za allofony. Najlepiej to widać w przypadku dźwięku [tɕ], zmięgczonego [kx], który jest niezwykle rzadki i bez przeszkód można go potraktować jako allofon. Także nieco częstsze [dz] i [dʒ] można uznać za allofony odpowiednio /d/ i /ð/. Inaczej wygląda sytuacja z [tʃ], [ʃ] i [ʒ] < [ts], [s] i [z], które kontrastują z [ts], [s], [z] < [t], [x], [ɣ]. Również [ɲ], [ʎ] i [ç] rzadko są traktowane jako allofony z powodu kilku źródeł.

Fonem /ɫ̪/ jest wymawiany zębowo, ale znak artykulacji zębowej jest zazwyczaj pomijany. W wygłosie ma tendencje do przechodzenia w u niezgłoskotwórcze [w].

Dźwięk [g]

Oryginalne protogamajskie *g zostało ubezdźwięcznione do k podczas I przesuwki i nie było grupy *ŋk, która mogłaby dać nowe g. Spowodowało to lukę w systemie fonetycznym, jednak w tej pozycji nie jest niczym dziwnym. Samodzielny fonem /g/ nie istnieje, ale samo [g] występuje jako allofon. Jeżeli /k/ występuje przed płynną, nosową lub drżącą, ulega udźwięcznieniu (to się tyczy wszystkich spółgłosek bezdźwięcznych). Grupa /rk/ jest także wymawiana /rg/. Nie pojawia się natomiast [g] w zapożyczeniach, które jest zastępowane /k/ lub /ɣ/, w kilku słowach także przez /ð/.

Akcent

Akcent zawsze pada na pierwszą sylabę. Jest on dynamiczny i nie ma znaczenia fonetycznego (nie wpływa na znaczenie wyrazu).

Sposoby zapisu

Język zongepajcki wykształcił własny rodzaj zapisu, zwany atšzifem/atžifem (od starozongepajckiego adszip/adżip "wiadomość" – nazwa wzięła się od tego, że początkowo nim szamani zapisywali tylko wiadomości dla innych szamanów). Ponieważ nie jest on jednak możliwy do wprowadzania na komputerze, na nich dominuje łacińska transkrypcja oparta na alfabecie husyckim.

Zapis przy pomocy alfabetu łacińskiego

Alfabet łaciński przeznaczony do zapisu zongepajckiego na komputerze został oparty na alfabecie husyckim, zawiera jednak parę liter i dwuznaków w nim nie występujących. Kilka ma także inne brzmienie niż w alfabecie czeskim i słowackim. Są dwie wersje tego zapisu.

Nowa transkrypcja

Transkrypcja ta została stworzona 14 kwietnia 2020. Jej celem było naprawienie anomalii występujących w starej transkrypcji.

a

b

d

ð

dz

dž

e

ě

f

g

h

ch

kh

i

ai

j

k

ǩ

[ɐ]

[b]

[d]

[ð]

[d͡z]

[d͡ʒ]

[e]

[ɛ]

[f]

[ɣ]

[h][ː]

[x]

[χ]

[i]

[aɪ̯]

[j]

[k]

[ç]

l

ľ

ł

m

n

ň

o

p

pf

r

s

š

sz

šz

t

u

au

w

[l]

[ʎ]

[ɫ̪]

[m]

[n]

[ɲ]

[o]

[p]

[p͡f]

[r]

[s]

[ʃ]

[z]

[ʒ]

[t]

[u]

[aʊ̯]

[w]

x

x̌

z

ž

ż

[k͡x]

[t͡ɕ]

[t͡s]

[t͡ʃ]

[z]

Zaletą nowej transkrypcji, prócz logiczności, jest także możliwość zapisu bez diakrytków. Haczek nad spółgłoskami jest wtedy zastępowany przez y, ð jest pisane jako dh, ł jako lh zaś ě jako ae.

Apostrof może służyć do dzielenia dwuznaków.

Stara transkrypcja

Stara transkrypcja powstała wraz z momentem powstania j. zongepajckiego. Choć jest zastąpiona nową, nadal można ją wykorzystywać. Charakterystyczne jest to, że transkrypcja litery z i jej odmian nie jest zbyt logiczna.

a	b	c	č	d	dj	dz	dž	e	ě
[ɐ]	[b]	[t͡ʃ]	[t͡ɕ]	[d]	[ð]	[d͡z]	[d͡ʒ]	[e]	[ɛ]
f	g	h	ch	kh	i	ai	j	k	ǩ
[f]	[ɣ]	[h][ː]	[x]	[χ]	[i]	[aɪ̯]	[j]	[k]	[ç]
l	ľ	ł	m	n	ň	o	p	pf	r
[l]	[ʎ]	[ɫ]	[m]	[n]	[ɲ]	[o]	[p]	[p͡f]	[ɾ]
s	š	t	u	au	w	x	z	ż	ž
[s]	[ʃ]	[t]	[u]	[aʊ̯]	[w]	[k͡x]	[t͡s]	[z]	[ʒ]

Diereza (¨) służy do dzielenia dwuznaków.

Atšzif

Narodowym pismem jest atšzif, pochodzący z starozongepajckiego pisma ideograficznego. Współcześnie został bardzo uproszczony.

Atšzif jest abugidą, na którą przypada 24 spółgłosek, 1 obowiązkowa ligatura, 9 znaków diakrytycznych na samogłoski i diakrytyk zmiękczenia. Pisze się go od lewej do prawej strony, od dołu do góry. Atšzif w takim zestawia bardzo dobrze oddaje fonetykę języka klasycznego a dzięki prostym kształtom jest zdecydowanie lepszy od pisma klinowego. Samogłoski są zapisywane wokół spółgłoski, zaś w nagłosie wokół h, które wtedy jest nieme. Nie ma odróżnienia pomiędzy niemym h a zwykłym h, co później w części djalektów doprowadziło do zaniku nagłosowego h. Jednak niektóre odmiany pisma zaczęły pisać samogłoski w tej pozycji jako samodzielne znaki, zachowując charakter abugidy w innych miejscach.

Do atšzifu zalicza się także cyfry darkajskie, zapożyczone przez zongepajczyków do własnego pisma.

Atšzif	Łacinka	Znaczenie ideograficzne	Tłumaczenie
	b	budu	rycina, obraz
	p	pauslosaiz	pole
	pf	pfěslě	ogień
	f	fahak	ziarno
	g	gaba	człowiek
	ch	chajin	ręka
	d	dach	zakręt
	t	takaum	ucho
	z	zuwaslo	myśliwy
	z/ƶ	zoslu/ƶoslu	owca
	s	soko	jabłko
	sz/ż	szaumach	oko
	ð	džidu	trzy
	k	kaľipfa	mózg, wiedza
	x	xorsěkh	krew
	kh	khuran	wiatr
	h	jisłě	szaman, kapłan
	j	jot	patyk
	w	wadǩe	urządzenie do mielenia
	m	mu	gęś
	n	ňija	woda
	r	ruňeja	podgórze
	l	ľit	zboże
	ł	łaislo	ładunek
Znak diakrytyczny
	(ˇ)	zmiękczenie	-
Znaki samogłosek
	a	samogłoska krótka a	-
	o	samogłoska krótka o	-
	i	samogłoska krótka i	-
	u	samogłoska krótka u	-
	ě	samogłoska długa ě	-
	e	samogłoska długa e	-
	ai	samogłoska długa ai	-
	au	samogłoska długa au	-
	o/ă	samogłoska ruchoma	-
Ligatura
	jě	-
Cyfry darkajskie
	1	-	-
	2
	3
	4
	5
	6
	7
	8
	9
	10
	100
	1000

Gramatyka

Harmonia samogłoskowa

W dialektach wschodnich została zachowana protogamajska progresywna harmonia samogłosek. Dawne dyftongi *ai, *au wykształciły własną kategorię.:

Ostatnia samogłoska słowa	Pierwsza samogłoska sufiksu
	krótka (_)	długa (_²)
i, ai	i	ai
u, au	u	au
o, e	o	e
a, ě	a	ě

Np:

• aigoslo (język) > aigoroza (języki)
• fislun (drzewo) > fislunosluza (drzewa) (tu się pojawia jedynie tzw. ruchome o)
• jisłě (kapłan) > jisłěslaza (kapłani)
• zoslu (owca) > zoslusluza (owce)

W harmonii można zauważyć, że nadal funkcjonuje podział na głoski krótkie (a, o, i, u) i długie (ě, e, ai, au) pomimo zaniku iloczasu.

O ruchome

Rozwój /r/ > /sl/ może naruszyć protogamajską budowę sylaby (C)V(C). Język zongepajski ściśle przestrzega tej budowy i ewentualne oboczności naprawia tzw. o ruchomym. Nie zawsze jest ono regularne, ale są sytuacje w których można to przewidzieć:

• po końcowym sl, np. aigoslo < aigosl
• w grupach CslV > CsolV, VslC > VsloC
• jeżeli sufiks by się zaczął na sl, przed sl dodajemy właśnie ruchome o.

Właściwości ruchomego o:

• nie podlega harmonii
• jeśli jest na końcu wyrazu, a jest wersja afiksu na słowa kończące się na spółgłoskę, to afiks używa wersji spółgłoskowej
• w potocznej wymowie jest często redukowane do szwy

Dawniej istniały nieliczne wyjątki, gdzie zachowana była grupa sl pomimo łamania budowy (C)V(C). Obecnie nie ma żadnych.

Deklinacja

Deklinacji podlegają rzeczowniki i zaimki osobowe. W przeciwieństwie do protogamajskiego, jest ona w pełni regularna. Z drugiej strony język utracił kilka przypadków.

Przypadki w języku zongepajskim (w nawiasie kwadratowym skrót, w okrągłym pytania):

• 1. mianownik [m] (kto, co)
• 2. dopełniacz [d] (kogo, czego)
• 3. biernik [b] (kogo, co)
• 4. miejscownik [mj] (o kim, o czym)
• 5. ablatyw [a] (skąd, od kogo, od czego)
• 6. allatyw [al] (dokąd, do kogo, do czego)
• 7. innesyw [i] (w kim, w czym)
• 8. wołacz [w] (zawołaj kogoś, coś)

Celownik został zastąpiony przez konstrukcje dopełniacza z przyimkiem fi (dla). Narzędnik całkowicie zlał się z miejscownikem, a prolatyw i ekwatyw z mianownikiem. Innesyw, chociaż istnieje w języku, w praktyce jest bardzo rzadko używany nawet w piśmie oficjalnym, praktycznie zawsze jest zastępowany przez miejscownik. W odmianie ludowej zanika całkowicie.

Odmiana

Odmiana jest zależna od tematu (kiedyś wszystkie dodam)

Przypadek	Sufiks	gaba – człowiek	jisłě – kapłan, guślarz	wakhatun – koń
1. m	-ø	gaba	jisłě	wakhatun
2. d	-(w)_	gabawa	jisłěwa	wakhatunu
3. b	-(j)_z	gabajaz	jisłějiz	wakhatunuz
4. mj	-hě	gabahě	jisłěhě	wakhatunhě
5. a	-(_)chu	gabachu	jisłěchu	wakhatunuchu
6. al	-(k)uch	gabakuch	jisłěkuch	wakhatunuch
7. i	-z_	gabaza	jisłěza	wakhatunzu
8. w	-(_)kh_²	gabakhě	jisłěkhě	wakhatunukhau

Liczby

W języku są używane trzy liczby: pojedyncza, podwójna i mnoga. Liczba zerowa zanikła.

Sufiksy do określenia liczb:

• pojeczyncza: -ø
• podwójna: -_jěja
• mnoga: -(o)sl_za, -r_za (gdy kończy się na slo)

Przykłady:

• zoslu, zoslujěja, zoslusluza (owca, dwie owce, owce)
• jisłě, jisłějěja, jisłěslaza (kapłan, dwaj kapłani, kapłani)
• aigoslo, aigoslojěja, aigoroza (język, dwa języki, języki)

Przymiotnik

Przymiotnik określa dodatkowe cechy rzeczownika. Nie odmienia się przez przypadki. Jego końcówką jest -z_z lub -z_²z, która może być zmiękczona do -ž_z/-c_z lub -ž_²z/-c_²z. Charakterystyczne dla j. zongepajckiego jest to, że od każdego rzeczownika można utworzyć przymiotnik. Np. jisłě > jisłězaz (kapłanowy).

Inne przykłady:

• żongěpaizaiz – zachodni
• aigoslozoz – językowy
• hałużzuz – ziarnowy
• zahmas'zaz – mielony

Dodając natomiast -(_)lu zamiast -z_z otrzymamy przymiotnik wyrażający brak danej cechy. Np. aigoslolu – bezjęzyczny.

Przysłówek

Przysłówek tworzy się zamieniając końcówkę przymiotnika -z_z/-z_²z ma -z_ð/-z_²ð / -z_dj/-z_²dj. Ta również może być zmiękczona do -ž_ð/-ž_²ð / -c_dj/-c_²dj. Podobnie jak przymiotnik, można go utworzyć od każdego rzeczownika:

• jisłězadj – kapłańsko
• żongěpaizaidj – zachodnio
• aigoslozodj – językowo
• zahmaszadj – mielnie

Czasownik

Czasownik wyraża czynność. Różni się on nieco od protogamajskiego. Jednak nadal jest zatarcie granicy pomiędzy aspektem a trybem.

Bezokolicznik

Podstawową formą czasownika jest bezokolicznik. Język zongepajcki wytworzył jego osobny sufiks, jest nim -ěj (po spółgłoskach i ruchomym o), zapożyczona z j. darkajskiego, lub -ňe (po innych samogłoskach). Ponieważ protogamajskie czasowniki rzadko kończyły się na samogłoskę, -ňe jest dosyć rzadkie. Przykłady:

• zahmasěj – mielić/mleć
• szaiměj/żaiměj – orać
• zuwaslěj – polować
• ǩifěj – biec
• uzupěj – pytanie
• pfěslěňe – palić
• soňe – jeść

Jedynymi wyjątkami są czasowniki być (chadaz) i woleć (oslauna).

Odmiana czasowników

Prawie czasowniki odmieniają się według tego schematu:

Osoba	Sufiks
1 os. l. poj	-(f)_²t
2 os. l. poj	-(f)_²z
3 os. l. poj	-(f)_²že/-(f)_²ce
1 os. l. pd	-(ð)_/-(dj)_
2 os. l. pd	-(ð)_g/ -(dj)_g
3 os. l. pd	-(ð)_x/-(dj)_x
1 os. l. mn	-(f)_²
2 os. l. mn	-(f)_²g
3 os. l. mn	-(f)_²x

Jedynym wyjątkiem jest czasownik "być":

Osoba	Czasownik
1 os. l. poj	chadě
2 os. l. poj	chadapf
3 os. l. poj	chadze
1 os. l. pd	chadajěja
2 os. l. pd	chadazajěja
3 os. l. pd	chadažet/chadacet
1 os. l. mn	chad
2 os. l. mn	chadazěg
3 os. l. mn	chadazět

Czasownik mieć (xohsazěj), w przeciwieństwie do protogamajskiego, odmienia się regularnie. To samo się tyczy czasownika woleć (oslauna), w nim afiksy po prostu się doklejają na koniec (brak zwykłej końcówki bezokolicznika).

Cząstkę osoby można pominąć, gdy podmiot już jest znany, zaś czas jest inny niż teraźniejszy.

Chcieć

Zgodnie z systemem protogamajskim czasownik chcieć nie istnieje. O ile pragnienie jakieś rzeczy lub rozkaz robi się podobnie jak w protogamajskim (dodanie słowa aizaug - rozkaz), to pragnienie jakiejś czynności należy wyrazić następująco:

• 1. podmiot
• 2. dopełnienie
• 3. czasownik posiłkowy woleć (oslauna) odmieniony normalnie
• 4. orzeczenie właściwe również odmienione (nieodmienione tworzy z czasownikem woleć orzeczenie modalne)

Przykładowo: Go xahsazaz pausluz oslaunafět szaimait/Go xahsazaz pausluz oslaunafět żaimait. - Ja chce orać wielkie pole.

ale Go xahsazaz pausluz oslaunafět żaiměj/Go xahsazaz pausluz oslaunafět szaiměj. - Ja wolę orać wielkie pole.

Trybo-aspekty

Stanu (aspekty):

W języku istnieją dwie formy czasownika – niedokonana i dokonana. Forma niedokonana oznacza tyle, że czynność nie została zakończona. Ma afiks zerowy (ø).

Forma dokonana oznacza, że czynność została już ukończona lub za chwile się ją ukończy. Tworzymy ją poprzez dodanie na początek czasownika właściwego (lub posiłkowego w formie chcieć i czasie przeszłym złożonym) prefiksu p(_)- np.

• szaimait/żaimait (oram) > piszaimait/piżaimait (zoram)
• fahakět (sieję) > pafahakět (zsieję)

W języku zanikła forma teliktyczna.

Intencji:

Forma pragnąca wyraża pragnienie mówiącego co do wykonania danej czynności. Tworzymy ją dodaniem na początek prefiksu h_(sl)- lub j_(sl)- (w zależności od samogłoski - miękka zmiękcza h do j) np:

• szaimait/żaimait (oram) > jiszaimait/jiżaimait (chce orać)
• fahakět (sieję) > hafahakět (chcę siać)

Forma życząca wyraża życzenie mówiącego.

Tworzymy ją poprzez czasownik posiłkowy "być" - oba czasowniki (posiłkowy i właściwy) się odmieniają (podobnie jak w formie chcieć):

• szaimait/żaimait (oram) > chadapf szaimaiz/chadapf żaimaiz (obyś orał)
• fahakět (sieję) > chadapf fahakěz (obyś siał).

Forma życząca nie występuje w czasach przeszłych.

Forma pytająca oczywiście tworzy pytania. Tworzymy ją dodając cząstkę k_²(m)- lub ǩ_²(m)- (jeśli _² to e) np.

• szaimait/żaimait (oram) > kaiszaimaiz/kaiżaimaiz (orasz?)
• fahakět (sieję) > kěfahakěz (siejesz?).

Oczywiście trybo-aspekty można łączyć.

Czasy

W języku występują cztery czasy, trzy odziedziczone z protogamajskiego i jeden nowy: teraźniejszy, przyszły, przeszły i zaprzeszły.

Aby utworzyć czas przyszły, należy dodać do czasownika sufiks "-(t)_²l" np:

• szaimaitail/żaimaitail – będę orać
• ǩifaigail – będziecie biec

Natomiast by utworzyć czas przeszły, należy dodać sufiks "-(s)_n" np:

• fahakětan – siałem
• zahmasagan – wy (dwoje) mieliliście

Czas zaprzeszły służy do wyrażenia czynności, która była jeszcze w dalszej przeszłości niż inna w zdaniu. Tworzy się go podobnie jak zwykły czas przeszły, ale przed orzeczeniem właściwym dodajemy także odmieniony czasownik być w czasie przeszłym np:

• chaděsan fahakětan – siałem (przed czymś innym)/siałem był
• chadazajějasan zahmasagan – wy (dwoje) mieliliście (przed czymś innym)/mieliliście byli

Kolejność sufiksów czasownika

• czasownik posiłkowy woleć
  • prefiks formy pragnącej
  • woleć
  • sufiks osoby/bezokolicznika
  • sufiks czasu
• czasownik posiłkowy być
  • prefiks formy pragnącej
  • odmienione być
  • sufiks czasu
• czasownik właściwy
  • prefiks formy pytającej
  • prefiks formy pragnącej
  • prefiks trybo-aspektu stanu
  • czasownik
  • sufiks osoby/bezokolicznika
  • sufiks czasu

Gerundium

Gerundium, czyli rzeczownik odczasownikowy, tworzymy zmieniając końcówkę bezokolicznika -ěj na -oj (ta końcówka również pochodzi z j. darkajskiego), zaś w przypadku końcówki -ňe zamianę na -ňej. Odmienia się przez przypadki jak każdy rzeczownik, zaś w odmianie ludowej języka zawsze otrzymuje przedimek określony. Przykłady:

• zahmasoj – mielenie
• szaimoj/żaimoj – oranie
• zuwasloj – polowanie
• ǩifoj – bieganie
• uzupoj – pytanie
• pfěslěňej – palenie
• soňej – jedzenie

Gerundium czasowników "być" i "woleć"

Nieregularne czasowniki być (chadaz) i woleć (oslauna) otrzymują końcówkę gerundium tak jakby miały końcówki bezokolicznika: gerundium chadaz to chadazoj, a oslauna – oslaunaňej

Imiesłowy

Imiesłów to nieosobowa forma czasownika traktowana jako przymiotnik lub przysłówek. W języku zongepajckim istnieją imiesłowy: przymiotnikowy i przysłówkowy

Imiesłów przymiotnikowy

Określa podmiot jako wykonujący czynność, ale ta czynność nie jest orzeczeniem a jedynie określeniem cechy. Zachowuje aspekt. Tworzy się ją dodając do formy bezokolicznika końcówkę przymiotnika, np:

• zahmasějzěz – mielący
• szaimějzěz'/żaimějzěz – orzący
• zuwaslějzěz – polujący
• ǩifějzěz – biegnący
• pfěslěňezoz – palący
• soňezoz – jedzący
• oslaunazaz – wolący
• uzupějzěz – pytający

Funkcjonalnie działa jak przymiotnik.

Imiesłów przysłówkowy

Jest tworzony dodając końcówkę przysłówka do bezokolicznika prócz czasownika woleć, który tego imiesłowu nie posiada. Wyraża on tyle, że dana czynność toczyła się równolegle do innej.

• zahmasějzědj – mieląc
• szaimějzědj/żaimějzědj – orząc
• zuwaslějzědj – polując
• ǩifějzědj – biegnąc
• pfěslěňezodj – paląc
• soňezodj – jedząc
• uzupějzědj – pytając

Zaimki

Zaimki osobowe

Zaimki osobowe zostały odziedziczone z protogamajskiego. Podlegają regularnej odmianie przez przypadki.

Zaimek	Tłumaczenie
go	ja
łai	ty
pe	on/ona/ono
šzipfajěja/žipfajěja	my (l. podwójna)
ujěja	wy (l. podwójna)
khado	oni/one (l. podwójna)
šzipfa/žipfa	my
auslo	wy
kha	oni/one

Zaimki dzierżawcze

Odwrotnie, zanikł protogamajski zestaw zaimków dzierżawczych. Obecnie powstają w wyniku dodania na końcu zaimka osobowego końcówki -z_z lub -z_²z – dokładnie tak samo powstają przymiotniki. Można więc uznać, że zaimki dzierżawcze są traktowane jako przymiotniki.

Zaimki zwrotne

Powstają jak w języku protogamajskim – dodajemy na koniec zaimka osobowego -saum.

• go → gosaum
• łai → łaisaum
• pe → pesaum
• šzipfajěja → šzipfajějasaum/žipfajěja → žipfajějasaum
• ujěja → ujějasaum
• khado → khadosaum
• šzipfa → šzipfasaum/žipfa → žipfasaum
• auslo → auslosaum
• kha → khasaum

Liczebniki

Liczebniki dzielą się na główne i porządkowe. Główne są formą traktowaną jak rzeczowniki (odmieniają się przez przypadki), zaś porządkowe jak przymiotniki. Liczebniki porządkowe tworzy się dodając do l. głównego afiks -(_)n.

liczba	liczebnik główny	liczebnik porządkowy
1	haszsolu	haszsolun
2	zaslu	zaslun
3	džidu	džidun
4	ězo	ězon
5	chasloga	chaslogan
6	naira	nairan
7	zog	zogon
8	weslo	weslon
9	pěla	pělan
10	apěg	apěgan
20	zaslowi	zaslowin
30	džinowi	džinowin
40	wisowi	wisowin
50	chaslogawawa	chaslogawawan
60	nairawawa	nairawawan
70	zosziu/zożiu	zosziwin/zożiwin
80	wesľiu	wesľiwin
90	pěľiu	pěľiwin
100	zěpfjaslo	zěpfjaslan
1000	ðancho	ðanchon

Przedimek

W zongepajckim klasycznym przedimek (obecny w protogamajskim) obecnie nie występuje (w archaicznej formie występował przedimek określony *slax). Jednak w zongepajckim ludowym często powstawał na nowo, głównie z zaimka pe lub zaimków wskazujących.

Przykładowe zdania i teksty

Owca i Konie

Zongepajcki klasyczny:

Szuslo zěkhuhě zoslu iši khaxšijiz wěn-xohsazžezon, wakhatunosluza pidachzon. Haszsolun iľižiz azaslo sawawszon, zoslun xahsazaz łaisľiz łaislošin ji džidun zajějazað gabajaz jagawawaslosan. Zoslu wakhatunsluzak paigžin: „Gozaz siwax abaže, chěslo idachět aži gaba piszeslože szawawěj”. Wakhatunosluza pachawaněxan: „Chadapf tauslauz zoslukhau, šzipfazaz siwax abafěx, chěslo idachěx afa gaba, ě, łaizaz khaxšijiz szoslu gapaslo fi pesaum pahafžin. Ji zoslu khaxšijiz wěn'xohsazže” . Chěslo zauch patuslužeson, zoslu að nuhěpjaz piszimšin.

Protogamajski:

Zur saaquhu, phauru isi waan ħauhtaytan qaħtiwi binnakasaytan waqadunrusayus. Raħ hazrun tawwasaytan illisis awwasaryas, raħ pharun liirisaytin ħahtasas dilliyis fi raħ dhinnun sayyasah yaghawwarasaytan ghammayas. Raħ phauru biighisaytin waqadunrusaksu: "Aghqiwaħ ammasay, kaar innakaad asi ghamma ghayrasay zaww waqadunrusawul". Raħ waqadunrusa makawanaħan: "Inur hurduuruph, phauruquu, ziqiwaħrasa ammaħ, kaar innaka apa ghamma, raħ paabun, mahaptiniisay layqaħtiyis bausas ghabaraksu pir paytuum. Fi raħ phauru waan ħauhtaytan qaħtiwi". Kaar suuk badurusaytun, raħ phauru gipisaytin nuhaabadh.

Polski:

Na wzgórzu owca, która nie miała wełny, zobaczyła konie; jeden ciągnął ciężki wóz, drugi dźwigał wielki ładunek, a trzeci wiózł szybko człowieka. Owca rzekła do koni: „Serce mnie boli, widząc, co człowiek nakazuje robić koniom”. Konie odpowiedziały: „Słuchaj, owco, serca nas bolą, kiedy widzimy, jak człowiek, pan, zabiera twoją wełnę na płaszcz dla samego siebie. I owca nie ma wełny”. Usłyszawszy to, owca pobiegła przez równinę.

Modlitwa Pańska

Zongepajcki

Sagai šzipfazaz, iši zadzipfza chadze,

łaižiz gažim oslěslopez,

chabi pezoz usla pusutuslau,

chabi pežiz oslau jachadzefěz zadzipfaza ji xahsahěpza.

Šzipfazaz choratso fi šzipfawa ðukhauz,

pfi šzipfazaz szonislěněz,

afa šzipfa fi šzipfazaz islěngabawa szonislěně.

Ji ěxraimzaz tělchakuch wěn-slopez,

Szax̌i uslała ðukhaufez.

Polski dosłowny

Ojcze nasz, który w niebie jesteś;

Nasze imiona święć;

Niechaj twoje dobro przyjdzie;

Niechaj twoja wola będzie w niebie i na Ziemi.

Naszego chleba dla nas daj

I nasze (winy) odpuść,

Jak my dla naszych winowajców odpuścimy,

I zbrodni diabła nie daj,

Ale wieczne dobro daj.

Polski

Ojcze nasz, któryś jest w niebie

święć się imię Twoje;

przyjdź królestwo Twoje;

bądź wola Twoja jako w niebie tak i na ziemi;

chleba naszego powszedniego daj nam dzisiaj;

i odpuść nam nasze winy, jako i my odpuszczamy naszym winowajcom;

i nie wódź nas na pokuszenie;

ale nas zbaw od złego.

Procesy fonetyczne i prawa językowe

Kursywą oznaczono procesy, które się odbyły tylko w zongepajckim ludowym

• tzw. Slotacyzm
• Monoftongizacja
• Zanik iloczasu
• Pierwsza przesuwka
• Druga przesuwka
• I palatalizacja
• Ludowa przesuwka samogłosek
• Zanik ruchomej samogłoski
• Redukcja samogłoski e
• Rozpad wspólnoty zongepajckiej