Język zongepajcki: Różnice pomiędzy wersjami
(Nie pokazano 47 pośrednich wersji utworzonych przez tego samego użytkownika) | |||
Linia 8: | Linia 8: | ||
*** [[Język średniozongepajcki|Średniozongepajcki]] (†) | *** [[Język średniozongepajcki|Średniozongepajcki]] (†) | ||
**** '''Zongepajcki klasyczny''' | **** '''Zongepajcki klasyczny''' | ||
− | |||
− | |||
|alfabet='''atšzif''', także łacińska transkrypcja | |alfabet='''atšzif''', także łacińska transkrypcja | ||
| twórca = [[User:Emil|Emil]] (w 2020) | | twórca = [[User:Emil|Emil]] (w 2020) | ||
|cel = Na potrzeby projektu/konwerldu | |cel = Na potrzeby projektu/konwerldu | ||
− | | typologia u = | + | | typologia u = aglutynacyjno-fleksyjny, z szykiem SOV i śladami SVO oraz VOS |
| conlanger1 = ''zon.'' | | conlanger1 = ''zon.'' | ||
}}{{sp}} | }}{{sp}} | ||
Linia 19: | Linia 17: | ||
− | '''Język zongepajcki''', '''Język zongepajski''' lub '''Język zachodni'''<ref>jest to dosłowne tłumaczenie nazwy języka</ref> (zon. ''żongěpaizaiz aigoslo'' [{{IPA|'zonɣɛpaɪ̯t͡saɪ̯t͡s 'aɪ̯ɣoslo}} | + | '''Język zongepajcki''', '''Język zongepajski''' lub '''Język zachodni'''<ref>jest to dosłowne tłumaczenie nazwy języka</ref> (zon. ''żongěpaizaiz aigoslo'' [{{IPA|'zonɣɛpaɪ̯t͡saɪ̯t͡s 'aɪ̯ɣoslo}}) to język pochodny od [[Język protogamajski|protogamajskiego]], należący do grupy [[Języki gamajskie|języków gamajskich]] i jest jednocześnie przodkiem wszystkich wschodnich dialektów [[Języki zongepajckie|języków zongepajckich]]. Od większości języków gamajskich odróżnia go bardzo charakterystyczna przesuwka spółgłosek, tzw. slotacyzm, palatalizacja, szyk SOV i przejście [{{IPA|aː}}] > [{{IPA|ɛ}}] ('''ě'''). Język jest inspirowany językami słowiańskimi, germańskimi, ugrofińskimi oraz w niewielkim stopniu semickimi. W conworldzie był używany przez ród [[Zongepajczycy|Zongepajczyków]]. |
Język zongepajcki należy do grupy peryferyjnej języków gamajskich, czyli bez zmiany protogamajskiej gammy [{{IPA|ɣ}}] na n tylnojęzykowe [{{IPA|ŋ}}]. Język klasyczny wywodzi się z [[Język średniozongepajcki|średniozongepajckiego]], ten zaś z [[Język starozongepajcki|starozongepajckiego]]. Wykazuje pewne podobieństwa z inną grupą języków gamajskich, [[Języki chamskie|chamskimi]], co świadczy albo o wspólnym pochodzeniu (teoria języka zongepajcko-chamskiego), albo o istnieniu ligi językowej. Ponadto przyjął wiele cech z substratowych [[Języki darkajskie|języków darkajskich]], a nawet [[Język pradarkajski|języka pradarkajskiego]] które czasami poprzez zongepajszczyznę rozprzestrzeniły się na kolejne obszary. Sam zongepajcki również wpłynął na darkajskie i spowodował powolny zanik grupy północnej. | Język zongepajcki należy do grupy peryferyjnej języków gamajskich, czyli bez zmiany protogamajskiej gammy [{{IPA|ɣ}}] na n tylnojęzykowe [{{IPA|ŋ}}]. Język klasyczny wywodzi się z [[Język średniozongepajcki|średniozongepajckiego]], ten zaś z [[Język starozongepajcki|starozongepajckiego]]. Wykazuje pewne podobieństwa z inną grupą języków gamajskich, [[Języki chamskie|chamskimi]], co świadczy albo o wspólnym pochodzeniu (teoria języka zongepajcko-chamskiego), albo o istnieniu ligi językowej. Ponadto przyjął wiele cech z substratowych [[Języki darkajskie|języków darkajskich]], a nawet [[Język pradarkajski|języka pradarkajskiego]] które czasami poprzez zongepajszczyznę rozprzestrzeniły się na kolejne obszary. Sam zongepajcki również wpłynął na darkajskie i spowodował powolny zanik grupy północnej. | ||
+ | |||
+ | Drugim potomkiem starozongepajckiego jest [[język prazachodniozongepajcki]], znany też jako zachodnie dialekty zongepajszczyzny. | ||
+ | |||
+ | Artykuł ten przedstawia główną odmianę języka z I etapu projekta - jest to dialekt jukch z okolic 1200 PG, zawierający już zalążki typowo ludowych zmian. | ||
==Nazwa== | ==Nazwa== | ||
Nazwa '''żongěpaizaiz aigoslo''' wywodzi się od starozongepajckiej nazwy '''*żongábeiseis eigołł''', zaś ta wywodzi się od protogamajskiego słowa ''*zaunghaabii'' oznaczającego "zachód słońca". Nazwa oznaczała dosłownie "język zachodzącego słońca". Z czasem dawne słowo '''żona''' (od sz. ''*żona'', pɣ. ''*zauna'') "zachód" zaczęłno nabierać znaczenia "dom, siedziba, ojczyzna", zaś '''*żongěpai''' (szo. ''*żongábei'', pɣ. ''*zaunghaabii'') zaczęło oznaczać "zachód", przez co doszło do zmiany znaczenia nazwy do "język zachodni" i takie znaczenie funkcjonuje do dziś. W tłumaczeniu na język polski dominuje egzomin '''język zongepajcki''' lub '''zongepajski''', dużo rzadziej używa się dosłownego tłumaczenia '''język zachodni'''. | Nazwa '''żongěpaizaiz aigoslo''' wywodzi się od starozongepajckiej nazwy '''*żongábeiseis eigołł''', zaś ta wywodzi się od protogamajskiego słowa ''*zaunghaabii'' oznaczającego "zachód słońca". Nazwa oznaczała dosłownie "język zachodzącego słońca". Z czasem dawne słowo '''żona''' (od sz. ''*żona'', pɣ. ''*zauna'') "zachód" zaczęłno nabierać znaczenia "dom, siedziba, ojczyzna", zaś '''*żongěpai''' (szo. ''*żongábei'', pɣ. ''*zaunghaabii'') zaczęło oznaczać "zachód", przez co doszło do zmiany znaczenia nazwy do "język zachodni" i takie znaczenie funkcjonuje do dziś. W tłumaczeniu na język polski dominuje egzomin '''język zongepajcki''' lub '''zongepajski''', dużo rzadziej używa się dosłownego tłumaczenia '''język zachodni'''. | ||
− | Z kolei nazwa członka ludu (zongepajczyk) to '''żongě''' (powstałe z '''żongěpai'''), zaś naród nazywa się ''' | + | Z kolei nazwa członka ludu (zongepajczyk) to '''żongě''' (powstałe z '''żongěpai'''), zaś naród nazywa się '''żongěsla''' (zongepajczycy). |
== Historia == | == Historia == | ||
===Przybycie Zongepajczyków === | ===Przybycie Zongepajczyków === | ||
− | [[Plik:Zongepajczycy1.png|mały|prawo|Trasa wędrówki Zongepajczyków | + | [[Plik:Zongepajczycy1.png|mały|prawo|Trasa wędrówki Zongepajczyków]] |
Zongepajczycy wywodzą się od protogammajczyków, analogicznie j. zongepajcki pochodzi od protogammajskiego. Na bazie samej początkowej nazwy języka (sz. ''żongábeiseis eigołł'' – język zachodzącego słońca) można wnioskować, że poruszali się na zachód. Nie wiemy jednak, dlaczego zmienili tor drogi na południe, ku Kotlinie Zongepajckiej. Możliwe, że musieli zmienić kierunek z powodu innych ludów. | Zongepajczycy wywodzą się od protogammajczyków, analogicznie j. zongepajcki pochodzi od protogammajskiego. Na bazie samej początkowej nazwy języka (sz. ''żongábeiseis eigołł'' – język zachodzącego słońca) można wnioskować, że poruszali się na zachód. Nie wiemy jednak, dlaczego zmienili tor drogi na południe, ku Kotlinie Zongepajckiej. Możliwe, że musieli zmienić kierunek z powodu innych ludów. | ||
Linia 38: | Linia 40: | ||
=== Język starozongepajcki === | === Język starozongepajcki === | ||
− | Od kiedy zaczęły się upowszechniać darkajskie cechy w zongepajszczyźnie można mówić o [[Język starozongepajcki|j. starozongepajckim]]. Wtedy protogammajski iloczas zanikł, dając system samogłoskowy z 6 monoftongami i | + | Od kiedy zaczęły się upowszechniać darkajskie cechy w zongepajszczyźnie można mówić o [[Język starozongepajcki|j. starozongepajckim]]. Wtedy protogammajski iloczas zanikł, dając system samogłoskowy z 6 monoftongami i 3 dyftongami: '''a á e ei i o oi ou u'''. Jak można zauważyć, są to te same samogłoski co w klasycznej odmianie, ale '''á ei~oi ou''' mają inną barwę. '''Á''' jest charakterystyczną samogłoską tego okresu. Zgodnie z wczesnymi obcymi zapożyczeniami, była labjalizowana. Prawdopodobnie zatem brzmiała [{{IPA|ɞ}}], ale [{{IPA|œ}}] też jest godne uwagi. |
Spółgłoski przed przesuwką wyglądały podobnie do rekonstrukcji protogammajskiego. Z głównych zmian to przejście [{{IPA|ħ}}] → [{{IPA|x}}] oraz [{{IPA|r}}] → [{{IPA|ɮ}}] ([[Język_zongepajcki/Slotacyzm|slotacyzm]]). Obie te zmiany musiały się odbyć wcześnie, zwłaszcza że już w zapożyczeniach z darkajskich pradarkajskie '''*r''' jest przenoszone jako długie '''*rr''', a nie krótkie '''*łł'''. Ponadto, '''*l''' i '''*ll''' stały się welaryzowane jako [{{IPA|ɫ̪}}] oraz [{{IPA|ɫ̪ː}}]. | Spółgłoski przed przesuwką wyglądały podobnie do rekonstrukcji protogammajskiego. Z głównych zmian to przejście [{{IPA|ħ}}] → [{{IPA|x}}] oraz [{{IPA|r}}] → [{{IPA|ɮ}}] ([[Język_zongepajcki/Slotacyzm|slotacyzm]]). Obie te zmiany musiały się odbyć wcześnie, zwłaszcza że już w zapożyczeniach z darkajskich pradarkajskie '''*r''' jest przenoszone jako długie '''*rr''', a nie krótkie '''*łł'''. Ponadto, '''*l''' i '''*ll''' stały się welaryzowane jako [{{IPA|ɫ̪}}] oraz [{{IPA|ɫ̪ː}}]. | ||
− | Kiedy rozpoczęła się pierwsza przesuwka, w fonetyce spółgłosek doszło do drastycznych zmian. Znikły spółgłoski zwarte dźwięczne i spółgłoska [{{IPA|θ}}], za to pojawiły się liczne afrykaty. Doprowadziło to do zmiany nazwy języka na ''żongápeizeiz eigołł''. Jednak nie wszędzie przesuwka miała te same efekty, bowiem | + | Kiedy rozpoczęła się pierwsza przesuwka, w fonetyce spółgłosek doszło do drastycznych zmian. Znikły spółgłoski zwarte dźwięczne i spółgłoska [{{IPA|θ}}], za to pojawiły się liczne afrykaty. Doprowadziło to do zmiany nazwy języka na ''żongápeizeiz eigołł''. Jednak nie wszędzie przesuwka miała te same efekty, bowiem na wschodzie przesuwce niezawsze uległy spółgłoski welarne, zaś na dalekim zachodzie dała inny efekt dla przesuniętego '''*t''' i objęła też pragammajskie '''*z'''. |
Bezokolicznik przejął darkajską końcówkę '''-háj''' jako '''-áj''', gerundium analogicznie uzyskało '''-oj'''. Efektem były jednolite końcówki dla czasowników kończących się na spółgłoskę (samogłoskowy wariant '''-ňe''' powstał później) z wyjątkiem ''być''. Deklinacja w tym okresie miała dziewięć przypadków, wszystkie z odmiany klasycznej i dodatkowo celownik. | Bezokolicznik przejął darkajską końcówkę '''-háj''' jako '''-áj''', gerundium analogicznie uzyskało '''-oj'''. Efektem były jednolite końcówki dla czasowników kończących się na spółgłoskę (samogłoskowy wariant '''-ňe''' powstał później) z wyjątkiem ''być''. Deklinacja w tym okresie miała dziewięć przypadków, wszystkie z odmiany klasycznej i dodatkowo celownik. | ||
Linia 49: | Linia 51: | ||
Wraz z nowym zestawem spółgłosek wkracza się do okresu średniozongepajckiego. Wówczas oddzielił się od języka djalekt zachodni, który przeszedł w język prazachodniozongepajcki i ostatecznie języki zachodniozongepajckie. Dochodzi tu do kolejnych przemian. | Wraz z nowym zestawem spółgłosek wkracza się do okresu średniozongepajckiego. Wówczas oddzielił się od języka djalekt zachodni, który przeszedł w język prazachodniozongepajcki i ostatecznie języki zachodniozongepajckie. Dochodzi tu do kolejnych przemian. | ||
− | W fonetyce, dyftongi '''ei ou''' obniżyły się do '''ai au''', zaś '''á''' zaczęło tracić labializację. Na zachodzie rozpoczął się proces [{{IPA|ɮ}}] → [{{IPA|sl}}] (być może z pośrednim [{{IPA|ɬ}}]), który dotarł później do wszystkich djalektów prócz ołłucha. Ponieważ nadal utrzymywała się sylaba CVC, powstała samogłoska ruchoma. R uległo skróceniu. Wkrótce wszystkie geminaty się skróciły, co spowodowało [[Język_zongepajcki/Druga przesuwka zongepajcka|II przesuwkę]]. Pojawiły się wówczas nowe '''b, d''', co spowodowało możliwość ich importu w zapożyczeniach. Nadal nie przeprowadzono palatalizacji. | + | W fonetyce, dyftongi '''ei oi ou''' obniżyły się do '''ai ai au''', zaś '''á''' zaczęło tracić labializację. Na zachodzie rozpoczął się proces [{{IPA|ɮ}}] → [{{IPA|sl}}] (być może z pośrednim [{{IPA|ɬ}}]), który dotarł później do wszystkich djalektów prócz ołłucha. Ponieważ nadal utrzymywała się sylaba CVC, powstała samogłoska ruchoma. R uległo skróceniu. Wkrótce wszystkie geminaty się skróciły, co spowodowało [[Język_zongepajcki/Druga przesuwka zongepajcka|II przesuwkę]]. Pojawiły się wówczas nowe '''b, d''', co spowodowało możliwość ich importu w zapożyczeniach. Nadal nie przeprowadzono palatalizacji. |
W gramatyce też pojawiły się różnice. Utracono wówczas formę teliktyczną, funkcje jej objął aspekt dokonany. Harmonia pozostała bez zmian, z rozróżnieniem dawnej długości '''a-á, i-ai, u-au''' i znajdującymi się poza tym systemem '''e, o'''. Powstaje druga końcówka bezokolicznika '''-ne''' używana po samogłoskach ('''-áj''' pozostało dla tych kończących się na spółgłoski) prócz czasownika ''woleć''. Efektem było to, że prawie wszystkie czasowniki kończyły się identycznie. Zaczynają się stabilizować sposoby powstawania imiesłowów. | W gramatyce też pojawiły się różnice. Utracono wówczas formę teliktyczną, funkcje jej objął aspekt dokonany. Harmonia pozostała bez zmian, z rozróżnieniem dawnej długości '''a-á, i-ai, u-au''' i znajdującymi się poza tym systemem '''e, o'''. Powstaje druga końcówka bezokolicznika '''-ne''' używana po samogłoskach ('''-áj''' pozostało dla tych kończących się na spółgłoski) prócz czasownika ''woleć''. Efektem było to, że prawie wszystkie czasowniki kończyły się identycznie. Zaczynają się stabilizować sposoby powstawania imiesłowów. | ||
Linia 62: | Linia 64: | ||
=== Język klasyczny === | === Język klasyczny === | ||
− | Szamanom udało się to zadanie i udało im się stworzyć jednolitą wersję języka. Język klasyczny powstał w okresie przeprowadzania palatalizacji i podwyższaniu spółgłosek niskich przy '''r''', które odbyło się w części djalektów, w tym djalekcie jukch, który jest podstawą j. klasycznego. Do zapisu postanowiono nie zapożyczać pisma, a stworzyć własne na bazie uproszczonych ideografów. Powstała wówczas abugida znana jako '''atšzif''' lub '''bupaupfefa''' (od pierwszych sylab liter: ''budu, pauslosaiz, pfěslě, fahak''). | + | Szamanom udało się to zadanie i udało im się stworzyć jednolitą wersję języka. Język klasyczny powstał w okresie przeprowadzania palatalizacji i podwyższaniu spółgłosek niskich przy '''r''', które odbyło się w części djalektów, w tym djalekcie jukch, który jest podstawą j. klasycznego. Do zapisu postanowiono nie zapożyczać pisma, a stworzyć własne na bazie uproszczonych ideografów. Powstała wówczas abugida znana jako '''atšzif''' lub '''bupaupfefa''' (od pierwszych sylab liter: ''budu, pauslosaiz, pfěslě, fahak''). Pismo to jednak zaginie w użytku w okolicach 1900 PG, w ten sposób język klasyczny na tysiące lat pozostał nieczytalny. |
− | |||
− | |||
== Rozwój fonetyki od protogamajskiego == | == Rozwój fonetyki od protogamajskiego == | ||
Linia 72: | Linia 72: | ||
* *iː > ai | * *iː > ai | ||
* *i > i | * *i > i | ||
− | * * | + | * *uː_W > ai (gdzie W to dowolna spółgłoska wargowa) |
+ | * *uː_!W > au | ||
* *u > u | * *u > u | ||
* *aː > ɛ (zapisane przy pomocy '''ě''') | * *aː > ɛ (zapisane przy pomocy '''ě''') | ||
Linia 80: | Linia 81: | ||
Rozwój spółgłosek jest dużo bardziej skomplikowany. | Rozwój spółgłosek jest dużo bardziej skomplikowany. | ||
− | + | ====Pierwsze zmiany:==== | |
* *j- > ø | * *j- > ø | ||
+ | * *h_E- > ç | ||
* *-h > *-ð (bardzo nieregularnie) | * *-h > *-ð (bardzo nieregularnie) | ||
* *l > ɫ (ł) | * *l > ɫ (ł) | ||
− | * *lː > | + | * *lː > l |
* *r > ɮ (łł) | * *r > ɮ (łł) | ||
− | + | * *rː > r | |
Zmiana *-h > *-ð (będąca formą fortycji) jest nieregularna i wydaje się być coraz rzadsza, im wschodniejszy djalekt. Djalekt zachodni (który później ewoluował w język prazachodniozongepajcki) przeprowadza tą zmianę dosyć często, natomiast kresowy [[język ołłuch|ołłuch]] przeprowadził tą zmianę tylko w kilku słowach, omijając tam nawet końcówkę przysłówka. | Zmiana *-h > *-ð (będąca formą fortycji) jest nieregularna i wydaje się być coraz rzadsza, im wschodniejszy djalekt. Djalekt zachodni (który później ewoluował w język prazachodniozongepajcki) przeprowadza tą zmianę dosyć często, natomiast kresowy [[język ołłuch|ołłuch]] przeprowadził tą zmianę tylko w kilku słowach, omijając tam nawet końcówkę przysłówka. | ||
− | + | ====Pierwsza przesuwka==== | |
− | |||
''Faza 1 - afrykanizacja bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych:'' | ''Faza 1 - afrykanizacja bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych:'' | ||
* *f > pf (zapisane jako '''pf''') | * *f > pf (zapisane jako '''pf''') | ||
Linia 104: | Linia 105: | ||
* *k > x (zapisane jako '''ch''') | * *k > x (zapisane jako '''ch''') | ||
* *q > χ (zapisane jako '''kh''', dźwięk przetrwał całą epokę prajęzyka, później zostało potraktowane w różny sposób) | * *q > χ (zapisane jako '''kh''', dźwięk przetrwał całą epokę prajęzyka, później zostało potraktowane w różny sposób) | ||
− | Zamiana ta była przeprowadzana niezależnie od środowiska. | + | Zamiana ta była przeprowadzana niezależnie od środowiska. Jest jednak pojedynczny wyjątek: zaimek '''pe''' "on" pochodzi od pragammajskiego ''*pay'' (oczekiwane ''**fe''). |
''Faza 3 - ubezdźwięcznienie spółgłosek zwartych:'' | ''Faza 3 - ubezdźwięcznienie spółgłosek zwartych:'' | ||
Linia 110: | Linia 111: | ||
* *d > t | * *d > t | ||
* *g > k | * *g > k | ||
− | Ta zmiana nie odbyła się po '''r'''. Te grupy są obecnie zapisywanie '''rb, rd, rk''' (nie ma innych [{{IPA|g}}] | + | Ta zmiana nie odbyła się po '''r'''. Te grupy są obecnie zapisywanie '''rb, rd, rk''' (nie ma innych [{{IPA|g}}]). |
− | + | ====Zanik ɮ==== | |
* *słł > sl | * *słł > sl | ||
* *VłłV > VslV | * *VłłV > VslV | ||
Linia 119: | Linia 120: | ||
* *Vłł[C #] > Vslă[C #] | * *Vłł[C #] > Vslă[C #] | ||
− | + | ====Druga przesuwka==== | |
* *rː > r | * *rː > r | ||
* *ɫː > l | * *ɫː > l | ||
Linia 127: | Linia 128: | ||
* *nː, *nt > d | * *nː, *nt > d | ||
− | + | ====Połączenie kilku głosek==== | |
− | |||
− | |||
* *ă > o | * *ă > o | ||
+ | * *ç > j | ||
− | + | ====Palatalizacja==== | |
− | + | Palatalizacja odbywa się przed e (ale nie ě), j oraz i: | |
− | Palatalizacja odbywa się przed e (ale nie ě), j oraz i | ||
* *d > dzʲ > dz (dz) | * *d > dzʲ > dz (dz) | ||
* *t > tsʲ > ts (z) | * *t > tsʲ > ts (z) | ||
Linia 143: | Linia 142: | ||
* *ð > dʒ (dž) | * *ð > dʒ (dž) | ||
* *ɫ (ł), l > ʎ (ľ) | * *ɫ (ł), l > ʎ (ľ) | ||
− | * * | + | * *r > j |
* *rj > j | * *rj > j | ||
* *hj > ç (ḱ) | * *hj > ç (ḱ) | ||
Linia 151: | Linia 150: | ||
* *ɣ > zʲ > z (sz) | * *ɣ > zʲ > z (sz) | ||
* *kx > tɕ (x̌) | * *kx > tɕ (x̌) | ||
+ | Spółgłoska [h] przed samogłoskami przednimi została już zmiękczona w czasach starozongepajckich, także przed dyftongiem ''ai'' (który ówczas miał formę ''ei''). | ||
Wargowe palatalizacji nie ulegają. | Wargowe palatalizacji nie ulegają. | ||
Należy zaznaczyć, że palatalizacja nie została przeprowadzona konsekwentnie przed '''e'''. | Należy zaznaczyć, że palatalizacja nie została przeprowadzona konsekwentnie przed '''e'''. | ||
− | + | ====Tzw. "Naleciałość ludowa"==== | |
*nagłosowe *ji > ī (tylko jako allofon) | *nagłosowe *ji > ī (tylko jako allofon) | ||
*nagłosowe *wu > ū (tylko jako allofon) | *nagłosowe *wu > ū (tylko jako allofon) | ||
− | + | ====Końcowe zmiany==== | |
− | |||
* *me > mo | * *me > mo | ||
* *Vh > Vː | * *Vh > Vː | ||
Linia 168: | Linia 167: | ||
'''Samogłoski''' <br> | '''Samogłoski''' <br> | ||
{| class="wikitable" | {| class="wikitable" | ||
− | ! PG !! | + | ! PG !! zon. |
|- | |- | ||
! a | ! a | ||
− | | ɐ̱ | + | | ɐ̱, o<ref name=r>przed *rr</ref> |
|- | |- | ||
! ā | ! ā | ||
− | | ɛ | + | | ɛ, e<ref name=r></ref> |
|- | |- | ||
! ai | ! ai | ||
− | + | | e, i<ref>po akcencie</ref> | |
|- | |- | ||
! au | ! au | ||
− | + | | o | |
|- | |- | ||
! i | ! i | ||
− | + | | i | |
|- | |- | ||
! ī | ! ī | ||
− | + | | aɪ | |
|- | |- | ||
! u | ! u | ||
− | + | | u | |
|- | |- | ||
! ū | ! ū | ||
− | + | | aʊ, aɪ<ref>przed wargowymi</ref> | |
|} | |} | ||
Linia 270: | Linia 269: | ||
|- | |- | ||
! j | ! j | ||
− | | rowspan=2| ''nie dotyczy'' || | + | | rowspan=2| ''nie dotyczy'' || j || ø<ref>na początku wyrazu</ref>, j |
|- | |- | ||
! jː | ! jː | ||
Linia 285: | Linia 284: | ||
=== Samogłoski === | === Samogłoski === | ||
[[Plik:Samogłoskizongepajckie.png|mały|prawo|Samogłoski na planie czworokąta samogłosek]] | [[Plik:Samogłoskizongepajckie.png|mały|prawo|Samogłoski na planie czworokąta samogłosek]] | ||
− | System samogłosek jest dosyć konserwatywny w skali języków gammajskich | + | System samogłosek jest dosyć konserwatywny w skali języków gammajskich. |
{| class="wikitable" | {| class="wikitable" | ||
! | ! | ||
Linia 292: | Linia 291: | ||
! style="font-weight:bold;" | Tylne | ! style="font-weight:bold;" | Tylne | ||
|- | |- | ||
− | + | !Przymknięte | |
| {{IPA|i}} | | {{IPA|i}} | ||
| | | | ||
| {{IPA|u}} | | {{IPA|u}} | ||
|- | |- | ||
− | + | ! Półprzymknięte | |
| {{IPA|e}} | | {{IPA|e}} | ||
| | | | ||
| rowspan="2" | {{IPA|o}} | | rowspan="2" | {{IPA|o}} | ||
|- | |- | ||
− | + | !Półotwarte | |
| rowspan="2" |{{IPA|ɛ}} | | rowspan="2" |{{IPA|ɛ}} | ||
| | | | ||
|- | |- | ||
− | + | ! Prawie otwarte | |
| colspan="2" | {{IPA|ɐ̱}} | | colspan="2" | {{IPA|ɐ̱}} | ||
|} | |} | ||
− | Ponadto wszystkie samogłoski mogą być długie przed wygłosowym [{{IPA|h}}], które wtedy zanika. Długie '''i u''' występują także jako realizacja nagłosowych '''ji wu'''. Są więc raczej allofonami. | + | Ponadto wszystkie samogłoski mogą być długie przed wygłosowym [{{IPA|h}}], które wtedy zanika. Długie '''i u''' występują także jako realizacja nagłosowych '''ji wu'''. Są więc raczej allofonami. |
+ | |||
+ | Samogłoska /{{IPA|e}}/ nie będąc akcentowana zlewa się z /{{IPA|i}}/, ale wtedy /{{IPA|ɛ}}/ przed /{{IPA|r}}/ podnosi się do nigdy zredukowanego [{{IPA|e}}]. Mimo to, można uznać że poza akcentem zongepajcki ma prosty system pięciu samogłosek /{{IPA|ɐ}}/ /{{IPA|ɛ}}/ /{{IPA|o}}/ /{{IPA|i}}/ /{{IPA|u}}/. | ||
Dźwięk /{{IPA|ɐ̱}}/ w celu ułatwienia zapisu może być zapisany /{{IPA|ɐ}}/, /{{IPA|ʌ}}/, /{{IPA|ä}}/ a nawet /{{IPA|a}}/. | Dźwięk /{{IPA|ɐ̱}}/ w celu ułatwienia zapisu może być zapisany /{{IPA|ɐ}}/, /{{IPA|ʌ}}/, /{{IPA|ä}}/ a nawet /{{IPA|a}}/. | ||
=== Dyftongi === | === Dyftongi === | ||
− | + | Występują dwa dyftongi: '''ai''' oraz '''au'''. Pochodzą one przede wszystkim z protogamajskich '''*ī, *ū'''. Są one traktowane jako pojedyncza samogłoska. | |
− | + | Dyftong '''ai''' jest zazwyczaj realizowany jako [{{IPA|aɪ̯}}], ale przed jotą jako [{{IPA|aɛ̯}}]. Analogicznie '''au''' jest na ogół realizowane jako [{{IPA|aʊ̯}}], ale przed u niezgłoskotwórczym jako [{{IPA|aɔ̯}}]. | |
− | Występują dwa dyftongi | ||
− | |||
Dyftongi te odczuwają mocną presję monoftongiczną. W praktycznie wszystkich dialektach wariantu ludowego przeszły w [{{IPA|ɛ}}] oraz [{{IPA|ɔ}}], wypychając także stare [{{IPA|ɛ}}] do [{{IPA|æ}}]. | Dyftongi te odczuwają mocną presję monoftongiczną. W praktycznie wszystkich dialektach wariantu ludowego przeszły w [{{IPA|ɛ}}] oraz [{{IPA|ɔ}}], wypychając także stare [{{IPA|ɛ}}] do [{{IPA|æ}}]. | ||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
=== Spółgłoski === | === Spółgłoski === | ||
Linia 332: | Linia 326: | ||
Ważny dla rodziny gammajskiej dźwięk [{{IPA|ɣ}}] został dosyć dobrze zachowany nie zmieniając barwy, ale w pozycji palatalizacji został ostatecznie zamieniony na [{{IPA|z}}]. | Ważny dla rodziny gammajskiej dźwięk [{{IPA|ɣ}}] został dosyć dobrze zachowany nie zmieniając barwy, ale w pozycji palatalizacji został ostatecznie zamieniony na [{{IPA|z}}]. | ||
− | Tabela systemu spółgłoskowego | + | Tabela systemu spółgłoskowego: |
{| class="wikitable" style=text-align:center | {| class="wikitable" style=text-align:center | ||
! colspan="2" | | ! colspan="2" | | ||
Linia 373: | Linia 367: | ||
|{{IPA|ts}} | |{{IPA|ts}} | ||
|{{IPA|tʃ}} | |{{IPA|tʃ}} | ||
− | | | + | |{{IPA|tɕ}} |
|{{IPA|kx}} | |{{IPA|kx}} | ||
| | | | ||
Linia 380: | Linia 374: | ||
!<small>dźwięczne</small> | !<small>dźwięczne</small> | ||
| | | | ||
− | | | + | |{{IPA|dz}} |
− | | | + | |{{IPA|dʒ}} |
| | | | ||
| | | | ||
Linia 423: | Linia 417: | ||
| | | | ||
|} | |} | ||
− | + | *spółgłoski [n], [d], [dz], [θ], [ð], [ɫ̪] są apikalne, zaś [r], [t], [ts], [s], [z], [l] są laminalne; | |
− | + | *dźwięk [θ] w słowach rodzimych pojawia się tylko przed innym obstruentem. W nagłosie, pozycji interwokalicznej i absolutnym wygłosie występuje tylko w zapożyczeniach; | |
− | + | *dźwięk [ɫ̪] w wygłosie ma tendencje do przechodzenia w u niezgłoskotwórcze [{{IPA|w}}]. | |
− | |||
− | |||
− | |||
==== Dźwięk [{{IPA|g}}] ==== | ==== Dźwięk [{{IPA|g}}] ==== | ||
− | Oryginalne protogamajskie '''*g''' zostało ubezdźwięcznione do '''k''' podczas I przesuwki i nie było grupy '''*ŋk''', która mogłaby dać nowe '''g'''. Spowodowało to lukę w systemie fonetycznym, jednak w tej pozycji nie jest niczym dziwnym. Samodzielny fonem /{{IPA|g}}/ nie istnieje, ale samo [{{IPA|g}}] występuje jako allofon. Grupa /{{IPA|rk}}/ jest bowiem wymawiana [{{IPA|rg}}], co było wyjątkem podczas przesuwki. Nie pojawia się natomiast [{{IPA|g}}] w zapożyczeniach, które jest zastępowane /{{IPA|k}}/ lub /{{IPA|ɣ}}/, w kilku słowach także przez /{{IPA|ð}}/, z wyjątkem naturalnej grupy '''rk'''. Z drugej strony, pojawiają się nowe zapożyczenia z obcą zbitką [{{IPA|rk}}], przez co kontekst obecności [{{IPA|g}}] zaczyna być zatarty | + | Oryginalne protogamajskie '''*g''' zostało ubezdźwięcznione do '''k''' podczas I przesuwki i nie było grupy '''*ŋk''', która mogłaby dać nowe '''g'''. Spowodowało to lukę w systemie fonetycznym, jednak w tej pozycji nie jest niczym dziwnym. Samodzielny fonem /{{IPA|g}}/ nie istnieje, ale samo [{{IPA|g}}] występuje jako allofon. Grupa /{{IPA|rk}}/ jest bowiem wymawiana [{{IPA|rg}}], co było wyjątkem podczas przesuwki. Ponadto jest wiele przesłanek, że powstające czasem w złożeniach /{{IPA|ɣk}}/ stawało się [{{IPA|g}}] mimo że tradycyjnie (i być może w niektórych dialektach) uważa się że ta grupa redukowała się do [{{IPA|ɣ}}] (stąd ''zegota'' "tydzień" powstałe z złożenia ''zog'' "tydzień i ''kota'' "dzień" tradycyjnie miało brzmieć [{{IPA|t͡seɣotʌ}}], ale obecnie raczej uważa się, że brzmiało to [{{IPA|t͡segotʌ}}]). Nie pojawia się natomiast [{{IPA|g}}] w zapożyczeniach, które jest zastępowane /{{IPA|k}}/ lub /{{IPA|ɣ}}/, w kilku słowach także przez /{{IPA|ð}}/, z wyjątkem naturalnej grupy '''rk'''. Z drugej strony, pojawiają się nowe zapożyczenia z obcą zbitką [{{IPA|rk}}], przez co kontekst obecności [{{IPA|g}}] zaczyna być zatarty. |
=== Akcent === | === Akcent === | ||
Linia 437: | Linia 428: | ||
==Sposoby zapisu== | ==Sposoby zapisu== | ||
− | Język zongepajcki wykształcił własny rodzaj zapisu, zwany '''atšzifem''' (od starozongepajckiego '''adszip''' "wiadomość" – nazwa wzięła się od tego, że początkowo nim szamani zapisywali tylko wiadomości dla innych szamanów). Ponieważ nie jest on jednak możliwy do wprowadzania na komputerze, na nich dominuje łacińska transkrypcja oparta na alfabecie husyckim. | + | Język zongepajcki wykształcił własny rodzaj zapisu, zwany '''atšzifem''' (od starozongepajckiego '''adszip''' "wiadomość" – nazwa wzięła się od tego, że początkowo nim szamani zapisywali tylko wiadomości dla innych szamanów). Używany był on od ok. 1300 do 1900 PG. Ponieważ nie jest on jednak możliwy do wprowadzania na komputerze, na nich dominuje łacińska transkrypcja oparta na alfabecie husyckim. |
=== Zapis przy pomocy alfabetu łacińskiego === | === Zapis przy pomocy alfabetu łacińskiego === | ||
Linia 460: | Linia 451: | ||
Jest także możliwość zapisu bez diakrytków. '''Haczek''' nad spółgłoskami jest wtedy zastępowany przez '''y''', '''ð''' jest pisane jako '''dh''', '''þ''' jako '''th''', '''ł''' jako '''lh''' zaś '''ě''' jako '''ae'''. | Jest także możliwość zapisu bez diakrytków. '''Haczek''' nad spółgłoskami jest wtedy zastępowany przez '''y''', '''ð''' jest pisane jako '''dh''', '''þ''' jako '''th''', '''ł''' jako '''lh''' zaś '''ě''' jako '''ae'''. | ||
− | Apostrof może służyć do dzielenia dwuznaków. | + | Apostrof może służyć do dzielenia dwuznaków. W przypadku dzielenia połączeń /ɐi/ /ɐu/ raczej używa się dierezy: ''aï aü''. |
=== Atšzif === | === Atšzif === | ||
− | + | Liturgicznym pismem był '''atšzif''', pochodzący z starozongepajckiego pisma ideograficznego. Od pierwowzoru został bardzo uproszczony. | |
− | Atšzif jest abugidą, na którą przypada '''24 spółgłosek, | + | Atšzif jest abugidą, na którą przypada '''24 spółgłosek, 8 znaków diakrytycznych na samogłoski''' i '''diakrytyk zmiękczenia'''. Pisze się go od lewej do prawej strony, '''od dołu do góry'''. Atšzif w takim zestawie dosyć dobrze oddaje fonetykę języka klasycznego. Samogłoski są zapisywane wokół spółgłoski, zaś w nagłosie wokół '''h''', które wtedy jest nieme. Nie ma odróżnienia pomiędzy niemym '''h''' a zwykłym '''h'''. |
Do atšzifu zalicza się także '''cyfry darkajskie''', zapożyczone przez zongepajczyków do własnego pisma. | Do atšzifu zalicza się także '''cyfry darkajskie''', zapożyczone przez zongepajczyków do własnego pisma. | ||
Linia 511: | Linia 502: | ||
| [[Plik:takaum-zon.png]] | | [[Plik:takaum-zon.png]] | ||
| '''t''' | | '''t''' | ||
− | | | + | | takaim |
| ucho | | ucho | ||
|- | |- | ||
Linia 520: | Linia 511: | ||
|- | |- | ||
| [[Plik:zoslu-zon.png]] | | [[Plik:zoslu-zon.png]] | ||
− | | '''þ, z'''<ref>'''z''' pochodzące od średniozongepajckiego '''*ƶ''', por. ołł. '''ƶołłu'''</ref> | + | | '''þ, z'''<ref>'''z''' pochodzące od średniozongepajckiego '''*ƶ''', por. ołł. '''ƶołłu''', przynajmniej teoretycznie</ref> |
| zoslu | | zoslu | ||
| owca | | owca | ||
Linia 531: | Linia 522: | ||
| [[Plik:szaumach-zon.png]] | | [[Plik:szaumach-zon.png]] | ||
| '''sz/ż'''<ref>Znak ten jest transkrybowany jako '''ż''' w kilku rdzeniach, które się upowszechniły w formie starej transkrypcji. Należą do niej chociażby rdzenie '''żona''' (dom), '''żongě''' (zongepajczyk) oraz '''żongěpai''' (zachód) – czyli te związanie z samym ludem.</ref> | | '''sz/ż'''<ref>Znak ten jest transkrybowany jako '''ż''' w kilku rdzeniach, które się upowszechniły w formie starej transkrypcji. Należą do niej chociażby rdzenie '''żona''' (dom), '''żongě''' (zongepajczyk) oraz '''żongěpai''' (zachód) – czyli te związanie z samym ludem.</ref> | ||
− | | | + | | szaimach |
| oko | | oko | ||
|- | |- | ||
Linia 581: | Linia 572: | ||
| [[Plik:runyeja-zon.png]] | | [[Plik:runyeja-zon.png]] | ||
| '''r''' | | '''r''' | ||
− | | | + | | rawa |
− | | | + | | zwierz |
|- | |- | ||
| [[Plik:lyit-zon.png]] | | [[Plik:lyit-zon.png]] | ||
Linia 614: | Linia 605: | ||
|- | |- | ||
| [[Plik:i-zon.png]] | | [[Plik:i-zon.png]] | ||
− | | '''i, ė | + | | '''i, ė, e''' |
| samogłoska krótka i | | samogłoska krótka i | ||
| - | | - | ||
Linia 623: | Linia 614: | ||
| - | | - | ||
|- | |- | ||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
|- | |- | ||
| [[Plik:e-zon.png]] | | [[Plik:e-zon.png]] | ||
− | | '''e, ė''' | + | | '''e, ě, ė''' |
− | | samogłoska długa e | + | | samogłoska długa e, ě |
| - | | - | ||
|- | |- | ||
Linia 647: | Linia 634: | ||
| samogłoska ruchoma | | samogłoska ruchoma | ||
| - | | - | ||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
|- | |- | ||
| colspan="4" | '''Cyfry darkajskie''' | | colspan="4" | '''Cyfry darkajskie''' | ||
Linia 698: | Linia 679: | ||
| | | | ||
|} | |} | ||
+ | Mimo jak na ówczesne dopracowanie pisma nie było idealne. W szczególności nie odróżniano w piśmie samogłosek ''e'' oraz ''ě'' (specyficzna "nietypowość" - fonemy [a ɛ e i o u] - systemu samogłosek zongepajckich na pewno przyczyniła się do tego). Ponadto w pozycji nieakcentowanej ten sam znak mógł oznaczać dźwięk ''i''. W ekstremalnych przypadkach cały tekst mógł zapisywać wszystkie ''ě, e, i'' za pomocą jednego znaku. Podobnie, znak na ''ă'' w nowszych zabytkach został zastąpiony przez ''o'', ale to prawdopodobnie już wina procesu fonetycznego - jednak przed tym dawną szwę czasem zapisywano jako ''a''. O dziwo rzadko były mylone zaś ''o'' oraz ''u'', co niektórzy tłumaczą że wysoka samogłoska mogła być silniej labializowana (a może nawet skierowana nieco do przodu - [ʉ]). Jednak połączenie ''om'' na ogół było oddawane jako ''um''. | ||
+ | |||
+ | Podobne mylenie tyczyło się w mniejszym stopniu spółgłosek. Zwłaszcza dawne ''ƶ'' po połączeniu z ''z'' stało się wariantem graficznym tego drugiego, a właściwie odwrotnie. Zazwyczaj pisano znak ''ƶ'', zaś ''z'' tylko na końcu wyrazu. Dźwięki ''ch, kh'' też były mylone, a nawet tak samo pisane. W najnowszych zachowanych tekstach wygłosowe ''ł'' bywa zapisywane jako ''w'', co sugeruje już wpływy wałczenia na upadający powoli język liturgiczny. | ||
+ | |||
+ | Nie we wszystkich rejonach pismo tak wyglądało. Przedstawiona jest tu wersja z okolic skrzyżowania z dialektami zachodnimi, zaś w innych istniały pewne różnice. Niemniej jednak wszystkie przestały być używane w okolicach 1800-1900 PG. | ||
== Gramatyka == | == Gramatyka == | ||
Linia 710: | Linia 696: | ||
! długa (_²) | ! długa (_²) | ||
|- | |- | ||
− | + | ! i, ai | |
| i | | i | ||
| ai | | ai | ||
|- | |- | ||
− | + | ! u, au | |
| u | | u | ||
| au | | au | ||
|- | |- | ||
− | + | ! o, e, ė | |
| o | | o | ||
− | | ė<ref>W przyrostkach</ref>, e <ref>W przedrostkach</ref> | + | | ė<ref>W przyrostkach</ref>, e<ref>W przedrostkach</ref> |
|- | |- | ||
− | + | ! a, ě | |
| a | | a | ||
| ě | | ě | ||
Linia 728: | Linia 714: | ||
Np: | Np: | ||
− | *'''aigoslo''' (język) > ''aig'''o'''r'''o''' | + | *'''aigoslo''' (język) > ''aig'''o'''r'''o''''' (języki) |
− | *'''fislun''' (drzewo) > ''fisl'''u'''nosl'''u''' | + | *'''fislun''' (drzewo) > ''fisl'''u'''nosl'''u''''' (drzewa) (tu się pojawia jedynie tzw. ''ruchome '''o''''') |
− | *'''jisłě''' (kapłan) > ''jisł'''ě'''sl'''a''' | + | *'''jisłě''' (kapłan) > ''jisł'''ě'''sl'''a''''' (kapłani) |
− | *'''zoslu''' (owca) > ''zosl'''u'''sl'''u''' | + | *'''zoslu''' (owca) > ''zosl'''u'''sl'''u''''' (owce) |
W harmonii można zauważyć, że nadal funkcjonuje podział na głoski krótkie (a, o, i, u) i długie (ě, e~ė, ai, au) pomimo zaniku iloczasu. | W harmonii można zauważyć, że nadal funkcjonuje podział na głoski krótkie (a, o, i, u) i długie (ě, e~ė, ai, au) pomimo zaniku iloczasu. | ||
Linia 763: | Linia 749: | ||
==== Odmiana ==== | ==== Odmiana ==== | ||
+ | Odmiana jest odziedziczona z pragammajskiego i jest nieco rozbudowana ze względu na trzy tryby odmiany: samogłoskowy, spółgłoskowy i ruchomy. Ponadto w deklinacji doszło do pewnego przejścia w tryb fleksyjny – mianowicie końcówki liczb i przypadków często łączyły się ze sobą, tworząc końcówki fleksyjne. | ||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
{| | {| | ||
− | |||
{| class="wikitable" style="vertical-align:bottom;" | {| class="wikitable" style="vertical-align:bottom;" | ||
|- style="font-weight:bold; text-align:center; background-color:rgb(255, 153, 0);" | |- style="font-weight:bold; text-align:center; background-color:rgb(255, 153, 0);" | ||
− | ! colspan=" | + | ! colspan="12" | Deklinacja |
|- style="font-weight:bold; background-color:rgb(192, 192, 192);" | |- style="font-weight:bold; background-color:rgb(192, 192, 192);" | ||
− | | | + | | rowspan=2| Przypadek |
− | + | | colspan=3|L. Pojedyncza | |
− | + | | colspan=3|L. Podwójna | |
− | | | + | | colspan=3|L. Mnoga |
− | |||
− | |||
− | | | ||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | | | ||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | | | ||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
|- | |- | ||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
|- style="font-weight:bold; background-color:rgb(192, 192, 192);" | |- style="font-weight:bold; background-color:rgb(192, 192, 192);" | ||
− | | | + | | Samogłoskowa |
− | | | + | | Spółgłoskowa |
− | | | + | | Ruchoma |
− | | | + | | Samogłoskowa |
+ | | Spółgłoskowa | ||
+ | | Ruchoma | ||
+ | | Samogłoskowa | ||
+ | | Spółgłoskowa | ||
+ | | Ruchoma | ||
|- | |- | ||
− | | | + | !Mianownik |
− | | | + | | colspan=2| ''–ø'' |
− | | | + | | ''–o'' |
− | | | + | |''–ja'' |
+ | | colspan=2| ''–_ja'' | ||
+ | | ''–sl_'' | ||
+ | | ''–osl_'' | ||
+ | |''–r_'' | ||
|- | |- | ||
− | | | + | !Dopełniacz |
− | | | + | | ''–w_'' |
− | | | + | | colspan=2|''–_'', ''–oł''<ref>W odmianie ruchomej, gdy efektem harmonji jest samogłoska '''o'''</ref> |
− | | | + | | ''–jau'' |
+ | | colspan=2| ''–_jau'' | ||
+ | | ''–sl_zau'' | ||
+ | | ''–osl_zau'' | ||
+ | |''–r_zau'' | ||
|- | |- | ||
− | | | + | !Biernik |
− | | | + | | ''–j_z'' |
− | | | + | | colspan=2|''–_z'' |
− | | | + | | ''–j'' |
+ | | colspan=2| ''–_j'' | ||
+ | | ''–sl_z'' | ||
+ | | ''–osl_z'' | ||
+ | |''–r_z'' | ||
|- | |- | ||
− | | | + | !Miejscownik |
− | | | + | | colspan=2| ''–hě'' |
− | | | + | | ''–ohě'' |
− | | | + | |''–jahě'' |
+ | | colspan=2|''–_jahě'' | ||
+ | | ''–sl_zhě'' | ||
+ | | ''–osl_zhě'' | ||
+ | |''–r_zhě'' | ||
|- | |- | ||
− | | | + | !Ablatyw |
− | | | + | | ''–chu'' |
− | | | + | | colspan=2| ''–_chu'' |
− | | | + | |''–jach'' |
+ | | colspan=2|''–_jach'' | ||
+ | | ''–sl_ch'' | ||
+ | | ''–osl_ch'' | ||
+ | |''–r_ch'' | ||
|- | |- | ||
− | | | + | !Allatyw |
− | | | + | | ''–kuch'' |
− | | | + | | colspan=2| ''–uch'' |
− | | | + | |''–jak'' |
+ | | colspan=2|''–_jak'' | ||
+ | | ''–sl_k'' | ||
+ | | ''–osl_k'' | ||
+ | |''–r_k'' | ||
|- | |- | ||
− | | | + | !Innesyw |
− | | | + | | colspan=2| ''–z_'' |
− | | | + | | ''–oz_'' |
− | | | + | |''–jaz'' |
+ | | colspan=2|''–_jaz'' | ||
+ | | ''–sl_zaz'' | ||
+ | | ''–osl_zaz'' | ||
+ | |''–r_zaz'' | ||
|- | |- | ||
− | + | !Wołacz | |
− | + | | colspan=2| ''–s_²'' | |
− | + | | ''–os_²'' | |
− | + | |''–jakhě'' | |
− | + | | colspan=2|''–_jakhě'' | |
− | + | | ''–sl_khě'' | |
− | + | | ''–osl_khě'' | |
− | + | |''–r_khě'' | |
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | ! | ||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | | | ||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | | | ||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | | | ||
− | |||
− | | | ||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | | | ||
− | | | ||
− | | | ||
− | | | ||
|} | |} | ||
===== Odmiana zaimków osobowych ===== | ===== Odmiana zaimków osobowych ===== | ||
Zaimki osobowe odmienia się nieregularnie, według tego wzoru: | Zaimki osobowe odmienia się nieregularnie, według tego wzoru: | ||
− | {| class="wikitable" | + | {| class="wikitable" vertical-align:bottom;" |
|- style="font-style:normal; font-weight:bold; background-color:#C0C0C0;" | |- style="font-style:normal; font-weight:bold; background-color:#C0C0C0;" | ||
! Przypadek | ! Przypadek | ||
Linia 1771: | Linia 860: | ||
! '''kha (oni)''' | ! '''kha (oni)''' | ||
|- | |- | ||
− | + | ! Mianownik | |
| go | | go | ||
| łai | | łai | ||
Linia 1782: | Linia 871: | ||
| kha | | kha | ||
|- | |- | ||
− | + | !Dopełniacz | |
| gawawa | | gawawa | ||
| łaiwė | | łaiwė | ||
Linia 1793: | Linia 882: | ||
| khau | | khau | ||
|- | |- | ||
− | + | ! Biernik | |
| goz | | goz | ||
| łaiz | | łaiz | ||
Linia 1804: | Linia 893: | ||
| siz | | siz | ||
|- | |- | ||
− | + | ! Miejscownik | |
| goð | | goð | ||
| łaih | | łaih | ||
Linia 1815: | Linia 904: | ||
| khah | | khah | ||
|- | |- | ||
− | + | ! Ablatyw | |
| gochu | | gochu | ||
| łaichu | | łaichu | ||
Linia 1826: | Linia 915: | ||
| khachu | | khachu | ||
|- | |- | ||
− | + | ! Allatyw | |
| gokuch | | gokuch | ||
| łaikuch | | łaikuch | ||
Linia 1837: | Linia 926: | ||
| khakuch | | khakuch | ||
|- | |- | ||
− | + | ! Innesyw | |
| goz | | goz | ||
| łaiz | | łaiz | ||
Linia 1848: | Linia 937: | ||
| khaz | | khaz | ||
|- | |- | ||
− | + | ! Wołacz | |
| gokh | | gokh | ||
| łaikh | | łaikh | ||
Linia 1871: | Linia 960: | ||
! długa w śródgłosie | ! długa w śródgłosie | ||
|- | |- | ||
− | + | ! '''i, ai''' | |
| -žiz | | -žiz | ||
| colspan="2" | -zaiz | | colspan="2" | -zaiz | ||
|- | |- | ||
− | + | ! '''u, au''' | |
| -zuz | | -zuz | ||
| colspan="2" | -zauz | | colspan="2" | -zauz | ||
|- | |- | ||
− | + | ! '''a, ě''' | |
| colspan="2" | -zaz | | colspan="2" | -zaz | ||
| -zěz | | -zěz | ||
|- | |- | ||
− | + | ! '''o, e/ė''' | |
| colspan="2" | -zoz | | colspan="2" | -zoz | ||
| -žėz | | -žėz | ||
Linia 1895: | Linia 984: | ||
*''zahmas'zaz'' – mielony | *''zahmas'zaz'' – mielony | ||
− | + | ==== Przymiotniki długie ==== | |
+ | Występują też częściowo charakterystyczne przymiotniki długie, powstałe pod wpływem gramatyki darkajskiej (innym gammajskim który je utworzył jest [[język gowojski]]). Używa się go do określenia rzeczy wyjątkowych, jedynych w swoim rodzaju (pełni więc częściowo funkcje przedimka określonego) – ale nie do wszystkich, np. języki mają przymiotniki krótkie. Kończy się na ''-z_zaz, -ž_zaz, -z_²zaz, -ž_²zaz'' na tych samych zasadach co zwykłe przymiotniki. | ||
+ | |||
+ | ====Stopniowanie==== | ||
+ | Przymiotnik w zongepajckim podlegał stopniowaniu przez cztery stopnie - zerowy (brak cechy), zwykły, wyższy i najwyższy. | ||
+ | {| class="wikitable" style="text-align:center" | ||
+ | ! | ||
+ | ! Morfem | ||
+ | |- | ||
+ | ! najwyższy | ||
+ | | to-...-fasz | ||
+ | |- | ||
+ | ! wyższy | ||
+ | | -fasz | ||
+ | |- | ||
+ | ! zwykły | ||
+ | | Ø | ||
+ | |- | ||
+ | ! zerowy | ||
+ | | -lu | ||
+ | |- | ||
+ | |} | ||
+ | Co ważne, morfemy nie ulegają harmonii, zaś ''to-'' nie jest redukowane lub rozszerzane przed samogłoską. Wynika to z tego, że wywodzą się one z pragammajskich przysłówków "dużo" i "w całości" i nie zdążyły wykształcić harmonii. W starozongepajckim ''*-paż'' (współczesne ''-fasz'', powiązane z ''faszozoz'' "duży") funkcjonowało już jako sufiks, zaś ''*do'' (współczesne ''to-'' powiązane z ''toslauzuz'' "cały") nadal było partykułą i prawdopodobnie nadal tak było w prazachodniozongepajckim. | ||
=== Przysłówek === | === Przysłówek === | ||
Linia 1907: | Linia 1018: | ||
! długa w śródgłosie | ! długa w śródgłosie | ||
|- | |- | ||
− | + | ! '''i, ai''' | |
| -žið | | -žið | ||
| colspan="2" | -zaið | | colspan="2" | -zaið | ||
|- | |- | ||
− | + | ! '''u, au''' | |
| -zuð | | -zuð | ||
| colspan="2" | -zauð | | colspan="2" | -zauð | ||
|- | |- | ||
− | + | ! '''a, ě''' | |
| colspan="2" | -zað | | colspan="2" | -zað | ||
| -zěð | | -zěð | ||
|- | |- | ||
− | + | ! '''o, e/ė''' | |
| colspan="2" | -zoð | | colspan="2" | -zoð | ||
| -žėð | | -žėð | ||
Linia 1929: | Linia 1040: | ||
*''zahmas'zað'' – mielnie | *''zahmas'zað'' – mielnie | ||
− | + | ====Stopniowanie==== | |
+ | Tak jak przymiotnik, przysłówek stopniuje się: | ||
+ | {| class="wikitable" style="text-align:center" | ||
+ | ! | ||
+ | ! Morfem | ||
+ | |- | ||
+ | ! najwyższy | ||
+ | | to-...-þasz | ||
+ | |- | ||
+ | ! wyższy | ||
+ | | -þasz | ||
+ | |- | ||
+ | ! zwykły | ||
+ | | Ø | ||
+ | |- | ||
+ | ! zerowy | ||
+ | | -lu | ||
+ | |- | ||
+ | |} | ||
+ | Należy zaznaczyć, że w stopniu wyższym i najwyższym -ð jest usuwane. Zatem np. ''iľižið'' "ciężko" w stopniu wyższym brzmi ''iľižiþasz'', zaś w stopniu najwyższym ''toiľižiþasz''. | ||
=== Czasownik === | === Czasownik === | ||
Linia 1954: | Linia 1084: | ||
! Sufiks | ! Sufiks | ||
|- | |- | ||
− | + | ! 1 os. l. poj | |
| -(f)_²t | | -(f)_²t | ||
|- | |- | ||
− | + | ! 2 os. l. poj | |
| -(f)_²z | | -(f)_²z | ||
|- | |- | ||
− | + | ! 3 os. l. poj | |
| -(f)_²žė | | -(f)_²žė | ||
|- | |- | ||
− | + | ! 1 os. l. pd | |
| -(ð~dž)_ | | -(ð~dž)_ | ||
|- | |- | ||
− | + | ! 2 os. l. pd | |
| -(ð~dž)_g | | -(ð~dž)_g | ||
|- | |- | ||
− | + | ! 3 os. l. pd | |
| -(ð~dž)_x | | -(ð~dž)_x | ||
|- | |- | ||
− | + | ! 1 os. l. mn | |
| -(f)_² | | -(f)_² | ||
|- | |- | ||
− | + | ! 2 os. l. mn | |
| -(f)_²g | | -(f)_²g | ||
|- | |- | ||
− | + | ! 3 os. l. mn | |
| -(f)_²x | | -(f)_²x | ||
|} | |} | ||
Linia 1989: | Linia 1119: | ||
! Czasownik | ! Czasownik | ||
|- | |- | ||
− | + | ! 1 os. l. poj | |
| chadě | | chadě | ||
|- | |- | ||
− | + | ! 2 os. l. poj | |
| chadapf | | chadapf | ||
|- | |- | ||
− | + | ! 3 os. l. poj | |
| chadzė | | chadzė | ||
|- | |- | ||
− | + | ! 1 os. l. pd | |
| chadajěja | | chadajěja | ||
|- | |- | ||
− | + | ! 2 os. l. pd | |
| chadazajěja | | chadazajěja | ||
|- | |- | ||
− | + | ! 3 os. l. pd | |
| chadažėt | | chadažėt | ||
|- | |- | ||
− | + | ! 1 os. l. mn | |
| chad(u) <ref>chworma z '''u''' jest bardziej archaiczna</ref> | | chad(u) <ref>chworma z '''u''' jest bardziej archaiczna</ref> | ||
|- | |- | ||
− | + | ! 2 os. l. mn | |
| chadazěg | | chadazěg | ||
|- | |- | ||
− | + | ! 3 os. l. mn | |
| chadazět | | chadazět | ||
|} | |} | ||
Linia 2021: | Linia 1151: | ||
==== Chcieć ==== | ==== Chcieć ==== | ||
− | Zgodnie z systemem protogamajskim czasownik '''chcieć''' nie istnieje. O ile pragnienie jakieś rzeczy lub rozkaz robi się podobnie jak w protogamajskim (dodanie słowa aizaug - rozkaz), | + | Zgodnie z systemem protogamajskim czasownik '''chcieć''' nie istnieje. O ile pragnienie jakieś rzeczy lub rozkaz robi się podobnie jak w protogamajskim (dodanie słowa aizaug - rozkaz), tak wyrażenie pragnienia czynności można dokonać na dwa sposoby - formą pragnącą lub specjalną konstrukcją z czasownikiem posiłkowym woleć (''oslauna''): |
*1. podmiot | *1. podmiot | ||
− | *2 | + | *2. czasownik posiłkowy ''woleć'' (''oslauna'') odmieniony normalnie |
− | + | *3. dopełnienie | |
*4. orzeczenie właściwe również odmienione (nieodmienione tworzy z czasownikem ''woleć'' orzeczenie modalne) | *4. orzeczenie właściwe również odmienione (nieodmienione tworzy z czasownikem ''woleć'' orzeczenie modalne) | ||
Przykładowo: | Przykładowo: | ||
− | Go | + | Go ''oslaunafět'' xahsazaz pausluz ''szaim'''ait'''''. - Ja chce orać wielkie pole. |
− | |||
'''Ale:''' Go xahsazaz pausluz ''oslaunafět'' szaim'''ěj'''. - Ja wolę orać wielkie pole. | '''Ale:''' Go xahsazaz pausluz ''oslaunafět'' szaim'''ěj'''. - Ja wolę orać wielkie pole. | ||
==== Trybo-aspekty ==== | ==== Trybo-aspekty ==== | ||
===== Stanu (aspekty): ===== | ===== Stanu (aspekty): ===== | ||
− | W języku istnieją dwie formy czasownika – niedokonana i dokonana. Forma niedokonana oznacza tyle, że czynność nie została zakończona. Ma afiks zerowy (''' | + | W języku istnieją dwie formy czasownika – niedokonana i dokonana. Forma niedokonana oznacza tyle, że czynność nie została zakończona. Ma afiks zerowy ('''Ø'''). |
Forma dokonana oznacza, że czynność została już ukończona lub za chwile się ją ukończy. Tworzymy ją poprzez dodanie na początek czasownika właściwego (lub posiłkowego w formie chcieć i czasie zaprzeszłym) prefiksu ''p(_)-'' np. | Forma dokonana oznacza, że czynność została już ukończona lub za chwile się ją ukończy. Tworzymy ją poprzez dodanie na początek czasownika właściwego (lub posiłkowego w formie chcieć i czasie zaprzeszłym) prefiksu ''p(_)-'' np. | ||
− | *''szaimait'' (oram) > ''piszaimait'' ( | + | *''szaimait'' (oram) > ''piszaimait'' (zaoram) |
− | *''fahakět'' (sieję) > ''pafahakět'' ( | + | *''fahakět'' (sieję) > ''pafahakět'' (zasieję) |
− | |||
− | |||
====== Reliktowe czasowniki z formą teliktyczną (tzw. czasowniki skończone) ====== | ====== Reliktowe czasowniki z formą teliktyczną (tzw. czasowniki skończone) ====== | ||
− | Mimo że już nie jest regularnie tworzona, forma teliktyczna przetrwała jako stała część części czasowników. Te czasowniki to tzw. '''czasowniki skończone'''. Często mają znaczenia inne od pierwowzorów | + | Mimo że już nie jest regularnie tworzona od czasów pragammajskich, forma teliktyczna przetrwała jako stała część części czasowników. Te czasowniki to tzw. '''czasowniki skończone'''. Często mają znaczenia inne od pierwowzorów i zastępują różne dłuższe frazy. Przykłady takich czasowników: |
*''maszawawěj'' – skończyć | *''maszawawěj'' – skończyć | ||
*''mizaikhěj'' – mieć pomysł | *''mizaikhěj'' – mieć pomysł | ||
Linia 2049: | Linia 1176: | ||
===== Intencji: ===== | ===== Intencji: ===== | ||
− | + | ======Forma pragnąca====== | |
− | '''Forma pragnąca''' wyraża pragnienie mówiącego co do wykonania danej czynności. | + | '''Forma pragnąca''' wyraża pragnienie mówiącego co do wykonania danej czynności, będąca obok konstrukcji złożonej z czasownikiem posiłkowym. |
− | + | Utworzona dodaniem na początek prefiksu ''h_(sl)-'' lub ''j_(sl)''- (w zależności od samogłoski - miękka zmiękcza h do j) np: | |
*''szaimait'' (oram) > ''jiszaimait'' (chce orać) | *''szaimait'' (oram) > ''jiszaimait'' (chce orać) | ||
*''fahakět'' (sieję) > ''hafahakět'' (chcę siać) | *''fahakět'' (sieję) > ''hafahakět'' (chcę siać) | ||
− | '''Forma życząca''' wyraża życzenie mówiącego. | + | ======Forma życząca====== |
− | + | '''Forma życząca''' wyraża życzenie mówiącego, by czynność zakończyła się sukcesem. Bardzo często nosi zabarwienie aspektu dokonanego. | |
− | + | Forma "oficjalna" jest budowana przez czasownik posiłkowy "być" - oba czasowniki (posiłkowy i właściwy) się odmieniają (podobnie jak w formie ''chcieć''): | |
− | *''szaimait'' (oram) > ''chadapf szaimaiz'' (obyś orał) | + | *''szaimait'' (oram) > ''chadapf szaimaiz'' (obyś orał); |
*''fahakět'' (sieję) > ''chadapf fahakěz'' (obyś siał). | *''fahakět'' (sieję) > ''chadapf fahakěz'' (obyś siał). | ||
− | Forma życząca nie występuje w czasach przeszłych. | + | Istnieje też forma "potoczna" która używa partykuły "da" zamiast czasownika posiłkowego: |
+ | *''szaimait'' (oram) > ''da szaimaiz'' (obyś orał); | ||
+ | *''fahakět'' (sieję) > ''da fahakěz'' (obyś siał). | ||
+ | Forma życząca nie występuje w czasach przeszłych oraz w złożonej konstrukcji ''chcieć''. | ||
+ | ======Forma pytająca====== | ||
'''Forma pytająca''' oczywiście tworzy pytania. | '''Forma pytająca''' oczywiście tworzy pytania. | ||
− | + | Tworzona była przedrostkiem ''k_²(m)-'' lub ''ḱ_²(m)-'' (jeśli _² to '''e/ė''') np. | |
*''szaimait'' (oram) > ''kaiszaimaiz'' (orasz?) | *''szaimait'' (oram) > ''kaiszaimaiz'' (orasz?) | ||
*''fahakět'' (sieję) > ''kěfahakěz'' (siejesz?). | *''fahakět'' (sieję) > ''kěfahakěz'' (siejesz?). | ||
− | Oczywiście | + | ======Forma rozkazująca====== |
+ | Język zongepajckim oryginalny tryb rozkazujący został utracony. Powstał jednak nowy sposób wyrażenia rozkazu poprzez zamianę szyku SOV na VOS: | ||
+ | *''Łai żongěpaizaiz aigaiz > Aigaiz żongěpaizaiz łai!'' "Mów po zongepajcku!" | ||
+ | |||
+ | Oczywiście tryboaspekty można łączyć. | ||
==== Czasy ==== | ==== Czasy ==== | ||
Linia 2083: | Linia 1218: | ||
*''chaděsan fahakětan'' – siałem był | *''chaděsan fahakětan'' – siałem był | ||
*''chadazajějasan zahmasagan'' – wy (dwoje) mieliliście byli | *''chadazajějasan zahmasagan'' – wy (dwoje) mieliliście byli | ||
+ | Czasownik posiłkowy jest pomiędzy podmiotem i dopełnieniem. Jest to jedna z pozostałości pragammajskiego szyku SOV. | ||
====Gerundium==== | ====Gerundium==== | ||
Linia 2137: | Linia 1273: | ||
==== Zaimki zwrotne ==== | ==== Zaimki zwrotne ==== | ||
− | Powstają jak w języku protogamajskim – dodajemy na koniec zaimka osobowego - | + | Powstają jak w języku protogamajskim – dodajemy na koniec zaimka osobowego -saim. |
− | *''go → | + | *''go → gosaim'' |
− | *''łai → | + | *''łai → łaisaim'' |
− | *''pe → | + | *''pe → pesaim'' |
− | *''šzipfajěja → | + | *''šzipfajěja → šzipfajějasaim''/''ajěja → ajějasaim'' |
− | *''ujěja → | + | *''ujěja → ujějasaim'' |
− | *''khado → | + | *''khado → khadosaim'' |
− | *''šzipfa → | + | *''šzipfa → šzipfasaim'' |
− | *''auslo → | + | *''auslo → auslosaim'' |
− | *''kha → | + | *''kha → khasaim'' |
===Liczebniki=== | ===Liczebniki=== | ||
Linia 2239: | Linia 1375: | ||
=== Określoność === | === Określoność === | ||
==== Przedimek ==== | ==== Przedimek ==== | ||
− | W zongepajckim klasycznym przedimek (obecny w protogamajskim) obecnie nie występuje (w starozongepajckim występował przedimek określony '''*łłach'''). Jednak w zongepajckim ludowym często powstawał na nowo, głównie z zaimka '''pe''' lub zaimków wskazujących. | + | W zongepajckim klasycznym przedimek (obecny w protogamajskim) obecnie nie występuje (w starozongepajckim występował przedimek określony '''*łłach'''). Jednak w zongepajckim ludowym często powstawał na nowo, głównie z nieakcentowanego zaimka '''pe''' lub zaimków wskazujących. |
== Przykładowe zdania i teksty == | == Przykładowe zdania i teksty == | ||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
===Modlitwa Pańska=== | ===Modlitwa Pańska=== | ||
− | + | Sagai šzipfazaz, iši zadzipfži chadapf; | |
− | + | Chabi łaižiz gažim ěwauzuz chadzė; | |
− | łaižiz | + | Chabi łaižiz khapsolaina sutuslaužė; |
− | + | Chabi łaižiz oslau chadzė; | |
− | + | Afa zadzipfži ji afa piłaslauzaza. | |
− | + | Łai šzipfazaz gauzasaz fi šzipfau kotasaðěhě ðukhauz; | |
− | + | Ji šzipfazaz winėnoz? hoszoňislěněžė; | |
− | + | Afa ji šzipfa šzipfazaz islěngabasězhě szoňislěnět; | |
− | Ji | + | Ji těłchaza šzipfau wěnhasawawěžė; |
− | + | Měð šzipfau pfijějamza hopfislotozėžė. | |
− | + | Aměn. | |
− | + | ===Owca i Konie === | |
+ | '''Zongepajcki klasyczny:''' | ||
− | + | Szuslo zěkhuhě zoslu iši khachšijiz wěn-xohsazžezon, wakhatunoslu pidachzon. Haszsolun iľižiz azaslo sawawszon, zoslun xahsazaz łaisľiz łaislošin ji džidun zajějazað gabajaz agawawaslosan. Zoslu wakhatunsluzak paigžin: „Gozaz siwax abaže, chěslo idachět aži gaba piszeslože szawawěj”. Wakhatunoslu pachawaněxan: „Chadapf tauslauz zoslukhau, šzipfazaz siwax abafěx, chěslo idachěx afa gaba, ě, łaizaz khachšijiz szoslu gapaslo fi pesaim pahafžin. Ji zoslu khachšijiz wěn'xohsazže” . Chěslo zauch patuslužeson, zoslu að nuhěpjaz piszimšin. | |
− | + | '''Protogamajski:''' | |
− | + | Zur saaquhu, phauru isi waan ħauhtaytan qaħtiwi binnakasaytan waqadunrusayus. Raħ hazrun tawwasaytan illisis awwasaryas, raħ pharun liirisaytin ħahtasas dilliyis fi raħ dhinnun sayyasah yaghawwarasaytan ghammayas. Raħ phauru biighisaytin waqadunrusaksu: "Aghqiwaħ ammasay, kaar innakaad asi ghamma ghayrasay zaww waqadunrusawul". Raħ waqadunrusa makawanaħan: "Inur hurduuruph, phauruquu, ziqiwaħrasa ammaħ, kaar innaka apa ghamma, raħ paabun, mahaptiniisay layqaħtiyis bausas ghabaraksu pir paytuum. Fi raħ phauru waan ħauhtaytan qaħtiwi". Kaar suuk badurusaytun, raħ phauru gipisaytin nuhaabadh. | |
− | + | '''Polski:''' | |
− | + | Na wzgórzu owca, która nie miała wełny, zobaczyła konie; jeden ciągnął ciężki wóz, drugi dźwigał wielki ładunek, a trzeci wiózł szybko człowieka. Owca rzekła do koni: „Serce mnie boli, widząc, co człowiek nakazuje robić koniom”. Konie odpowiedziały: „Słuchaj, owco, serca nas bolą, kiedy widzimy, jak człowiek, pan, zabiera twoją wełnę na płaszcz dla samego siebie. I owca nie ma wełny”. Usłyszawszy to, owca pobiegła przez równinę. | |
− | |||
− | |||
− | + | ==Koiné zachodnie== | |
+ | Ciekawą odmianą zongepajszczyzny było tzw. '''koiné zachodnie''' będące efektem użycia wschodniego języka liturgicznego na terenie zachodnich dialektów. Od zwykłej wersji różniła się ta odmiana w kilku miejscach, przede wszystkim: | ||
+ | *samogłoska /ʌ/ była wymawiana raczej jako /a~ɑ/; | ||
+ | *obca dla zachodu samogłoska /ɛ/ została zastąpiona przez /e/ lub, przed wargowymi, rodzimym /ø/. Stąd wymowa ''żongě'' /zonɣe/, ''pěp'' /pøp/. Zostało to oddane w nielicznych zapisach atżifem z tego rejonu; | ||
+ | *nieakcentowane /e/ brzmiało raczej jako [ɪ], nie spływało się z /i/, aczkolwiek na końcu wyrazu te [ɪ] stało się nieme. Należy zaznaczyć że /e/ < /ɛ/ nie redukowało się, w efekcie podejrzewa się relacje allofoniczną /ø/ na [ø~ɪ] ; | ||
+ | *nie używany był innesyw, raczej używano w jego miejscu miejscownika; | ||
+ | *używany był zapożyczony przedimek określony ''hax''; | ||
+ | *afrykaty [dz] [dʒ] uprościły się do [z] [ʒ]; | ||
+ | *miękkie [ç] [t͡ɕ] przeszły w zadziąsłowe [ʃ] [t͡ʃ]; | ||
+ | *do czasowników nieregularnych ''chadaz'' i ''oslauna'' dodano regularne końcówki bezokolicznika - ''chadazěj'' i ''oslaunaň''; | ||
+ | *dwojnica nie była używana poza zaimkami. | ||
== Procesy fonetyczne i prawa językowe == | == Procesy fonetyczne i prawa językowe == |
Wersja z 17:28, 14 lip 2022
Język zongepajcki (klasyczny) żongěpaizaiz aigoslo | |
---|---|
Typologia: | aglutynacyjno-fleksyjny, z szykiem SOV i śladami SVO oraz VOS |
Utworzenie: | Emil (w 2020) |
Cel utworzenia: | Na potrzeby projektu/konwerldu |
Sposoby zapisu: | atšzif, także łacińska transkrypcja |
Klasyfikacja: | Gamajskie
|
Kody | |
Conlanger–1 | zon. |
Lista conlangów |
Zobacz też słownik tego języka. |
Język zongepajcki, Język zongepajski lub Język zachodni[1] (zon. żongěpaizaiz aigoslo ['zonɣɛpaɪ̯t͡saɪ̯t͡s 'aɪ̯ɣoslo) to język pochodny od protogamajskiego, należący do grupy języków gamajskich i jest jednocześnie przodkiem wszystkich wschodnich dialektów języków zongepajckich. Od większości języków gamajskich odróżnia go bardzo charakterystyczna przesuwka spółgłosek, tzw. slotacyzm, palatalizacja, szyk SOV i przejście [aː] > [ɛ] (ě). Język jest inspirowany językami słowiańskimi, germańskimi, ugrofińskimi oraz w niewielkim stopniu semickimi. W conworldzie był używany przez ród Zongepajczyków.
Język zongepajcki należy do grupy peryferyjnej języków gamajskich, czyli bez zmiany protogamajskiej gammy [ɣ] na n tylnojęzykowe [ŋ]. Język klasyczny wywodzi się z średniozongepajckiego, ten zaś z starozongepajckiego. Wykazuje pewne podobieństwa z inną grupą języków gamajskich, chamskimi, co świadczy albo o wspólnym pochodzeniu (teoria języka zongepajcko-chamskiego), albo o istnieniu ligi językowej. Ponadto przyjął wiele cech z substratowych języków darkajskich, a nawet języka pradarkajskiego które czasami poprzez zongepajszczyznę rozprzestrzeniły się na kolejne obszary. Sam zongepajcki również wpłynął na darkajskie i spowodował powolny zanik grupy północnej.
Drugim potomkiem starozongepajckiego jest język prazachodniozongepajcki, znany też jako zachodnie dialekty zongepajszczyzny.
Artykuł ten przedstawia główną odmianę języka z I etapu projekta - jest to dialekt jukch z okolic 1200 PG, zawierający już zalążki typowo ludowych zmian.
Nazwa
Nazwa żongěpaizaiz aigoslo wywodzi się od starozongepajckiej nazwy *żongábeiseis eigołł, zaś ta wywodzi się od protogamajskiego słowa *zaunghaabii oznaczającego "zachód słońca". Nazwa oznaczała dosłownie "język zachodzącego słońca". Z czasem dawne słowo żona (od sz. *żona, pɣ. *zauna) "zachód" zaczęłno nabierać znaczenia "dom, siedziba, ojczyzna", zaś *żongěpai (szo. *żongábei, pɣ. *zaunghaabii) zaczęło oznaczać "zachód", przez co doszło do zmiany znaczenia nazwy do "język zachodni" i takie znaczenie funkcjonuje do dziś. W tłumaczeniu na język polski dominuje egzomin język zongepajcki lub zongepajski, dużo rzadziej używa się dosłownego tłumaczenia język zachodni.
Z kolei nazwa członka ludu (zongepajczyk) to żongě (powstałe z żongěpai), zaś naród nazywa się żongěsla (zongepajczycy).
Historia
Przybycie Zongepajczyków
Zongepajczycy wywodzą się od protogammajczyków, analogicznie j. zongepajcki pochodzi od protogammajskiego. Na bazie samej początkowej nazwy języka (sz. żongábeiseis eigołł – język zachodzącego słońca) można wnioskować, że poruszali się na zachód. Nie wiemy jednak, dlaczego zmienili tor drogi na południe, ku Kotlinie Zongepajckiej. Możliwe, że musieli zmienić kierunek z powodu innych ludów.
Zongepajczycy dotarli do centralnej części kotliny, gdzie pozostali na długi czas. Używany przez nich djalekt protogammajski już zaczął się oddalać – w ramach zmiany fonetyki przeprowadzono monoftongizację, dyftongizację wysokich długich samogłosek i powstała samogłoska á pochodząca z protogammajskiego *ā. Co ciekawe, prawie identyczne zmiany fonetyczne odbyły się w języku prachamskim. Niektórzy uważają to za wspólne pochodzenie, ale większość obecnie uważa że to efekt ligi językowej.
Ponieważ świeża zongepajszczyzna była mniej popularna niż ówczesne, już dzielące się j. darkajskie, zaczęła ulegać ich wpływom. Zaczęły się upowszechniać czasowniki posiłkowe, które zastąpiły część afiksów z protogammajskiego, zaczęły upowszechniać się słowa darkajskie (np. ðancho z pdr. *ddənəkaŭ na tysiąc lub ziroz z pdr. *dirъs na bruk), kończąc na wywołaniu I przesuwki jako wpływ pradarkajskiej przesuwki międzyjerowej. Zongepajcki uczynił jednak także sporo swoich innowacji.
Język starozongepajcki
Od kiedy zaczęły się upowszechniać darkajskie cechy w zongepajszczyźnie można mówić o j. starozongepajckim. Wtedy protogammajski iloczas zanikł, dając system samogłoskowy z 6 monoftongami i 3 dyftongami: a á e ei i o oi ou u. Jak można zauważyć, są to te same samogłoski co w klasycznej odmianie, ale á ei~oi ou mają inną barwę. Á jest charakterystyczną samogłoską tego okresu. Zgodnie z wczesnymi obcymi zapożyczeniami, była labjalizowana. Prawdopodobnie zatem brzmiała [ɞ], ale [œ] też jest godne uwagi.
Spółgłoski przed przesuwką wyglądały podobnie do rekonstrukcji protogammajskiego. Z głównych zmian to przejście [ħ] → [x] oraz [r] → [ɮ] (slotacyzm). Obie te zmiany musiały się odbyć wcześnie, zwłaszcza że już w zapożyczeniach z darkajskich pradarkajskie *r jest przenoszone jako długie *rr, a nie krótkie *łł. Ponadto, *l i *ll stały się welaryzowane jako [ɫ̪] oraz [ɫ̪ː].
Kiedy rozpoczęła się pierwsza przesuwka, w fonetyce spółgłosek doszło do drastycznych zmian. Znikły spółgłoski zwarte dźwięczne i spółgłoska [θ], za to pojawiły się liczne afrykaty. Doprowadziło to do zmiany nazwy języka na żongápeizeiz eigołł. Jednak nie wszędzie przesuwka miała te same efekty, bowiem na wschodzie przesuwce niezawsze uległy spółgłoski welarne, zaś na dalekim zachodzie dała inny efekt dla przesuniętego *t i objęła też pragammajskie *z.
Bezokolicznik przejął darkajską końcówkę -háj jako -áj, gerundium analogicznie uzyskało -oj. Efektem były jednolite końcówki dla czasowników kończących się na spółgłoskę (samogłoskowy wariant -ňe powstał później) z wyjątkiem być. Deklinacja w tym okresie miała dziewięć przypadków, wszystkie z odmiany klasycznej i dodatkowo celownik.
Średniozongepajcki
Wraz z nowym zestawem spółgłosek wkracza się do okresu średniozongepajckiego. Wówczas oddzielił się od języka djalekt zachodni, który przeszedł w język prazachodniozongepajcki i ostatecznie języki zachodniozongepajckie. Dochodzi tu do kolejnych przemian.
W fonetyce, dyftongi ei oi ou obniżyły się do ai ai au, zaś á zaczęło tracić labializację. Na zachodzie rozpoczął się proces [ɮ] → [sl] (być może z pośrednim [ɬ]), który dotarł później do wszystkich djalektów prócz ołłucha. Ponieważ nadal utrzymywała się sylaba CVC, powstała samogłoska ruchoma. R uległo skróceniu. Wkrótce wszystkie geminaty się skróciły, co spowodowało II przesuwkę. Pojawiły się wówczas nowe b, d, co spowodowało możliwość ich importu w zapożyczeniach. Nadal nie przeprowadzono palatalizacji.
W gramatyce też pojawiły się różnice. Utracono wówczas formę teliktyczną, funkcje jej objął aspekt dokonany. Harmonia pozostała bez zmian, z rozróżnieniem dawnej długości a-á, i-ai, u-au i znajdującymi się poza tym systemem e, o. Powstaje druga końcówka bezokolicznika -ne używana po samogłoskach (-áj pozostało dla tych kończących się na spółgłoski) prócz czasownika woleć. Efektem było to, że prawie wszystkie czasowniki kończyły się identycznie. Zaczynają się stabilizować sposoby powstawania imiesłowów.
Celownik zaczyna powoli wypadać z użycia, aby ograniczyć się do djalektu ołłuch i utartych fraz. Jednakże jego całkowity zanik odbył już się po późniejszej zmianie ă > o, aby dać relikt w odmianie O-tematu dopełniacza (końcówka -oł)
Język w tym okresie już nie odczuwał mocnej presji od darkajskich, zwiększył się także jego lokalny prestiż. Za to zongepajszczyzna powoli zaczęła wpływać na północnodarkajskie (było to połączone z początkiem ekspansji zongepajczyków). Dlatego szamani postanowili powoli próbować tworzyć ujednoliconą wersję języka, co doprowadziło do powstania odmiany klasycznej.
W pewnym momencie historji języka samogłoska i i spółgłoska j zaczęła zmiękczać wszystkie spółgłoski prócz wargowych, choć niekonsekwentnie robiło to także e. Później zmiękczone *sʲ, *szʲ, *zʲ, *dzʲ < ch/kh, g, t, d uległy depalatalizaji. Pojawiło się przez to kilka nowych fonemów.
Pod koniec tego okresu á przesunęło się ku przodowi do [ɛ], dając nową przednią samogłoskę ě. Wtedy palatalizacja już nie się odbywała, dlatego ta samogłoska nie wpłynęła na spółgłoski. Ponadto, pod wpływem anologji do nowej odmianki a-ě w harmonii powstała odmiana o-e, gdzie e funkcjonowało jako długa samogłoska.
Język klasyczny
Szamanom udało się to zadanie i udało im się stworzyć jednolitą wersję języka. Język klasyczny powstał w okresie przeprowadzania palatalizacji i podwyższaniu spółgłosek niskich przy r, które odbyło się w części djalektów, w tym djalekcie jukch, który jest podstawą j. klasycznego. Do zapisu postanowiono nie zapożyczać pisma, a stworzyć własne na bazie uproszczonych ideografów. Powstała wówczas abugida znana jako atšzif lub bupaupfefa (od pierwszych sylab liter: budu, pauslosaiz, pfěslě, fahak). Pismo to jednak zaginie w użytku w okolicach 1900 PG, w ten sposób język klasyczny na tysiące lat pozostał nieczytalny.
Rozwój fonetyki od protogamajskiego
Samogłoski
- *ai > e
- *au > o
- *iː > ai
- *i > i
- *uː_W > ai (gdzie W to dowolna spółgłoska wargowa)
- *uː_!W > au
- *u > u
- *aː > ɛ (zapisane przy pomocy ě)
- *a > ɐ (zapisane przy pomocy a)
Spółgłoski
Rozwój spółgłosek jest dużo bardziej skomplikowany.
Pierwsze zmiany:
- *j- > ø
- *h_E- > ç
- *-h > *-ð (bardzo nieregularnie)
- *l > ɫ (ł)
- *lː > l
- *r > ɮ (łł)
- *rː > r
Zmiana *-h > *-ð (będąca formą fortycji) jest nieregularna i wydaje się być coraz rzadsza, im wschodniejszy djalekt. Djalekt zachodni (który później ewoluował w język prazachodniozongepajcki) przeprowadza tą zmianę dosyć często, natomiast kresowy ołłuch przeprowadził tą zmianę tylko w kilku słowach, omijając tam nawet końcówkę przysłówka.
Pierwsza przesuwka
Faza 1 - afrykanizacja bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych:
- *f > pf (zapisane jako pf)
- *θ > tθ > ts (zapisane jako z, niektóre odmiany ludowe nadal utrzymują [tθ], co się oddaje jako ƶ)
- *s > ts (zapisane jako z)
- *ħ > *x > kx (zapisane jako x, przejście to nie nastąpiło w części dialektów)
Jeżeli ta spółgłoska szczelinowa stoi przez innym obstruentem (prócz h oraz łł) przejście się nie odbywa (i jest to obecnie jedyne rodzime występowanie [θ]). Jeżeli dwie spółgłoski szczelinowe stoją obok siebie, przesuwce ulega tylko ta druga, np. *sch > *sx. Na granicy morfemów zawsze jednak doszło do wyrównania, który spowodował powstanie afrykaty przed innym obstruentem (a nawet inną afrykatą).
Faza 2 - spirantyzacja bezdźwięcznych spółgłosek zwartych:
- *p > f
- *t > s
- *k > x (zapisane jako ch)
- *q > χ (zapisane jako kh, dźwięk przetrwał całą epokę prajęzyka, później zostało potraktowane w różny sposób)
Zamiana ta była przeprowadzana niezależnie od środowiska. Jest jednak pojedynczny wyjątek: zaimek pe "on" pochodzi od pragammajskiego *pay (oczekiwane **fe).
Faza 3 - ubezdźwięcznienie spółgłosek zwartych:
- *b > p
- *d > t
- *g > k
Ta zmiana nie odbyła się po r. Te grupy są obecnie zapisywanie rb, rd, rk (nie ma innych [g]).
Zanik ɮ
- *słł > sl
- *VłłV > VslV
- *#łłV > #ăslV
- *CłłV > CsălV
- *Vłł[C #] > Vslă[C #]
Druga przesuwka
- *rː > r
- *ɫː > l
- *jː > jɛj (jěj)
- *wː > waw (waw/wau)
- *mː, *mp > b
- *nː, *nt > d
Połączenie kilku głosek
- *ă > o
- *ç > j
Palatalizacja
Palatalizacja odbywa się przed e (ale nie ě), j oraz i:
- *d > dzʲ > dz (dz)
- *t > tsʲ > ts (z)
- *s > ʃ (š)
- *z (sz) > ʒ (šz)
- *ts (z) > tʃ (ž)
- *θ (þ) > ž (tylko w zapożyczeniach – brak rodzimego þ przed samogłoską)
- *ð > dʒ (dž)
- *ɫ (ł), l > ʎ (ľ)
- *r > j
- *rj > j
- *hj > ç (ḱ)
- *n > ɲ (ň)
- *k > ḱ
- *χ, x > sʲ > s (s)
- *ɣ > zʲ > z (sz)
- *kx > tɕ (x̌)
Spółgłoska [h] przed samogłoskami przednimi została już zmiękczona w czasach starozongepajckich, także przed dyftongiem ai (który ówczas miał formę ei). Wargowe palatalizacji nie ulegają. Należy zaznaczyć, że palatalizacja nie została przeprowadzona konsekwentnie przed e.
Tzw. "Naleciałość ludowa"
- nagłosowe *ji > ī (tylko jako allofon)
- nagłosowe *wu > ū (tylko jako allofon)
Końcowe zmiany
- *me > mo
- *Vh > Vː
- nieakcentowane *e > *i (ė)
- *ar > or
- *ěr > er
Refleksy fonemów protogammajskich w zongepajckim
Samogłoski
PG | zon. |
---|---|
a | ɐ̱, o[2] |
ā | ɛ, e[2] |
ai | e, i[3] |
au | o |
i | i |
ī | aɪ |
u | u |
ū | aʊ, aɪ[4] |
Spółgłoski
PG | palatalizowane | przed obstruentem | inne pozycje |
---|---|---|---|
p | f | ||
t | ʃ | s | |
k | s | x | |
q | χ | ||
b | p | ||
d | ts | t | |
g | ç | k | |
f | pf | f | pf |
θ | tʃ | θ | ts |
s | s | ||
ħ | tɕ | x | kx |
h | j/ç[5] | ː/ð [6] | h/ː/ð [7] |
ð | dʒ | ð | |
z | ʒ | z | |
ɣ | z | ɣ | |
m | m | ||
mː, mb | b | ||
n | ɲ | n | |
nː, nd | dz | d | |
r | sʎ | sl[8] | |
rː | j | r | |
l | ʎ | ɫ | |
lː | l | ||
j | nie dotyczy | j | ø[9], j |
jː | jɛj | ||
w | w | ||
wː | waw |
Fonologia
Samogłoski
System samogłosek jest dosyć konserwatywny w skali języków gammajskich.
Przednie | Środkowe | Tylne | |
---|---|---|---|
Przymknięte | i | u | |
Półprzymknięte | e | o | |
Półotwarte | ɛ | ||
Prawie otwarte | ɐ̱ |
Ponadto wszystkie samogłoski mogą być długie przed wygłosowym [h], które wtedy zanika. Długie i u występują także jako realizacja nagłosowych ji wu. Są więc raczej allofonami.
Samogłoska /e/ nie będąc akcentowana zlewa się z /i/, ale wtedy /ɛ/ przed /r/ podnosi się do nigdy zredukowanego [e]. Mimo to, można uznać że poza akcentem zongepajcki ma prosty system pięciu samogłosek /ɐ/ /ɛ/ /o/ /i/ /u/.
Dźwięk /ɐ̱/ w celu ułatwienia zapisu może być zapisany /ɐ/, /ʌ/, /ä/ a nawet /a/.
Dyftongi
Występują dwa dyftongi: ai oraz au. Pochodzą one przede wszystkim z protogamajskich *ī, *ū. Są one traktowane jako pojedyncza samogłoska. Dyftong ai jest zazwyczaj realizowany jako [aɪ̯], ale przed jotą jako [aɛ̯]. Analogicznie au jest na ogół realizowane jako [aʊ̯], ale przed u niezgłoskotwórczym jako [aɔ̯].
Dyftongi te odczuwają mocną presję monoftongiczną. W praktycznie wszystkich dialektach wariantu ludowego przeszły w [ɛ] oraz [ɔ], wypychając także stare [ɛ] do [æ].
Spółgłoski
System spółgłosek w przeciwieństwie do samogłosek jest bardziej innowacyjny (slotacyzm, dwie przesuwki, palatalizacja), ale nadal wykazuje liczne podobieństwa. Przykładowo zongepajckie z [ts] odpowiada regularnie w wielu językach s lub þ [θ].
Ważny dla rodziny gammajskiej dźwięk [ɣ] został dosyć dobrze zachowany nie zmieniając barwy, ale w pozycji palatalizacji został ostatecznie zamieniony na [z].
Tabela systemu spółgłoskowego:
Wargowe | Zębowe | Dziąsłowe | Podniebienne | Welarne | Języczkowe | Krtaniowe | ||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Nosowe | m | n | ɲ | |||||
Zwarte | bezdźwięczne | p | t | k | ||||
dźwięczne | b | d | ||||||
Afrykaty | bezdźwięczne | pf | ts | tʃ | tɕ | kx | ||
dźwięczne | dz | dʒ | ||||||
Szczelinowe | bezdźwięczne | f | θ, s | ʃ | ç | x | χ | h |
dźwięczne | ð, z | ʒ | ɣ | |||||
Drżące | r | |||||||
Boczne, Półsamogłoski | ɫ̪ | l | ʎ, j | w |
- spółgłoski [n], [d], [dz], [θ], [ð], [ɫ̪] są apikalne, zaś [r], [t], [ts], [s], [z], [l] są laminalne;
- dźwięk [θ] w słowach rodzimych pojawia się tylko przed innym obstruentem. W nagłosie, pozycji interwokalicznej i absolutnym wygłosie występuje tylko w zapożyczeniach;
- dźwięk [ɫ̪] w wygłosie ma tendencje do przechodzenia w u niezgłoskotwórcze [w].
Dźwięk [g]
Oryginalne protogamajskie *g zostało ubezdźwięcznione do k podczas I przesuwki i nie było grupy *ŋk, która mogłaby dać nowe g. Spowodowało to lukę w systemie fonetycznym, jednak w tej pozycji nie jest niczym dziwnym. Samodzielny fonem /g/ nie istnieje, ale samo [g] występuje jako allofon. Grupa /rk/ jest bowiem wymawiana [rg], co było wyjątkem podczas przesuwki. Ponadto jest wiele przesłanek, że powstające czasem w złożeniach /ɣk/ stawało się [g] mimo że tradycyjnie (i być może w niektórych dialektach) uważa się że ta grupa redukowała się do [ɣ] (stąd zegota "tydzień" powstałe z złożenia zog "tydzień i kota "dzień" tradycyjnie miało brzmieć [t͡seɣotʌ], ale obecnie raczej uważa się, że brzmiało to [t͡segotʌ]). Nie pojawia się natomiast [g] w zapożyczeniach, które jest zastępowane /k/ lub /ɣ/, w kilku słowach także przez /ð/, z wyjątkem naturalnej grupy rk. Z drugej strony, pojawiają się nowe zapożyczenia z obcą zbitką [rk], przez co kontekst obecności [g] zaczyna być zatarty.
Akcent
Akcent zawsze pada na pierwszą sylabę słowa. Nie ma żadnych wyjątków od tej zasady w języku klasycznym, ale występują czasem w ludowych djalektach.
Sposoby zapisu
Język zongepajcki wykształcił własny rodzaj zapisu, zwany atšzifem (od starozongepajckiego adszip "wiadomość" – nazwa wzięła się od tego, że początkowo nim szamani zapisywali tylko wiadomości dla innych szamanów). Używany był on od ok. 1300 do 1900 PG. Ponieważ nie jest on jednak możliwy do wprowadzania na komputerze, na nich dominuje łacińska transkrypcja oparta na alfabecie husyckim.
Zapis przy pomocy alfabetu łacińskiego
Alfabet łaciński przeznaczony do zapisu zongepajckiego na komputerze został oparty na zmodyfikowanym alfabetem husyckim.
a | b | d | ð | dz | dž | e | ě | ė | f | g | h | ch | kh | i | ai | j | k | ḱ |
[ɐ] | [b] | [d] | [ð] | [d͡z] | [d͡ʒ] | [e] | [ɛ] | [i] | [f] | [ɣ] | [h][ː][10] | [x] | [χ] | [i] | [aɪ̯] | [j] | [k] | [ç] |
l | ľ | ł | m | n | ň | o | p | pf | r | s | š | sz | šz | t | u | au | w | |
[l] | [ʎ] | [ɫ̪] | [m] | [n] | [ɲ] | [o] | [p] | [p͡f] | [r] | [s] | [ʃ] | [z] | [ʒ] | [t] | [u] | [aʊ̯] | [w] | |
x | x̌ | z | ž | ż[11] | þ | |||||||||||||
[k͡x] | [t͡ɕ] | [t͡s] | [t͡ʃ] | [z] | [θ] |
Litera ė oznacza [i] pochodzące od [e], jak np. w słowie ðěkė [ðɛki] "ofiara" (dopełniacz: ðěkėwo, teoretyczne **ðěki miałoby chwormę **ðěkiwi)
Jest także możliwość zapisu bez diakrytków. Haczek nad spółgłoskami jest wtedy zastępowany przez y, ð jest pisane jako dh, þ jako th, ł jako lh zaś ě jako ae.
Apostrof może służyć do dzielenia dwuznaków. W przypadku dzielenia połączeń /ɐi/ /ɐu/ raczej używa się dierezy: aï aü.
Atšzif
Liturgicznym pismem był atšzif, pochodzący z starozongepajckiego pisma ideograficznego. Od pierwowzoru został bardzo uproszczony.
Atšzif jest abugidą, na którą przypada 24 spółgłosek, 8 znaków diakrytycznych na samogłoski i diakrytyk zmiękczenia. Pisze się go od lewej do prawej strony, od dołu do góry. Atšzif w takim zestawie dosyć dobrze oddaje fonetykę języka klasycznego. Samogłoski są zapisywane wokół spółgłoski, zaś w nagłosie wokół h, które wtedy jest nieme. Nie ma odróżnienia pomiędzy niemym h a zwykłym h.
Do atšzifu zalicza się także cyfry darkajskie, zapożyczone przez zongepajczyków do własnego pisma.
Atšzif | Łacinka | Znaczenie ideograficzne | Tłumaczenie |
---|---|---|---|
b | budu | rycina, obraz | |
p | pauslosaiz | pole | |
pf | pfěslě | ogień | |
f | fahak | ziarno | |
g | gaba | człowiek | |
ch | chajin | ręka | |
d | dach | zakręt | |
t | takaim | ucho | |
z | zuwaslo | myśliwy | |
þ, z[12] | zoslu | owca | |
s | soko | jabłko | |
sz/ż[13] | szaimach | oko | |
ð | džidu | trzy | |
k | kaľipfa | mózg, wiedza | |
x | xorsěkh | krew | |
kh | khuran | wiatr | |
h | jisłě | szaman, kapłan | |
j | jot | patyk | |
w | wadǩė | urządzenie do mielenia | |
m | mu | gęś | |
n | ňija | woda | |
r | rawa | zwierz | |
l | ľit | zboże | |
ł | łaislo | ładunek | |
Znak diakrytyczny | |||
(ˇ) | zmiękczenie | - | |
Znaki samogłosek | |||
a | samogłoska krótka a | - | |
o | samogłoska krótka o | - | |
i, ė, e | samogłoska krótka i | - | |
u | samogłoska krótka u | - | |
e, ě, ė | samogłoska długa e, ě | - | |
ai | samogłoska długa ai | - | |
au | samogłoska długa au | - | |
o/ă | samogłoska ruchoma | - | |
Cyfry darkajskie | |||
1 | - | - | |
2 | |||
3 | |||
4 | |||
5 | |||
6 | |||
7 | |||
8 | |||
9 | |||
10 | |||
100 | |||
1000 |
Mimo jak na ówczesne dopracowanie pisma nie było idealne. W szczególności nie odróżniano w piśmie samogłosek e oraz ě (specyficzna "nietypowość" - fonemy [a ɛ e i o u] - systemu samogłosek zongepajckich na pewno przyczyniła się do tego). Ponadto w pozycji nieakcentowanej ten sam znak mógł oznaczać dźwięk i. W ekstremalnych przypadkach cały tekst mógł zapisywać wszystkie ě, e, i za pomocą jednego znaku. Podobnie, znak na ă w nowszych zabytkach został zastąpiony przez o, ale to prawdopodobnie już wina procesu fonetycznego - jednak przed tym dawną szwę czasem zapisywano jako a. O dziwo rzadko były mylone zaś o oraz u, co niektórzy tłumaczą że wysoka samogłoska mogła być silniej labializowana (a może nawet skierowana nieco do przodu - [ʉ]). Jednak połączenie om na ogół było oddawane jako um.
Podobne mylenie tyczyło się w mniejszym stopniu spółgłosek. Zwłaszcza dawne ƶ po połączeniu z z stało się wariantem graficznym tego drugiego, a właściwie odwrotnie. Zazwyczaj pisano znak ƶ, zaś z tylko na końcu wyrazu. Dźwięki ch, kh też były mylone, a nawet tak samo pisane. W najnowszych zachowanych tekstach wygłosowe ł bywa zapisywane jako w, co sugeruje już wpływy wałczenia na upadający powoli język liturgiczny.
Nie we wszystkich rejonach pismo tak wyglądało. Przedstawiona jest tu wersja z okolic skrzyżowania z dialektami zachodnimi, zaś w innych istniały pewne różnice. Niemniej jednak wszystkie przestały być używane w okolicach 1800-1900 PG.
Gramatyka
Harmonia samogłoskowa
W języku została dosyć dobrze zachowana protogammajska harmonia samogłosek. Doszło jednak do zmienienia samogłoski, która ją wywołuje, bowiem nie musi to być samogłoska w rdzeniu, a może być to samogłoska poprzedniego przyrostka. Jednak zazwyczaj nie można zobaczyć tej zmiany, gdyż już samogłoska w sufiksie jest wcześniej podległa harmonii (ale nie wszystkie sufiksy jej podlegają, wtedy to można zauważyć).
Ostatnia samogłoska słowa |
Pierwsza samogłoska sufiksu | |
---|---|---|
krótka (_) | długa (_²) | |
i, ai | i | ai |
u, au | u | au |
o, e, ė | o | ė[14], e[15] |
a, ě | a | ě |
Np:
- aigoslo (język) > aigoro (języki)
- fislun (drzewo) > fislunoslu (drzewa) (tu się pojawia jedynie tzw. ruchome o)
- jisłě (kapłan) > jisłěsla (kapłani)
- zoslu (owca) > zosluslu (owce)
W harmonii można zauważyć, że nadal funkcjonuje podział na głoski krótkie (a, o, i, u) i długie (ě, e~ė, ai, au) pomimo zaniku iloczasu.
O ruchome
Rozwój /r/ > /sl/ może naruszyć protogamajską budowę sylaby (C)V(C). Język zongepajski ściśle przestrzega tej budowy i ewentualne oboczności naprawia tzw. o ruchomym. Nie zawsze jest ono regularne, ale są sytuacje w których można to przewidzieć:
- po końcowym sl, np. aigoslo < aigosl
- w grupach CslV > CsolV, VslC > VsloC
- jeżeli sufiks by się zaczął na sl, przed sl dodajemy właśnie ruchome o.
Właściwości ruchomego o:
- nie podlega harmonii
- jeśli jest na końcu wyrazu, a jest wersja afiksu na słowa kończące się na spółgłoskę, to afiks używa wersji spółgłoskowej
Deklinacja
Deklinacji podlegają rzeczowniki i zaimki osobowe. W przeciwieństwie do protogamajskiego, jest ona w pełni regularna. Z drugiej strony język utracił kilka przypadków.
Przypadki w języku zongepajckim (w okrągłym pytania):
- 1. mianownik (kto, co)
- 2. dopełniacz (kogo, czego)
- 3. biernik (kogo, co)
- 4. miejscownik (o kim, o czym)
- 5. ablatyw (skąd, od kogo, od czego)
- 6. allatyw (dokąd, do kogo, do czego)
- 7. innesyw (w kim, w czym)
- 8. wołacz (zawołaj kogoś, coś)
Ponadto istnieją trzy liczby: pojedyncza, podwójna i mnoga. Te dwie ostatnie powodują skrócenie niektórych przyrostków przypadków.
Przypadki które zostały utracone to narzędnik, prolatyw, ekwatyw i celownik. Narzędnik został zastąpiony poprzez formę miejscownika i przyimki, przez co narzędzie wykonania jest określane miejscownikem. Prolatyw został natomiast zastąpiony przez ablatyw, ekwatyw z kolei mianownikem. Celownik wypadł z użycia dużo później, stąd zachowane utarte zwroty, jego obecność w ołłuchu oraz tzw. relikt celownika – dopełniacz w odmianie ruchomej O-tematu ma formę celownika (-oł) aby uniknąć zlania z mianownikem (a więc celownik wypadł już po przejściu ă > o). Współcześnie jest wyrażany poprzez dopełniacz z przyimkem fi (dla).
Odmiana
Odmiana jest odziedziczona z pragammajskiego i jest nieco rozbudowana ze względu na trzy tryby odmiany: samogłoskowy, spółgłoskowy i ruchomy. Ponadto w deklinacji doszło do pewnego przejścia w tryb fleksyjny – mianowicie końcówki liczb i przypadków często łączyły się ze sobą, tworząc końcówki fleksyjne.
Deklinacja | |||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Przypadek | L. Pojedyncza | L. Podwójna | L. Mnoga | ||||||||
Samogłoskowa | Spółgłoskowa | Ruchoma | Samogłoskowa | Spółgłoskowa | Ruchoma | Samogłoskowa | Spółgłoskowa | Ruchoma | |||
Mianownik | –ø | –o | –ja | –_ja | –sl_ | –osl_ | –r_ | ||||
Dopełniacz | –w_ | –_, –oł[16] | –jau | –_jau | –sl_zau | –osl_zau | –r_zau | ||||
Biernik | –j_z | –_z | –j | –_j | –sl_z | –osl_z | –r_z | ||||
Miejscownik | –hě | –ohě | –jahě | –_jahě | –sl_zhě | –osl_zhě | –r_zhě | ||||
Ablatyw | –chu | –_chu | –jach | –_jach | –sl_ch | –osl_ch | –r_ch | ||||
Allatyw | –kuch | –uch | –jak | –_jak | –sl_k | –osl_k | –r_k | ||||
Innesyw | –z_ | –oz_ | –jaz | –_jaz | –sl_zaz | –osl_zaz | –r_zaz | ||||
Wołacz | –s_² | –os_² | –jakhě | –_jakhě | –sl_khě | –osl_khě | –r_khě |
Odmiana zaimków osobowych
Zaimki osobowe odmienia się nieregularnie, według tego wzoru:
Przypadek | go (ja) | łai (ty) | pe (on) | šzipfajěja (my du.) | ujěja (wy du.) | khado (oni du.) | šzipfa (my) | auslo (wy) | kha (oni) |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Mianownik | go | łai | pe | šzipfajěja | ujěja | khado | šzipfa | auslo | kha |
Dopełniacz | gawawa | łaiwė | pawawa | šzipfajějau | ujějau | khadowo | šzipfau | auslau | khau |
Biernik | goz | łaiz | pajějaz | šzipfajěj | ujěj | khadziz | šzipfiz | zaislo | siz |
Miejscownik | goð | łaih | pehě | šzipfajějahě | ujějahě | khadohě | šzipfað | hauslo | khah |
Ablatyw | gochu | łaichu | pechu | zipfajějach | ujějach | khadochu | šzipfachu | ausluchu | khachu |
Allatyw | gokuch | łaikuch | pekuch | šzipfajějak | ujějak | khadokuch | šzipfakuch | ausluch | khakuch |
Innesyw | goz | łaiz | pez | šzipfajějaz | ujějaz | khadoz | šzipfaz | zauslo | khaz |
Wołacz | gokh | łaikh | pajakh | šzipfajějakh | ujějakh | khadokh | šzipfakh | auslukh | khakh |
Przymiotnik
Przymiotnik określa dodatkowe cechy rzeczownika. Nie odmienia się przez przypadki. Jego końcówką jest -z_z lub -z_²z, która może być zmiękczona do -ž_z lub -ž_²z.
Ostatnia samogłoska | Pozycja tej samogłoski i długość | ||
---|---|---|---|
krótka | długa w wygłosie | długa w śródgłosie | |
i, ai | -žiz | -zaiz | |
u, au | -zuz | -zauz | |
a, ě | -zaz | -zěz | |
o, e/ė | -zoz | -žėz |
Przykłady:
- jisłězaz – kapłański
- żongěpaizaiz – zachodni
- aigoslozoz – językowy
- fahakzuz – ziarnowy
- zahmas'zaz – mielony
Przymiotniki długie
Występują też częściowo charakterystyczne przymiotniki długie, powstałe pod wpływem gramatyki darkajskiej (innym gammajskim który je utworzył jest język gowojski). Używa się go do określenia rzeczy wyjątkowych, jedynych w swoim rodzaju (pełni więc częściowo funkcje przedimka określonego) – ale nie do wszystkich, np. języki mają przymiotniki krótkie. Kończy się na -z_zaz, -ž_zaz, -z_²zaz, -ž_²zaz na tych samych zasadach co zwykłe przymiotniki.
Stopniowanie
Przymiotnik w zongepajckim podlegał stopniowaniu przez cztery stopnie - zerowy (brak cechy), zwykły, wyższy i najwyższy.
Morfem | |
---|---|
najwyższy | to-...-fasz |
wyższy | -fasz |
zwykły | Ø |
zerowy | -lu |
Co ważne, morfemy nie ulegają harmonii, zaś to- nie jest redukowane lub rozszerzane przed samogłoską. Wynika to z tego, że wywodzą się one z pragammajskich przysłówków "dużo" i "w całości" i nie zdążyły wykształcić harmonii. W starozongepajckim *-paż (współczesne -fasz, powiązane z faszozoz "duży") funkcjonowało już jako sufiks, zaś *do (współczesne to- powiązane z toslauzuz "cały") nadal było partykułą i prawdopodobnie nadal tak było w prazachodniozongepajckim.
Przysłówek
Przysłówek tworzy się zamieniając końcówkę przymiotnika -z_z/-z_²z na -z_ð/-z_²ð. Ta również może być zmiękczona do -ž_ð/-ž_²ð. Podobnie jak przymiotnik, można go utworzyć od każdego rzeczownika:
Ostatnia samogłoska | Pozycja tej samogłoski i długość | ||
---|---|---|---|
krótka | długa w wygłosie | długa w śródgłosie | |
i, ai | -žið | -zaið | |
u, au | -zuð | -zauð | |
a, ě | -zað | -zěð | |
o, e/ė | -zoð | -žėð |
- jisłězað – kapłańsko
- żongěpaizaið – zachodnio
- aigoslozoð – językowo
- zahmas'zað – mielnie
Stopniowanie
Tak jak przymiotnik, przysłówek stopniuje się:
Morfem | |
---|---|
najwyższy | to-...-þasz |
wyższy | -þasz |
zwykły | Ø |
zerowy | -lu |
Należy zaznaczyć, że w stopniu wyższym i najwyższym -ð jest usuwane. Zatem np. iľižið "ciężko" w stopniu wyższym brzmi iľižiþasz, zaś w stopniu najwyższym toiľižiþasz.
Czasownik
Czasownik wiadomo do czego służy. Jego odmiana od czasu pragammajskich nieco się uprościła – część funkcji przejęły czasowniki posiłkowe. Jednak nadal wykazuje podstawowe cechy – zatarcie różnicy pomiędzy aspektem a trybem, odmiana przez osoby oraz ich bogata ilość.
Bezokolicznik
Podstawową formą czasownika jest bezokolicznik. Język zongepajcki wytworzył jego osobny sufiks, jest nim -ěj (po spółgłoskach i ruchomym o), zapożyczona z j. darkajskiego, lub -ňė (po innych samogłoskach). Ponieważ protogamajskie czasowniki rzadko kończyły się na samogłoskę, -ňė jest dosyć rzadkie. Przykłady:
- zahmasěj – mielić/mleć
- szaiměj – orać
- zuwaslěj – polować
- ḱifěj – biec
- uzupěj – pytanie
- pfěslěňe – palić
- soňe – jeść
Jedynymi wyjątkami są czasowniki być (chadaz) i woleć (oslauna).
Odmiana czasowników
Prawie czasowniki odmieniają się według tego schematu:
Osoba | Sufiks |
---|---|
1 os. l. poj | -(f)_²t |
2 os. l. poj | -(f)_²z |
3 os. l. poj | -(f)_²žė |
1 os. l. pd | -(ð~dž)_ |
2 os. l. pd | -(ð~dž)_g |
3 os. l. pd | -(ð~dž)_x |
1 os. l. mn | -(f)_² |
2 os. l. mn | -(f)_²g |
3 os. l. mn | -(f)_²x |
Jedynym wyjątkiem jest czasownik "być":
Osoba | Czasownik |
---|---|
1 os. l. poj | chadě |
2 os. l. poj | chadapf |
3 os. l. poj | chadzė |
1 os. l. pd | chadajěja |
2 os. l. pd | chadazajěja |
3 os. l. pd | chadažėt |
1 os. l. mn | chad(u) [17] |
2 os. l. mn | chadazěg |
3 os. l. mn | chadazět |
Czasownik mieć (xohsazěj), w przeciwieństwie do protogamajskiego, odmienia się regularnie. To samo się tyczy czasownika woleć (oslauna), w nim afiksy po prostu się doklejają na koniec (brak zwykłej końcówki bezokolicznika).
Cząstkę osoby można pominąć, gdy podmiot już jest znany, zaś czas jest inny niż teraźniejszy.
Chcieć
Zgodnie z systemem protogamajskim czasownik chcieć nie istnieje. O ile pragnienie jakieś rzeczy lub rozkaz robi się podobnie jak w protogamajskim (dodanie słowa aizaug - rozkaz), tak wyrażenie pragnienia czynności można dokonać na dwa sposoby - formą pragnącą lub specjalną konstrukcją z czasownikiem posiłkowym woleć (oslauna):
- 1. podmiot
- 2. czasownik posiłkowy woleć (oslauna) odmieniony normalnie
- 3. dopełnienie
- 4. orzeczenie właściwe również odmienione (nieodmienione tworzy z czasownikem woleć orzeczenie modalne)
Przykładowo: Go oslaunafět xahsazaz pausluz szaimait. - Ja chce orać wielkie pole. Ale: Go xahsazaz pausluz oslaunafět szaiměj. - Ja wolę orać wielkie pole.
Trybo-aspekty
Stanu (aspekty):
W języku istnieją dwie formy czasownika – niedokonana i dokonana. Forma niedokonana oznacza tyle, że czynność nie została zakończona. Ma afiks zerowy (Ø).
Forma dokonana oznacza, że czynność została już ukończona lub za chwile się ją ukończy. Tworzymy ją poprzez dodanie na początek czasownika właściwego (lub posiłkowego w formie chcieć i czasie zaprzeszłym) prefiksu p(_)- np.
- szaimait (oram) > piszaimait (zaoram)
- fahakět (sieję) > pafahakět (zasieję)
Reliktowe czasowniki z formą teliktyczną (tzw. czasowniki skończone)
Mimo że już nie jest regularnie tworzona od czasów pragammajskich, forma teliktyczna przetrwała jako stała część części czasowników. Te czasowniki to tzw. czasowniki skończone. Często mają znaczenia inne od pierwowzorów i zastępują różne dłuższe frazy. Przykłady takich czasowników:
- maszawawěj – skończyć
- mizaikhěj – mieć pomysł
- machawaněj – skończyć rozmowę
- mahałuszěj – mieć zasiane pole[18]
Intencji:
Forma pragnąca
Forma pragnąca wyraża pragnienie mówiącego co do wykonania danej czynności, będąca obok konstrukcji złożonej z czasownikiem posiłkowym. Utworzona dodaniem na początek prefiksu h_(sl)- lub j_(sl)- (w zależności od samogłoski - miękka zmiękcza h do j) np:
- szaimait (oram) > jiszaimait (chce orać)
- fahakět (sieję) > hafahakět (chcę siać)
Forma życząca
Forma życząca wyraża życzenie mówiącego, by czynność zakończyła się sukcesem. Bardzo często nosi zabarwienie aspektu dokonanego. Forma "oficjalna" jest budowana przez czasownik posiłkowy "być" - oba czasowniki (posiłkowy i właściwy) się odmieniają (podobnie jak w formie chcieć):
- szaimait (oram) > chadapf szaimaiz (obyś orał);
- fahakět (sieję) > chadapf fahakěz (obyś siał).
Istnieje też forma "potoczna" która używa partykuły "da" zamiast czasownika posiłkowego:
- szaimait (oram) > da szaimaiz (obyś orał);
- fahakět (sieję) > da fahakěz (obyś siał).
Forma życząca nie występuje w czasach przeszłych oraz w złożonej konstrukcji chcieć.
Forma pytająca
Forma pytająca oczywiście tworzy pytania. Tworzona była przedrostkiem k_²(m)- lub ḱ_²(m)- (jeśli _² to e/ė) np.
- szaimait (oram) > kaiszaimaiz (orasz?)
- fahakět (sieję) > kěfahakěz (siejesz?).
Forma rozkazująca
Język zongepajckim oryginalny tryb rozkazujący został utracony. Powstał jednak nowy sposób wyrażenia rozkazu poprzez zamianę szyku SOV na VOS:
- Łai żongěpaizaiz aigaiz > Aigaiz żongěpaizaiz łai! "Mów po zongepajcku!"
Oczywiście tryboaspekty można łączyć.
Czasy
W języku występują cztery czasy, trzy odziedziczone z protogamajskiego i jeden nowy: teraźniejszy, przyszły, przeszły i zaprzeszły.
Aby utworzyć czas przyszły, należy dodać do czasownika sufiks "-(t)_²l" np:
- szaimaitail – będę orać
- ḱifaigail – będziecie biec
Natomiast by utworzyć czas przeszły, należy dodać sufiks "-(s)_n" np:
- fahakětan – siałem
- zahmasagan – wy (dwoje) mieliliście
Czas zaprzeszły służy do wyrażenia czynności, która była jeszcze w dalszej przeszłości niż inna w zdaniu. Tworzy się go podobnie jak zwykły czas przeszły, ale przed orzeczeniem właściwym dodajemy także odmieniony czasownik być w czasie przeszłym np:
- chaděsan fahakětan – siałem był
- chadazajějasan zahmasagan – wy (dwoje) mieliliście byli
Czasownik posiłkowy jest pomiędzy podmiotem i dopełnieniem. Jest to jedna z pozostałości pragammajskiego szyku SOV.
Gerundium
Gerundium, czyli rzeczownik odczasownikowy, tworzymy zmieniając końcówkę bezokolicznika -ěj na -oj (ta końcówka również pochodzi z j. darkajskiego), zaś w przypadku końcówki -ňė zamianę na -ňėj. Odmienia się przez przypadki jak każdy rzeczownik, zaś w odmianie ludowej języka zawsze otrzymuje przedimek określony. Przykłady:
- zahmasoj – mielenie
- szaimoj – oranie
- zuwasloj – polowanie
- ḱifoj – bieganie
- uzupoj – pytanie
- pfěslěňėj – palenie
- soňėj – jedzenie
Gerundium czasowników "być" i "woleć"
Nieregularne czasowniki być (chadaz) i woleć (oslauna) otrzymują końcówkę gerundium tak jakby miały końcówki bezokolicznika: gerundium chadaz to chadazoj, a oslauna – oslaunaňej'
Zaimki
Zaimki osobowe
Zaimki osobowe zostały odziedziczone z protogamajskiego. Podczas gdy nieregularna odmiana przetrwała, bardzo się zmieniła – doszło do wielu wyrównań i przyjęcia chworm regularnych (ta odmiana została opisana w deklinacji). Istnieje jednak nieakceptowana tendencja do odmieniania zaimkiw w sposib regularny.
Zaimek | Tłumaczenie |
---|---|
go | ja |
łai | ty |
pe | on/ona/ono |
šzipfajěja/ajěja[19] | my (l. podwójna) |
ujěja [20] | wy (l. podwójna) |
khado [21] | oni/one (l. podwójna) |
šzipfa/žipfa | my |
auslo | wy |
kha | oni/one |
Zaimki dzierżawcze
Odwrotnie, zanikł protogamajski zestaw zaimków dzierżawczych. Obecnie powstają w wyniku dodania na końcu zaimka osobowego końcówki -z_z lub -z_²z – dokładnie tak samo powstają przymiotniki. Można więc uznać, że zaimki dzierżawcze są traktowane jako przymiotniki.
Zaimki zwrotne
Powstają jak w języku protogamajskim – dodajemy na koniec zaimka osobowego -saim.
- go → gosaim
- łai → łaisaim
- pe → pesaim
- šzipfajěja → šzipfajějasaim/ajěja → ajějasaim
- ujěja → ujějasaim
- khado → khadosaim
- šzipfa → šzipfasaim
- auslo → auslosaim
- kha → khasaim
Liczebniki
Liczebniki dzielą się na główne i porządkowe. Główne są formą traktowaną jak rzeczowniki (odmieniają się przez przypadki), zaś porządkowe jak przymiotniki. Liczebniki porządkowe tworzy się dodając do l. głównego afiks -(_)n.
liczba | liczebnik główny | liczebnik porządkowy |
---|---|---|
1 | haszsolu | haszsolun |
2 | zaslu | zaslun |
3 | džidu | džidun |
4 | ězo | ězon |
5 | chasloga | chaslogan |
6 | naira | nairan |
7 | zog | zogon |
8 | weslo | weslon |
9 | pěla | pělan |
10 | apěg | apěgan |
20 | zaslowi | zaslowin |
30 | džinowi | džinowin |
40 | wisowi | wisowin |
50 | chaslogawawa | chaslogawawan |
60 | nairawawa | nairawawan |
70 | zosziw | zosziwin |
80 | wesľiw | wesľiwin |
90 | pěľiw | pěľiwin |
100 | zěpfjaslo | zěpfjaslan |
1000 | ðancho | ðanchon |
Określoność
Przedimek
W zongepajckim klasycznym przedimek (obecny w protogamajskim) obecnie nie występuje (w starozongepajckim występował przedimek określony *łłach). Jednak w zongepajckim ludowym często powstawał na nowo, głównie z nieakcentowanego zaimka pe lub zaimków wskazujących.
Przykładowe zdania i teksty
Modlitwa Pańska
Sagai šzipfazaz, iši zadzipfži chadapf;
Chabi łaižiz gažim ěwauzuz chadzė;
Chabi łaižiz khapsolaina sutuslaužė;
Chabi łaižiz oslau chadzė;
Afa zadzipfži ji afa piłaslauzaza.
Łai šzipfazaz gauzasaz fi šzipfau kotasaðěhě ðukhauz;
Ji šzipfazaz winėnoz? hoszoňislěněžė;
Afa ji šzipfa šzipfazaz islěngabasězhě szoňislěnět;
Ji těłchaza šzipfau wěnhasawawěžė;
Měð šzipfau pfijějamza hopfislotozėžė.
Aměn.
Owca i Konie
Zongepajcki klasyczny:
Szuslo zěkhuhě zoslu iši khachšijiz wěn-xohsazžezon, wakhatunoslu pidachzon. Haszsolun iľižiz azaslo sawawszon, zoslun xahsazaz łaisľiz łaislošin ji džidun zajějazað gabajaz agawawaslosan. Zoslu wakhatunsluzak paigžin: „Gozaz siwax abaže, chěslo idachět aži gaba piszeslože szawawěj”. Wakhatunoslu pachawaněxan: „Chadapf tauslauz zoslukhau, šzipfazaz siwax abafěx, chěslo idachěx afa gaba, ě, łaizaz khachšijiz szoslu gapaslo fi pesaim pahafžin. Ji zoslu khachšijiz wěn'xohsazže” . Chěslo zauch patuslužeson, zoslu að nuhěpjaz piszimšin.
Protogamajski:
Zur saaquhu, phauru isi waan ħauhtaytan qaħtiwi binnakasaytan waqadunrusayus. Raħ hazrun tawwasaytan illisis awwasaryas, raħ pharun liirisaytin ħahtasas dilliyis fi raħ dhinnun sayyasah yaghawwarasaytan ghammayas. Raħ phauru biighisaytin waqadunrusaksu: "Aghqiwaħ ammasay, kaar innakaad asi ghamma ghayrasay zaww waqadunrusawul". Raħ waqadunrusa makawanaħan: "Inur hurduuruph, phauruquu, ziqiwaħrasa ammaħ, kaar innaka apa ghamma, raħ paabun, mahaptiniisay layqaħtiyis bausas ghabaraksu pir paytuum. Fi raħ phauru waan ħauhtaytan qaħtiwi". Kaar suuk badurusaytun, raħ phauru gipisaytin nuhaabadh.
Polski:
Na wzgórzu owca, która nie miała wełny, zobaczyła konie; jeden ciągnął ciężki wóz, drugi dźwigał wielki ładunek, a trzeci wiózł szybko człowieka. Owca rzekła do koni: „Serce mnie boli, widząc, co człowiek nakazuje robić koniom”. Konie odpowiedziały: „Słuchaj, owco, serca nas bolą, kiedy widzimy, jak człowiek, pan, zabiera twoją wełnę na płaszcz dla samego siebie. I owca nie ma wełny”. Usłyszawszy to, owca pobiegła przez równinę.
Koiné zachodnie
Ciekawą odmianą zongepajszczyzny było tzw. koiné zachodnie będące efektem użycia wschodniego języka liturgicznego na terenie zachodnich dialektów. Od zwykłej wersji różniła się ta odmiana w kilku miejscach, przede wszystkim:
- samogłoska /ʌ/ była wymawiana raczej jako /a~ɑ/;
- obca dla zachodu samogłoska /ɛ/ została zastąpiona przez /e/ lub, przed wargowymi, rodzimym /ø/. Stąd wymowa żongě /zonɣe/, pěp /pøp/. Zostało to oddane w nielicznych zapisach atżifem z tego rejonu;
- nieakcentowane /e/ brzmiało raczej jako [ɪ], nie spływało się z /i/, aczkolwiek na końcu wyrazu te [ɪ] stało się nieme. Należy zaznaczyć że /e/ < /ɛ/ nie redukowało się, w efekcie podejrzewa się relacje allofoniczną /ø/ na [ø~ɪ] ;
- nie używany był innesyw, raczej używano w jego miejscu miejscownika;
- używany był zapożyczony przedimek określony hax;
- afrykaty [dz] [dʒ] uprościły się do [z] [ʒ];
- miękkie [ç] [t͡ɕ] przeszły w zadziąsłowe [ʃ] [t͡ʃ];
- do czasowników nieregularnych chadaz i oslauna dodano regularne końcówki bezokolicznika - chadazěj i oslaunaň;
- dwojnica nie była używana poza zaimkami.
Procesy fonetyczne i prawa językowe
Kursywą oznaczono procesy, które się odbyły tylko w zongepajckim ludowym
- tzw. Slotacyzm
- Pierwsza przesuwka
- Druga przesuwka
- I palatalizacja
- Ludowa przesuwka samogłosek
- Redukcja samogłoski e
- Rozpad wspólnoty zongepajckiej
Przypisy
- ↑ jest to dosłowne tłumaczenie nazwy języka
- ↑ 2,0 2,1 przed *rr
- ↑ po akcencie
- ↑ przed wargowymi
- ↑ [j] przed przednimi, [ç] przy i niezgłoskotwórczym
- ↑ pozycja traktowana jako wygłos, patrz na następny przypis
- ↑ w wygłosie nieregularnie przechodzi w [ð], a jak to się nie dzieje, przechodzi w iloczas. W nagłosie i śródgłosie bez zmian
- ↑ pominięto o ruchome
- ↑ na początku wyrazu
- ↑ Po samogłoskach przed spółgłoską h oznacza iloczas
- ↑ Litera ż jest używana do zapisu niektórych rdzeni, które się upowszechniły w formie starej transkrypcji. Należą do niej chociażby rdzenie żona (dom), żongě (zongepajczyk) oraz żongěpai (zachód) – czyli te związanie z samym ludem. Ponadto wiele form zaczynających się na sz można skrócić do ż. W zapisie bez djakrytków ż jest zastępowane przy pomocy sz lub, w celu odróżnienia, sz' (z apostrofem)
- ↑ z pochodzące od średniozongepajckiego *ƶ, por. ołł. ƶołłu, przynajmniej teoretycznie
- ↑ Znak ten jest transkrybowany jako ż w kilku rdzeniach, które się upowszechniły w formie starej transkrypcji. Należą do niej chociażby rdzenie żona (dom), żongě (zongepajczyk) oraz żongěpai (zachód) – czyli te związanie z samym ludem.
- ↑ W przyrostkach
- ↑ W przedrostkach
- ↑ W odmianie ruchomej, gdy efektem harmonji jest samogłoska o
- ↑ chworma z u jest bardziej archaiczna
- ↑ Należy jednak tu zwrócić na pewną wyjątkowość. Mianowicie mahałuszěj to jedyna obecna forma pragammajskiego rzeczownika *haluz w zongepajckim, zaś "ziarno" jest określane przez fahak
- ↑ potoczna skrócona forma
- ↑ pochodzi od skróconego, protogamajskiego uuruyya
- ↑ jest to jedyny zaimek , który jest neologizmem