Język zongepajcki

Język zongepajcki (klasyczny) żongěpaizaiz aigoslo
Utworzenie:	Emilando (w 2020), także Borlach poprzez protogamajski (2018)
Cel utworzenia:	Na potrzeby projektu/konwerldu
Sposoby zapisu:	atšzif/atžif, także łacińska transkrypcja
Klasyfikacja:	Gamajskie Protogamajski (†) Starozongepajcki (†) Zongepajcki klasyczny Zongepajcki ludowy Języki zongepajckie
Lista conlangów

        

Język zongepajcki, Język zongepajski lub Język zachodni (żongěpaizaiz aigoslo ['zonɣɛpaɪ̯t͡saɪ̯t͡s 'aɪ̯ɣoslo]) to język pochodny od protogamajskiego, należący do grupy języków gamajskich i jest jednocześnie przodkiem języków zongepajckich. Od większości języków gamajskich odróżnia go bardzo charakterystyczna przesuwka spółgłosek, tzw. slotacyzm, palatalizacja, szyk SOV i przejście [aː] > [ɛ] (ě).

Język zongepajcki należy do grupy peryferyjnej języków gamajskich, czyli bez zmiany protogamajskiej gammy [ɣ] na n tylnojęzykowe [ŋ]. Wykazuje pewne podobieństwa z inną grupą języków gamajskich, chamskimi, co świadczy albo o wspólnym pochodzeniu (teoria języka zongepajcko-chamskiego), albo o istnieniu ligi językowej. Ponadto przyjął wiele cech z substratowych języków darkajskich, a nawet języka pradarkajskiego które czasami poprzez zongepajszczyznę rozprzestrzeniły się na kolejne obszary. Sam zongepajcki również wpłynął na darkajskie i spowodował powolny zanik grupy północnej.

Nazwa

Nazwa żongěpaizaiz aigoslo wywodzi się od starozongepajckiej nazwy *żongábeiseis eigołł, zaś ta wywodzi się od protogamajskiego słowa *zaunghaabii oznaczającego "zachód słońca". Nazwa oznaczała dosłownie "język zachodzącego słońca". Z czasem dawne słowo żona (od sz. *żona, pɣ. *zauna) "zachód" zaczęłno nabierać znaczenia "dom, siedziba, ojczyzna", zaś *żongěpai (szo. *żongábei, pɣ. *zaunghaabii) zaczęło oznaczać "zachód", przez co doszło do zmiany znaczenia nazwy do "język zachodni" i takie znaczenie funkcjonuje do dziś. W tłumaczeniu na język polski dominuje egzomin język zongepajcki lub zongepajski, dużo rzadziej używa się dosłownego tłumaczenia język zachodni.

Z kolei nazwa członka ludu (zongepajczyk) to żongě (powstałe z żongěpai), zaś naród nazywa się żongěslaza (zongepajczycy).

Rozwój fonetyki od protogamajskiego

Samogłoski

• *ai > e
• *au > o
• *iː > ai
• *i > i
• *uː > au
• *u > u
• *aː > ɛ (zapisane przy pomocy ě)
• *a > ɐ (zapisane przy pomocy a)

Spółgłoski

Rozwój spółgłosek jest dużo bardziej skomplikowany.

Pierwsze zmiany:

• *l > ɫ (ł)
• *lː > ɫː
• *r > ɮ > sl (oryginalny dźwięk [ɮ] zachowały niektóre dialekty, zbitka sl może później przejść w sľ, sol lub soľ w zależności od otoczenia)

Protogamajskie rː zostaje zachowane podczas tego okresu.

• *-h > *-ð (dj) (tylko w niektórych rdzeniach i przyrostku przysłówka)

Pierwsza przesuwka

Faza 1 - afrykanizacja bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych:

• *f > pf (zapisane jako pf)
• *θ > tθ > ts (zapisane jako z, niektóre odmiany ludowe nadal utrzymują [tθ], co się oddaje jako ƶ)
• *s > ts (zapisane jako z)
• *ħ > *x > kx (zapisane jako x, przejście to nie nastąpiło w części dialektów)

Faza 2 - spirantyzacja bezdźwięcznych spółgłosek zwartych:

• *p > f
• *t > s
• *k > x (zapisane jako ch)
• *q > χ (zapisane jako kh, dźwięk przetrwał całą epokę prajęzyka, później zostało potraktowane w różny sposób)

Faza 3 - ubezdźwięcznienie spółgłosek zwartych:

• *b > p
• *d > t
• *g > k

Druga przesuwka

• *rː > r
• *ɫː > l
• *jː > jɛj (jěj)
• *wː > waw (waw/wau)
• *mː, *mp > b
• *nː, *nt > d

Palatalizacja

Palatalizacja odbywa się przed e (ale nie ě), j oraz i.

• *d > dzʲ > dz (dz)
• *t > tsʲ > ts (z)
• *s > ʃ (š)
• *z (sz) > ʒ (šz)
• *ts (z) > tʃ (ž)
• *ð (dj) > dʒ (dž)
• *ɫ (ł), l > ʎ (ľ)
• *h, ɾ (r) > j
• *ɾj > j
• *hj > ç (ǩ)
• *n > ɲ (ň)
• *k > ç (ǩ)
• *χ, x > sʲ > s (s)
• *ɣ > zʲ > z (sz)
• *kx > tɕ (x̌)

Wargowe palatalizacji nie ulegają.

Należy zaznaczyć, że palatalizacja nie była przeprowadzona w pełni konsekwentnie (w przeciwieństwie do przesuwek).

Tzw. "Naleciałość ludowa"

• nagłosowe *ji > ī (tylko jako allofon)
• nagłosowe *wu > ū (tylko jako allofon)

Ponadto po tym doszło do kilku innych zmian w rdzeniach. Oto one:

• *ar > or
• *ār > *ěr > er
• *ul > al
• *ro > rě
• *me > mo
• *Vh > Vː

Fonologia

Samogłoski

Samogłoski i dyftongi właściwe na planie czworokąta samogłosek

System samogłosek jest bardzo konserwatywny w skali języków gamajskich. Wszystkie 6 samogłosek i dwa dyftongi protogamajskie zostały zachowane praktyczne bez zmian, jeżeli chodzi o odrębność.

	Przednie	Środkowe	Tylne
Przymknięte	i		u
Półprzymknięte	e		o
Półotwarte	ɛ
Prawie otwarte		ɐ

Ponadto wszystkie samogłoski mogą być długie przed wygłosowym [h], które wtedy zanika. Są więc raczej allofonami.

Dyftongi

Są w języku dwa rodzaje dyftongów:

Dyftongi właściwe

Występują dwa dyftongi właściwe: ai oraz au. Pochodzą one przede wszystkim z protogamajskich *ī, *ū. Są one traktowane jako pojedyncza samogłoska.

Dyftongi te odczuwają mocną presję monoftongiczną. W praktycznie wszystkich dialektach wariantu ludowego przeszły w [ɛ] oraz [ɔ], wypychając także stare [ɛ] do [æ].

Dyftongi z pozycji

Drugim rodzajem dyftongów są tzw. dyftongi z pozycji. Są nimi: ěu, eu, ou, iu, uu (dyftong zstępujący), ěj, oj, ej. Są traktowane jak dwa fonemy. Powstawały z zapożyczeń, oj i ej ustanowiły się jako przyrostki gerundium, zaś ěj występujący często jako końcówka bezokolicznika został zapożyczony z dawnego substratu, a czasem także z dawnego długiego *jː. Dyftongi te mają mniejszą presję monoftongiczną, jedynie ej czasem przechodzi w ī.

Dawniej dyftongiem z pozycji był także tzw. *au², który pochodził z podobnych warunków oraz z dawnego *wː. Zlał on się jednak z właściwym au (*au¹).

Spółgłoski

System spółgłosek w przeciwieństwie do samogłosek jest bardziej innowacyjny (slotacyzm, dwie przesuwki, palatalizacja), ale nadal wykazuje liczne podobieństwa. Przykładowo zongepajckie z [ts] odpowiada regularnie w wielu językach s lub þ [θ].

		Wargowe	Zębowe	Dziąsłowe	Podniebienne	Welarne	Języczkowe	Krtaniowe
Nosowe		m	n		ɲ
Zwarte	bezdźwięczne	p	t			k
	dźwięczne	b	d
Afrykaty	bezdźwięczne	pf	ts	tʃ	(tɕ)	kx
	dźwięczne		(dz)	(dʒ)
Szczelinowe	bezdźwięczne	f	s	ʃ	ç	x	χ	h
	dźwięczne		ð, z	ʒ		ɣ
Drżące			r
Boczne, Półsamogłoski			ɫ	l	ʎ, j	w

W rzeczywistości może być mniej spółgłosek niż na tabeli, ponieważ część może być uznana za allofony. Najlepiej to widać w przypadku dźwięku [tɕ], zmięczonego [kx], który jest niezwykle rzadki i bez przeszkód można go potraktować jako allofon. Także nieco częstsze [dz] i [dʒ] można uznać za allofony odpowiednio [d] i [ð]. Inaczej wygląda sytuacja z [tʃ], [ʃ] i [ʒ] < [ts], [s] i [z], które kontrastują z [ts], [s], [z] < [t], [x], [ɣ]. Również [ɲ], [ʎ] i [ç] rzadko są traktowane jako allofony z powodu kilku źródeł.

Rzeczywista wymowa może się różnic od tej w tabeli. Przykładowo [ð] jest często wymawiane w sposób półotwarty [ð̞], zaś [r] posiada wiele wariantów w zależności od miejsca, gdzie używa się literackiej zongepajszczyzny (fonem ten dopasowuje się do odpowiednika w ludowym). Niekiedy też [kx] wymawia się jako [kʰ].

Akcent

Akcent zawsze pada na pierwszą sylabę.

Sposoby zapisu

Język zongepajcki wykształcił własny rodzaj zapisu, zwany atšzifem/atžifem (od starozongepajckiego adszip/adżip "wiadomość" – nazwa wzięła się od tego, że początkowo nim szamani zapisywali tylko wiadomości dla innych szamanów). Ponieważ nie jest on jednak możliwy do wprowadzania na komputerze, na nich dominuje łacińska transkrypcja oparta na alfabecie husyckim.

Zapis przy pomocy alfabetu łacińskiego

Alfabet łaciński przeznaczony do zapisu zongepajckiego na komputerze został oparty na alfabecie husyckim, zawiera jednak parę liter i dwuznaków w nim nie występujących. Kilka ma także inne brzmienie niż w alfabecie czeskim i słowackim. Są dwie wersje tego zapisu.

Nowa transkrypcja

Transkrypcja ta została stworzona 14 kwietnia 2020. Jej celem było naprawienie anomalii występujących w starej transkrypcji.

a

b

d

ð

dz

dž

e

ě

f

g

h

ch

kh

i

ai

j

k

ǩ

[ɐ]

[b]

[d]

[ð]

[d͡z]

[d͡ʒ]

[e]

[ɛ]

[f]

[ɣ]

[h][ː]

[x]

[χ]

[i]

[aɪ̯]

[j]

[k]

[ç]

l

ľ

ł

m

n

ň

o

p

pf

r

s

š

sz

šz

t

u

au

w

[l]

[ʎ]

[ɫ]

[m]

[n]

[ɲ]

[o]

[p]

[p͡f]

[r]

[s]

[ʃ]

[z]

[ʒ]

[t]

[u]

[aʊ̯]

[w]

x

x̌

z

ž

ż

[k͡x]

[t͡ɕ]

[t͡s]

[t͡ʃ]

[z]

Zaletą nowej transkrypcji, prócz logiczności, jest także możliwość zapisu bez diakrytków. Haczek nad spółgłoskami jest wtedy zastępowany przez y, ð jest pisane jako dh, ł jako lh zaś ě jako ae.

Apostrof może służyć do dzielenia dwuznaków.

Stara transkrypcja

Stara transkrypcja powstała wraz z momentem powstania j. zongepajckiego. Choć jest zastąpiona nową, nadal można ją wykorzystywać. Charakterystyczne jest to, że transkrypcja litery z i jej odmian nie jest zbyt logiczna.

a	b	c	č	d	dj	dz	dž	e	ě
[ɐ]	[b]	[t͡ʃ]	[t͡ɕ]	[d]	[ð]	[d͡z]	[d͡ʒ]	[e]	[ɛ]
f	g	h	ch	kh	i	ai	j	k	ǩ
[f]	[ɣ]	[h][ː]	[x]	[χ]	[i]	[aɪ̯]	[j]	[k]	[ç]
l	ľ	ł	m	n	ň	o	p	pf	r
[l]	[ʎ]	[ɫ]	[m]	[n]	[ɲ]	[o]	[p]	[p͡f]	[ɾ]
s	š	t	u	au	w	x	z	ż	ž
[s]	[ʃ]	[t]	[u]	[aʊ̯]	[w]	[k͡x]	[t͡s]	[z]	[ʒ]

Diereza (¨) służy do dzielenia dwuznaków.

Atšzif

Narodowym pismem jest atšzif, pochodzący z starozongepajckiego pisma ideograficznego. Współcześnie został bardzo uproszczony.

Atšzif jest abugidą, na którą przypada 24 spółgłosek, 1 obowiązkowa ligatura, 9 znaków diakrytycznych na samogłoski i diakrytyk zmiękczenia. Pisze się go od lewej do prawej strony, od dołu do góry. Atšzif w takim zestawia bardzo dobrze oddaje fonetykę języka klasycznego a dzięki prostym kształtom jest zdecydowanie lepszy od pisma klinowego.

Do atšzifu zalicza się także cyfry darkajskie, zapożyczone przez zongepajczyków do własnego pisma.

Atšzif	Łacinka	Znaczenie ideograficzne	Tłumaczenie
	b	budu	rycina, obraz
	p	pauslosaiz	pole
	pf	pfěslě	ogień
	f	fahak	ziarno
	g	gaba	człowiek
	ch	chajin	ręka
	d	dach	zakręt
	t	takaum	ucho
	z	zuwaslo	myśliwy
	z/ƶ	zoslu/ƶoslu	owca
	s	soko	jabłko
	sz/ż	szaumach	oko
	ð	džidu	trzy
	k	kaľipfa	mózg, wiedza
	x	xorsěkh	krew
	kh	khuran	wiatr
	h	jisłě	szaman, kapłan
	j	jot	patyk
	w	wadǩe	urządzenie do mielenia
	m	mu	gęś
	n	ňija	woda
	r	ruňeja	podgórze
	l	ľit	zboże
	ł	łaislo	ładunek
Znak diakrytyczny
	(ˇ)	zmiękczenie	-
Znaki samogłosek
	a	samogłoska krótka a	-
	ai	samogłoska długa ai	-
	au	samogłoska długa au	-
	ě	samogłoska długa ě	-
	e	samogłoska długa e	-
	o	samogłoska krótka o	-
	i	samogłoska krótka i	-
	u	samogłoska krótka u	-
	o/ă	samogłoska ruchoma	-
Ligatura
	jě	-
Cyfry darkajskie
	1	-	-
	2
	3
	4
	5
	6
	7
	8
	9
	10
	100
	1000

Gramatyka

Harmonia samogłoskowa

W dialektach wschodnich została zachowana protogamajska progresywna harmonia samogłosek. Dawne dyftongi *ai, *au wykształciły własną kategorię.:

Ostatnia samogłoska słowa	Pierwsza samogłoska sufiksu
	krótka (_)	długa (_²)
i, ai	i	ai
u, au	u	au
o, e	o	e
a, ě	a	ě

Np:

• aigoslo (język) > aigoroza (języki)
• fislun (drzewo) > fislunosluza (drzewa) (tu się pojawia jedynie tzw. ruchome o)
• jisłě (kapłan) > jisłěslaza (kapłani)
• zoslu (owca) > zoslusluza (owce)

W harmonii można zauważyć, że nadal funkcjonuje podział na głoski krótkie (a, o, i, u) i długie (ě, e, ai, au) pomimo zaniku iloczasu.

O ruchome

Rozwój /r/ > /sl/ może naruszyć protogamajską budowę sylaby (C)V(C). Język zongepajski ściśle przestrzega tej budowy i ewentualne oboczności naprawia tzw. o ruchomym. Nie zawsze jest ono regularne, ale są sytuacje w których można to przewidzieć:

• po końcowym sl, np. aigoslo < aigosl
• w grupach CslV > CsolV, VslC > VsloC
• jeżeli sufiks by się zaczął na sl, przed sl dodajemy właśnie ruchome o.

Właściwości ruchomego o:

• nie podlega harmonii
• jeśli jest na końcu wyrazu, a jest wersja afiksu na słowa kończące się na spółgłoskę, to afiks używa wersji spółgłoskowej
• w potocznej wymowie jest często redukowane do szwy

Dawniej istniały nieliczne wyjątki, gdzie zachowana była grupa sl pomimo łamania budowy (C)V(C). Obecnie nie ma żadnych.

Deklinacja

Deklinacji podlegają rzeczowniki i zaimki osobowe. W przeciwieństwie do protogamajskiego, jest ona w pełni regularna. Z drugiej strony język utracił kilka przypadków.

Przypadki w języku zongepajskim (w nawiasie kwadratowym skrót, w okrągłym pytania):

• 1. mianownik [m] (kto, co)
• 2. dopełniacz [d] (kogo, czego)
• 3. biernik [b] (kogo, co)
• 4. miejscownik [mj] (o kim, o czym)
• 5. ablatyw [a] (skąd, od kogo, od czego)
• 6. allatyw [al] (dokąd, do kogo, do czego)
• 7. innesyw [i] (w kim, w czym)
• 8. wołacz [w] (zawołaj kogoś, coś)

Celownik został zastąpiony przez konstrukcje dopełniacza z przyimkiem fi (dla). Narzędnik całkowicie zlał się z miejscownikem, a prolatyw i ekwatyw z mianownikiem. Innesyw, chociaż istnieje w języku, w praktyce jest bardzo rzadko używany nawet w piśmie oficjalnym, praktycznie zawsze jest zastępowany przez miejscownik. W odmianie ludowej zanika całkowicie.

Przypadek	Sufiks	gaba – człowiek	jisłě – kapłan, guślarz	wakhatun – koń
1. m	-ø	gaba	jisłě	wakhatun
2. d	-(w)_	gabawa	jisłěwa	wakhatunu
3. b	-(j)_z	gabajaz	jisłějiz	wakhatunuz
4. mj	-hě	gabahě	jisłěhě	wakhatunhě
5. a	-(_)chu	gabachu	jisłěchu	wakhatunuchu
6. al	-(k)uch	gabakuch	jisłěkuch	wakhatunuch
7. i	-z_	gabaza	jisłěza	wakhatunzu
8. w	-(_)kh_²	gabakhě	jisłěkhě	wakhatunukhau

Liczby

W języku są używane trzy liczby: pojedyncza, podwójna i mnoga. Liczba zerowa zanikła.

Sufiksy do określenia liczb:

• pojeczyncza: -ø
• podwójna: -_jěja
• mnoga: -(o)sl_za, -r_za (gdy kończy się na slo)

Przykłady:

• zoslu, zoslujěja, zoslusluza (owca, dwie owce, owce)
• jisłě, jisłějěja, jisłěslaza (kapłan, dwaj kapłani, kapłani)
• aigoslo, aigoslojěja, aigoroza (język, dwa języki, języki)

Przymiotnik

Przymiotnik określa dodatkowe cechy rzeczownika. Nie odmienia się przez przypadki. Jego końcówką jest -z_z lub -z_²z, która może być zmiękczona do -ž_z/-c_z lub -ž_²z/-c_²z. Charakterystyczne dla j. zongepajckiego jest to, że od każdego rzeczownika można utworzyć przymiotnik. Np. jisłě > jisłězaz (kapłanowy).

Inne przykłady:

• żongěpaizaiz – zachodni
• aigoslozoz – językowy
• hałużzuz – ziarnowy
• zahmas'zaz – mielony

Dodając natomiast -(_)lu zamiast -z_z otrzymamy przymiotnik wyrażający brak danej cechy. Np. aigoslolu – bezjęzyczny.

Przysłówek

Przysłówek tworzy się zamieniając końcówkę przymiotnika -z_z/-z_²z ma -z_ð/-z_²ð / -z_dj/-z_²dj. Ta również może być zmiękczona do -ž_ð/-ž_²ð / -c_dj/-c_²dj. Podobnie jak przymiotnik, można go utworzyć od każdego rzeczownika:

• jisłězadj – kapłańsko
• żongěpaizaidj – zachodnio
• aigoslozodj – językowo
• zahmaszadj – mielnie

Czasownik

Czasownik wyraża czynność. Różni się on nieco od protogamajskiego. Jednak nadal jest zatarcie granicy pomiędzy aspektem a trybem.

Bezokolicznik

Podstawową formą czasownika jest bezokolicznik. Język zongepajcki wytworzył jego osobny sufiks, jest nim -ěj (po spółgłoskach i ruchomym o), zapożyczona z j. darkajskiego, lub -ňe (po innych samogłoskach). Ponieważ protogamajskie czasowniki rzadko kończyły się na samogłoskę, -ňe jest dosyć rzadkie. Przykłady:

• zahmasěj – mielić/mleć
• szaiměj/żaiměj – orać
• zuwaslěj – polować
• ǩifěj – biec
• uzupěj – pytanie
• pfěslěňe – palić
• soňe – jeść

Jedynymi wyjątkami są czasowniki być (chadaz) i woleć (oslauna).

Odmiana czasowników

Prawie czasowniki odmieniają się według tego schematu:

Osoba	Sufiks
1 os. l. poj	-(f)_²t
2 os. l. poj	-(f)_²z
3 os. l. poj	-(f)_²že/-(f)_²ce
1 os. l. pd	-(ð)_/-(dj)_
2 os. l. pd	-(ð)_g/ -(dj)_g
3 os. l. pd	-(ð)_x/-(dj)_x
1 os. l. mn	-(f)_²
2 os. l. mn	-(f)_²g
3 os. l. mn	-(f)_²x

Jedynym wyjątkiem jest czasownik "być":

Osoba	Czasownik
1 os. l. poj	chadě
2 os. l. poj	chadapf
3 os. l. poj	chadze
1 os. l. pd	chadajěja
2 os. l. pd	chadazajěja
3 os. l. pd	chadažet/chadacet
1 os. l. mn	chad
2 os. l. mn	chadazěg
3 os. l. mn	chadazět

Czasownik mieć (xohsazěj), w przeciwieństwie do protogamajskiego, odmienia się regularnie. To samo się tyczy czasownika woleć (oslauna), w nim afiksy po prostu się doklejają na koniec (brak zwykłej końcówki bezokolicznika).

Chcieć

Zgodnie z systemem protogamajskim czasownik chcieć nie istnieje. O ile pragnienie jakieś rzeczy lub rozkaz robi się podobnie jak w protogamajskim (dodanie słowa aizaug - rozkaz), to pragnienie jakiejś czynności należy wyrazić następująco:

• 1. podmiot
• 2. dopełnienie
• 3. czasownik posiłkowy woleć (oslauna) odmieniony normalnie
• 4. orzeczenie właściwe również odmienione (nieodmienione tworzy z czasownikem woleć orzeczenie modalne)

Przykładowo: Go xahsazaz pausluz oslaunafět szaimait/Go xahsazaz pausluz oslaunafět żaimait. - Ja chce orać wielkie pole.

ale Go xahsazaz pausluz oslaunafět żaiměj/Go xahsazaz pausluz oslaunafět szaiměj. - Ja wolę orać wielkie pole.

Trybo-aspekty

Stanu (aspekty):

W języku istnieją dwie formy czasownika – niedokonana i dokonana. Forma niedokonana oznacza tyle, że czynność nie została zakończona. Ma afiks zerowy (ø).

Forma dokonana oznacza, że czynność została już ukończona lub za chwile się ją ukończy. Tworzymy ją poprzez dodanie na początek czasownika właściwego (lub posiłkowego w formie chcieć i czasie przeszłym złożonym) prefiksu p(_)- np.

• szaimait/żaimait (oram) > piszaimait/piżaimait (zoram)
• fahakět (sieję) > pafahakět (zsieję)

W języku zanikła forma teliktyczna.

Intencji:

Forma pragnąca wyraża pragnienie mówiącego co do wykonania danej czynności. Tworzymy ją dodaniem na początek prefiksu h_(sl)- lub j_(sl)- (w zależności od samogłoski - miękka zmiękcza h do j) np:

• szaimait/żaimait (oram) > jiszaimait/jiżaimait (chce orać)
• fahakět (sieję) > hafahakět (chcę siać)

Forma życząca wyraża życzenie mówiącego.

Tworzymy ją poprzez czasownik posiłkowy "być" - oba czasowniki (posiłkowy i właściwy) się odmieniają (podobnie jak w formie chcieć):

• szaimait/żaimait (oram) > chadapf szaimaiz/chadapf żaimaiz (obyś orał)
• fahakět (sieję) > chadapf fahakěz (obyś siał).

Forma życząca nie występuje w czasach przeszłych.

Forma pytająca oczywiście tworzy pytania. Tworzymy ją dodając cząstkę k_²(m)- lub ǩ_²(m)- (jeśli _² to e) np.

• szaimait/żaimait (oram) > kaiszaimaiz/kaiżaimaiz (orasz?)
• fahakět (sieję) > kěfahakěz (siejesz?).

Oczywiście trybo-aspekty można łączyć.

Czasy

W języku występują cztery czasy, trzy odziedziczone z protogamajskiego i jeden nowy: teraźniejszy, przyszły, przeszły i zaprzeszły.

Aby utworzyć czas przyszły, należy dodać do czasownika sufiks "-(t)_²l" np:

• szaimaitail/żaimaitail – będę orać
• ǩifaigail – będziecie biec

Natomiast by utworzyć czas przeszły, należy dodać sufiks "-(s)_n" np:

• fahakětan – siałem
• zahmasagan – wy (dwoje) mieliliście

Czas zaprzeszły służy do wyrażenia czynności, która była jeszcze w dalszej przeszłości niż inna w zdaniu. Tworzy się go podobnie jak zwykły czas przeszły, ale przed orzeczeniem właściwym dodajemy także odmieniony czasownik być w czasie przeszłym np:

• chaděsan fahakětan – siałem (przed czymś innym)/siałem był
• chadazajějasan zahmasagan – wy (dwoje) mieliliście (przed czymś innym)/mieliliście byli

Kolejność sufiksów czasownika

• czasownik posiłkowy woleć
  • prefiks formy pragnącej
  • woleć
  • sufiks osoby/bezokolicznika
  • sufiks czasu
• czasownik posiłkowy być
  • prefiks formy pragnącej
  • odmienione być
  • sufiks czasu
• czasownik właściwy
  • prefiks formy pytającej
  • prefiks formy pragnącej
  • prefiks trybo-aspektu stanu
  • czasownik
  • sufiks osoby/bezokolicznika
  • sufiks czasu

Gerundium

Gerundium, czyli rzeczownik odczasownikowy, tworzymy zmieniając końcówkę bezokolicznika -ěj na -oj (ta końcówka również pochodzi z j. darkajskiego), zaś w przypadku końcówki -ňe zamianę na -ňej. Odmienia się przez przypadki jak każdy rzeczownik, zaś w odmianie ludowej języka zawsze otrzymuje przedimek określony. Przykłady:

• zahmasoj – mielenie
• szaimoj/żaimoj – oranie
• zuwasloj – polowanie
• ǩifoj – bieganie
• uzupoj – pytanie
• pfěslěňej – palenie
• soňej – jedzenie

Gerundium czasowników "być" i "woleć"

Nieregularne czasowniki być (chadaz) i woleć (oslauna) otrzymują końcówkę gerundium tak jakby miały końcówki bezokolicznika: gerundium chadaz to chadazoj, a oslauna – oslaunaňej

Imiesłowy

Imiesłów to nieosobowa forma czasownika traktowana jako przymiotnik lub przysłówek. W języku zongepajckim istnieją imiesłowy: przymiotnikowy, przysłówkowy uprzedni i przysłówkowy współczesny.

Imiesłów przymiotnikowy

Określa podmiot jako wykonujący czynność, ale ta czynność nie jest orzeczeniem a jedynie określeniem cechy. Zachowuje aspekt. Tworzy się ją dodając do formy bezokolicznika końcówkę przymiotnika, np:

• zahmasějzěz – mielący
• szaimějzěz'/żaimějzěz – orzący
• zuwaslějzěz – polujący
• ǩifějzěz – biegnący
• pfěslěňezoz – palący
• soňezoz – jedzący
• oslaunazaz – wolący
• uzupějzěz – pytający

Funkcjonalnie działa jak przymiotnik.

Imiesłów przysłówkowy uprzedni

Wyraża on uprzedniość danej czynności do innej. Nie jest on tworzony bezpośrednio. Należy użyć w tym celu bezokolicznika połączonego następnie z bezokolicznikiem czasownika woleć. Po stworzeniu imiesłowu automatycznie aspekt zmienia się na dokonany np.

• zahmasěj oslauna – zmieliwszy
• szaiměj oslauna/żaiměj oslauna – zorawszy
• zuwaslěj oslauna – zapolowawszy
• ǩifěj oslauna – zbiegawszy
• pfěslěňe oslauna – zapalowszy
• soňe oslauna – zjadłszy
• uzupěj oslauna – zapytawszy

Tylko w przypadku czasownika woleć aby uniknąć dziwnej konstrukcji oslauna oslauna stosuje się przyrostek przysłówka np.

• oslaunazadj – wolawszy (czy jakoś tak się odmienia, wiadomo o co chodzi)

Konstrukcja jest stosowana coraz rzadziej, ponieważ często jest traktowana jako nienaturalna i jest często zastępowana czasem przeszłym z aspektem dokonanym. W zongepajckim ludowym ta konstrukcja już nie istnieje.

Imiesłów przysłówkowy współczesny

Dużo stabilniejszy imiesłów, który jest tworzony dodając końcówkę przysłówka do bezokolicznika prócz czasownika woleć, który tego imiesłowu nie posiada. Wyraża on tyle, że dana czynność toczyła się równolegle do innej.

• zahmasějzědj – mieląc
• szaimějzědj/żaimějzědj – orząc
• zuwaslějzědj – polując
• ǩifějzědj – biegnąc
• pfěslěňezodj – paląc
• soňezodj – jedząc
• uzupějzědj – pytając

Nie mniej i w tym przypadku czasami ogranicza się użycia tego imiesłowu. Jego znajomość jest jednak konieczna. Języki wschodniozongepajckie i południowozongepajckie zachowały ten rodzaj imiesłowu.

Zaimki

Zaimki osobowe

Zaimki osobowe zostały odziedziczone z protogamajskiego. Podlegają regularnej odmianie przez przypadki.

Zaimek	Tłumaczenie
go	ja
łai	ty
pe	on/ona/ono
šzipfajěja/žipfajěja	my (l. podwójna)
ujěja	wy (l. podwójna)
khado	oni/one (l. podwójna)
šzipfa/žipfa	my
auslo	wy
kha	oni/one

Zaimki dzierżawcze

Odwrotnie, zanikł protogamajski zestaw zaimków dzierżawczych. Obecnie powstają w wyniku dodania na końcu zaimka osobowego końcówki -z_z lub -z_²z – dokładnie tak samo powstają przymiotniki. Można więc uznać, że zaimki dzierżawcze są traktowane jako przymiotniki.

Zaimki zwrotne

Powstają jak w języku protogamajskim – dodajemy na koniec zaimka osobowego -saum.

• go → gosaum
• łai → łaisaum
• pe → pesaum
• šzipfajěja → šzipfajějasaum/žipfajěja → žipfajějasaum
• ujěja → ujějasaum
• khado → khadosaum
• šzipfa → šzipfasaum/žipfa → žipfasaum
• auslo → auslosaum
• kha → khasaum

Liczebniki

Liczebniki dzielą się na główne i porządkowe. Główne są formą traktowaną jak rzeczowniki (odmieniają się przez przypadki), zaś porządkowe jak przymiotniki. Liczebniki porządkowe tworzy się dodając do l. głównego afiks -(_)n.

liczba	liczebnik główny	liczebnik porządkowy
1	hażsolu	hażsolun
2	zaslu	zaslun
3	džidu	džidun
4	ězo	ězon
5	chasloga	chaslogan
6	naira	nairan
7	zog	zogon
8	weslo	weslon
9	pěla	pělan
10	apěg	apěgan
20	zaslowi	zaslowin
30	džinowi	džinowin
40	wisowi	wisowin
50	chaslogawawa	chaslogawawan
60	nairawawa	nairawawan
70	zosziu/zożiu	zosziwin/zożiwin
80	wesľiu	wesľiwin
90	pěľiu	pěľiwin
100	zěpfjaslo	zěpfjaslan
1000	djancho	djanchon

Przedimek

W zongepajckim klasycznym przedimek (obecny w protogamajskim) obecnie nie występuje (w archaicznej formie występował przedimek określony *slax). Jednak w zongepajckim ludowym często powstawał na nowo, głównie z zaimka pe lub zaimków wskazujących.

Przykładowe zdania i teksty

Owca i Konie

Zongepajcki klasyczny:

Żuslo zěkhuhu zoslu, iši khaxziwi wěn'xohsazěce, wakhatunosluza pidachce. Hażsolun iľiciz awawzaslaz sawawsan, zoslun xahzazaz ziľijiz łaisľiceson ji džidun zajějazadj gabajaz jagawawaslocesan. Zoslu wakhatunsluzakuch paigicesin: "Gozaz siwax abace, chěslo idachět aši gaba żawau fi wakhatunosluzawa zawawěj żesloce". Wakhatunosluza pakawaněxan: "Inur zoslukhau haslotauslauz, žipfazaz siwax abafěx, chěslo idachěx afa gaba, fěpun, łaizaz khaxzijiz pahafzinaice żoslu gapaslo fi pesaum. Ji zoslu wěn'xohsazce khaxziwi". Chěslo zauch patuslucesun, zoslu adj nuhěp gabazimicešin.

Protogamajski:

Zur saaquhu, phauru isi waan ħauhtaytan qaħtiwi binnakasaytan waqadunrusayus. Raħ hazrun tawwasaytan illisis awwasaryas, raħ pharun liirisaytin ħahtasas dilliyis fi raħ dhinnun sayyasah yaghawwarasaytan ghammayas. Raħ phauru biighisaytin waqadunrusaksu: "Aghqiwaħ ammasay, kaar innakaad asi ghamma ghayrasay zaww waqadunrusawul". Raħ waqadunrusa makawanaħan: "Inur hurduuruph, phauruquu, ziqiwaħrasa ammaħ, kaar innaka apa ghamma, raħ paabun, mahaptiniisay layqaħtiyis bausas ghabaraksu pir paytuum. Fi raħ phauru waan ħauhtaytan qaħtiwi". Kaar suuk badurusaytun, raħ phauru gipisaytin nuhaabadh.

Polski:

Na wzgórzu owca, która nie miała wełny, zobaczyła konie; jeden ciągnął ciężki wóz, drugi dźwigał wielki ładunek, a trzeci wiózł szybko człowieka. Owca rzekła do koni: „Serce mnie boli, widząc, co człowiek nakazuje robić koniom”. Konie odpowiedziały: „Słuchaj, owco, serca nas bolą, kiedy widzimy, jak człowiek, pan, zabiera twoją wełnę na płaszcz dla samego siebie. I owca nie ma wełny”. Usłyszawszy to, owca pobiegła przez równinę.

Procesy fonetyczne i prawa językowe

Kursywą oznaczono procesy, które się odbyły tylko w zongepajckim ludowym

• tzw. Slotacyzm
• Monoftongizacja
• Zanik iloczasu
• Pierwsza przesuwka
• Druga przesuwka
• I palatalizacja
• Ludowa przesuwka samogłosek
• Zanik ruchomej samogłoski
• Redukcja samogłoski e
• Rozpad wspólnoty zongepajckiej