Język zongepajcki/Pierwsza przesuwka zongepajcka: Różnice pomiędzy wersjami
m (→Przykłady) |
|||
(Nie pokazano 10 pośrednich wersji utworzonych przez tego samego użytkownika) | |||
Linia 5: | Linia 5: | ||
== Geneza == | == Geneza == | ||
− | Nie wiadomo, co wywołało tą zmianę. Najbardziej prawdopodobną przyczyną jest '''przesuwka międzyjerowa''' w późnej fazie istnienia [[język pradarkajski|j. pradarkajskiego]]. Wówczas spółgłoski [{{IPA|f}}], [{{IPA|s}}] w położeniu pomiędzy dwiema ultrakrótkimi samogłoskami przesunęły się do [{{IPA|pf}}], [{{IPA|ts}}]. W zongepajckim przejścia te doprowadziły do przesunięcia łańcuchowego. To może również tłumaczyć brak przesuwek spółgłosek welarnych w ołłuchu | + | Nie wiadomo, co wywołało tą zmianę. Najbardziej prawdopodobną przyczyną jest '''przesuwka międzyjerowa''' w późnej fazie istnienia [[język pradarkajski|j. pradarkajskiego]]. Wówczas spółgłoski [{{IPA|''f''}}], [{{IPA|''s''}}] w położeniu pomiędzy dwiema ultrakrótkimi samogłoskami przesunęły się do [{{IPA|''pf''}}], [{{IPA|''ts''}}]. W zongepajckim przejścia te doprowadziły do przesunięcia łańcuchowego. To może również tłumaczyć brak przesuwek spółgłosek welarnych w ołłuchu wschodnim (brak analogii). |
+ | |||
+ | Jednakże inna teoria zakłada, że w pragammajskim istniały afrykaty zamiast szczelinówek, zaś [{{IPA|''h''}}] to było [{{IPA|''s''}}]. Wówczas po lenicji [{{IPA|''s''}}] doszło do uproszczenia dźwięcznych afrykat do szczelinówek i dopiero do lenicji bezdźwięcznych zwartych. Zatem według '''teorii afrykatowej''' zongepajcki ma nieco bardziej archaiczny system dźwięków niż inne języki gammajskie, jako jedyny zachowujący częściowo pragammajskie afrykaty. | ||
== Przebieg == | == Przebieg == | ||
Linia 14: | Linia 16: | ||
*pgm *{{IPA|s}} → {{IPA|ts}} ('''z''') | *pgm *{{IPA|s}} → {{IPA|ts}} ('''z''') | ||
*pgm *{{IPA|ħ}} → *{{IPA|x}} → {{IPA|kx}} ('''x''') | *pgm *{{IPA|ħ}} → *{{IPA|x}} → {{IPA|kx}} ('''x''') | ||
− | + | Pragamajskie [{{IPA|ħ}}] wcześniej stało się starozongepajckim [{{IPA|x}}]. | |
Jeżeli ta spółgłoska szczelinowa stoi przez innym obstruentem (prócz h oraz łł) przejście się nie odbywa. Jeżeli dwie spółgłoski szczelinowe stoją obok siebie, przesuwce ulega tylko ta druga, np. '''*sch > *sx'''. Na granicy morfemów zawsze jednak doszło do wyrównania, który spowodował powstanie achwrykaty przed innym obstruentem (a nawet inną achwrykatą). | Jeżeli ta spółgłoska szczelinowa stoi przez innym obstruentem (prócz h oraz łł) przejście się nie odbywa. Jeżeli dwie spółgłoski szczelinowe stoją obok siebie, przesuwce ulega tylko ta druga, np. '''*sch > *sx'''. Na granicy morfemów zawsze jednak doszło do wyrównania, który spowodował powstanie achwrykaty przed innym obstruentem (a nawet inną achwrykatą). | ||
Linia 30: | Linia 32: | ||
*pgm *{{IPA|k}} → {{IPA|x}} ('''ch''') | *pgm *{{IPA|k}} → {{IPA|x}} ('''ch''') | ||
*pgm *{{IPA|q}} → {{IPA|χ}} ('''kh''') | *pgm *{{IPA|q}} → {{IPA|χ}} ('''kh''') | ||
− | W djalekcie zachodnim *t stało się jednak [{{IPA|θ}}] ('''þ'''), co może być oznaką jego oddzielania się od reszty. | + | W djalekcie zachodnim *t stało się jednak [{{IPA|θ}}] ('''þ'''), co może być oznaką jego oddzielania się od reszty. Do tego dialekt zachodni w odróżnieniu od innych pozostawił połączenie *ht (jako *ðt) bez przesuwki i koniec końców dało *tt. |
=== Faza 3 === | === Faza 3 === | ||
Linia 39: | Linia 41: | ||
Zmiana ta była przyjmowana nieco wolniej niż dwie poprzednie. Była ona bowiem przeprowadzana stopniowo, jako efekt braku spółgłosek bezdźwięcznych. Ostatecznie udało się ją przeprowadzić konsekwentnie i na terenie całej zongepajszczyzny. Nie została jednak przeprowadzona po [{{IPA|r}}] – zachowane grupy zapisuje się odpowiednio '''rb rd rk''' (brak innych [{{IPA|g}}]). | Zmiana ta była przyjmowana nieco wolniej niż dwie poprzednie. Była ona bowiem przeprowadzana stopniowo, jako efekt braku spółgłosek bezdźwięcznych. Ostatecznie udało się ją przeprowadzić konsekwentnie i na terenie całej zongepajszczyzny. Nie została jednak przeprowadzona po [{{IPA|r}}] – zachowane grupy zapisuje się odpowiednio '''rb rd rk''' (brak innych [{{IPA|g}}]). | ||
− | Tą zmianę djalekt zachodni przeprowadził również dla [{{IPA|z}}], które stało się [{{IPA|s}}]. | + | Tą zmianę djalekt zachodni przeprowadził również dla [{{IPA|z}}], które stało się [{{IPA|s}}], także po spółgłosce rotycznej. |
− | |||
== Przykłady == | == Przykłady == | ||
Linia 49: | Linia 50: | ||
!formy bez przesuwki | !formy bez przesuwki | ||
!zmiana dźwięku | !zmiana dźwięku | ||
− | ! | + | !średniozongepajcki |
+ | !prazachodniozongepajcki | ||
!potomkowie | !potomkowie | ||
|- align="center" | |- align="center" | ||
− | + | !'''*faatraa''' | |
|ogień | |ogień | ||
− | | pch. '''forro''' | + | | pch. '''forro'''<br> ons. '''fahr'''<br> gow. '''fašró''' |
|{{IPA|*f}} > {{IPA|pf}} | |{{IPA|*f}} > {{IPA|pf}} | ||
|'''*pfásłłá''' | |'''*pfásłłá''' | ||
− | |zon. '''pfěslě''' | + | |'''*pfassă''' |
+ | |zon. '''pfěslě'''<br> ołł. '''pfäsłłä'''<br>wzon. '''pfass''' | ||
|- | |- | ||
− | + | !'''*tharu''' | |
|dwa | |dwa | ||
− | | pch. '''łaru''' | + | | pch. '''łaru'''<br> ons. '''þor'''<br> gow. '''tora̋''' |
|{{IPA|*θ}} > {{IPA|tθ}} | |{{IPA|*θ}} > {{IPA|tθ}} | ||
|'''*ƶałłu''' | |'''*ƶałłu''' | ||
− | |zon. '''zaslu''' | + | |'''*ƶaslǐ''' |
+ | |zon. '''zaslu'''<br> ołł. '''ƶałłu'''<br>wzon. '''ƶæsl''' | ||
|- | |- | ||
− | + | !'''*saman''' | |
|jarzmo | |jarzmo | ||
− | | pch. '''saman''' | + | | pch. '''saman'''<br> ons. '''samą'''<br> gow. '''somau''' |
|{{IPA|*s}} > {{IPA|ts}} | |{{IPA|*s}} > {{IPA|ts}} | ||
|'''*zaman''' | |'''*zaman''' | ||
− | |zon. '''zaman''' | + | |'''*zamą''' |
+ | |zon. '''zaman'''<br> ołł. '''zaman'''<br>wzon. '''zamā''' | ||
|- | |- | ||
− | + | !'''*ħarrtaaq''' | |
|krew | |krew | ||
− | | pch. '''āltokk''' | + | | pch. '''āltokk'''<br> ons. '''ğarrtah'''<br> gow. '''rórcak'''<br> ołł. '''chorsäch''' |
|{{IPA|*ħ}} > {{IPA|*x}} > {{IPA|kx}} | |{{IPA|*ħ}} > {{IPA|*x}} > {{IPA|kx}} | ||
|'''*xarsákh''' | |'''*xarsákh''' | ||
− | |zon. '''xorsěkh''' | + | |'''*xarsa''' |
+ | |zon. '''xorsěkh'''<br>wzon. '''xarša''' | ||
|- | |- | ||
− | + | !'''*pahag''' | |
|siać | |siać | ||
− | | pch. '''pāg''' | + | | pch. '''pāg'''<br> ons. '''pağangą'''<br> gow. '''pohoh''' |
|{{IPA|*p}} > {{IPA|f}} | |{{IPA|*p}} > {{IPA|f}} | ||
|'''*fahakáj''' | |'''*fahakáj''' | ||
− | |zon. '''fahakěj''' | + | |'''*a fātą''' |
+ | |zon. '''fahakěj'''<br> ołł. '''fahakäj'''<br>wzon. '''a chvādā''' | ||
|- | |- | ||
− | + | !'''*taghii''' | |
|ojciec | |ojciec | ||
− | | pch. '''taqey''' | + | | pch. '''taqey'''<br> ons. '''tahei'''<br> gow. '''cokní''' |
− | |{{IPA|*t}} > {{IPA|s}} | + | |wsch.: {{IPA|*t}} > {{IPA|s}} <br> |
− | |'''*sagei''' | + | zach.: {{IPA|*t}} > {{IPA|θ}} |
− | |zon. '''sagai''' | + | |'''*sagei''' |
+ | |'''*þaje''' | ||
+ | |zon. '''sagai'''<br> ołł. '''sagê'''<br>wzon. '''þaji''' | ||
|- | |- | ||
− | + | !'''*kaylaħ''' | |
|siostra | |siostra | ||
− | | pch. '''kela''' | + | | pch. '''kela'''<br> ons. '''kailai'''<br> gow. '''kailór''' |
|{{IPA|*k}} > {{IPA|x}} | |{{IPA|*k}} > {{IPA|x}} | ||
|'''*chełax''' | |'''*chełax''' | ||
− | |zon. '''chełax''' | + | |'''*šeux'''<ref>regularna zmiana [x] w [ʃ] przed przednimi w ramach palatalizacji</ref> |
+ | |zon. '''chełax'''<br> ołł. '''chełach'''<br>wzon. '''šeuçh''' | ||
|- | |- | ||
− | + | !'''*qurran''' | |
|burza | |burza | ||
− | | pch. '''kkūran''' | + | | pch. '''kkūran'''<br> ons. '''ğorrą'''<br> gow. '''þérau''' |
|{{IPA|*q}} > {{IPA|χ}} | |{{IPA|*q}} > {{IPA|χ}} | ||
|'''*khuran''' | |'''*khuran''' | ||
− | |zon. '''khuran''' | + | |'''*hurą''' |
+ | |zon. '''khuran'''<br> ołł. '''churan'''<br>wzon. '''hurā''' | ||
|- | |- | ||
− | + | !'''*buurtiis''' | |
|pole | |pole | ||
− | | zon. '''bowlteys''' | + | | zon. '''bowlteys'''<br> ons. '''bourtei'''<br> gow. '''bűrc''' |
|{{IPA|*b}} > {{IPA|p}} | |{{IPA|*b}} > {{IPA|p}} | ||
|'''*poułłseiz''' | |'''*poułłseiz''' | ||
− | |zon. '''pauslosaiz''' | + | |'''*pōstez''' |
+ | |zon. '''pauslosaiz''' <br> | ||
+ | ołł. '''pôłłsêz'''<br>wzon. '''pōsti''' | ||
|- | |- | ||
− | + | !'''*daguum''' | |
|ucho | |ucho | ||
− | | pch. '''dagowm''' | + | | pch. '''dagowm'''<br> ons. '''dağoų'''<br> gow. '''zoy̌ü''' |
|{{IPA|*d}} > {{IPA|t}} | |{{IPA|*d}} > {{IPA|t}} | ||
− | |'''* | + | |'''*takoim''' |
− | |zon. '''takaim''' | + | |'''*tatų''' |
+ | |zon. '''takaim'''<br> ołł. '''tachêm'''<br>wzon. '''tadō''' | ||
|- | |- | ||
− | + | !'''*gauda''' | |
|dzień | |dzień | ||
− | | pch. '''goda''' | + | | pch. '''goda'''<br> ons. '''gauð'''<br> gow. '''guw''' |
|{{IPA|*g}} > {{IPA|k}} | |{{IPA|*g}} > {{IPA|k}} | ||
|'''*kota''' | |'''*kota''' | ||
− | |zon. '''kota''' | + | |'''*kotă''' |
+ | |zon. '''kota'''<br> ołł. '''koþa'''<br>wzon. '''kod''' | ||
|- | |- | ||
− | + | !'''*zauna''' | |
|dom (oryginalnie ''zachód'') | |dom (oryginalnie ''zachód'') | ||
− | | zon. '''żona''' | + | | zon. '''żona'''<br> pch. '''zona'''<br> ons. '''zaun'''<br> gow. '''rúm''' |
|{{IPA|*z}} > {{IPA|s}} (tylko w zachodnim) | |{{IPA|*z}} > {{IPA|s}} (tylko w zachodnim) | ||
− | | | + | | ''n.d'' |
− | | | + | |'''*sună''' |
+ | |wzon. '''''żun'''''<ref>/z/ tu jest wtórne, jako efekt wysokozongepajckiego prawa nosowego. Bez niego zachowuje się /s/.</ref> | ||
|- | |- | ||
|} | |} | ||
Linia 148: | Linia 164: | ||
== Różnice dialektalne w przesuwce == | == Różnice dialektalne w przesuwce == | ||
− | W j. ołłuch | + | W j. ołłuch przejście *[{{IPA|x}}] → [{{IPA|kx}}] się nie odbyło, przy czym w zachodnim ołłuchu jednocześnie przeprowadzono przejście *[{{IPA|k}}] → [{{IPA|x}}], co doprowadziło do zlania protogamajskich *ħ i *k. Natomiast w wschodnich dialektach ołłucha '''cała klasa welarnych''' ominęła przesuwki, przez co odpowiadają stanowi protogamajskiemu. |
− | |||
− | |||
− | |||
==Przypisy== | ==Przypisy== |
Aktualna wersja na dzień 23:02, 16 sie 2022
Pierwsza przesuwka zongepajcka to charakterystyczna zmiana dźwięków w j. zongepajckim, która znacząco zmieniła system spółgłosek i oddaliła język od j. protogamajskiego. Była to zmiana bardzo konsekwentna i objęła całą zongepajszczyznę.
Opis
Przesuwka polegała na "stwardnieniu" bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych do afrykat, spirantyzacji bezdźwięcznych zwartych i na samym końcu ubezdźwięcznieniu dźwięcznych zwartych. W sumie na zmianę składały się trzy fazy.
Geneza
Nie wiadomo, co wywołało tą zmianę. Najbardziej prawdopodobną przyczyną jest przesuwka międzyjerowa w późnej fazie istnienia j. pradarkajskiego. Wówczas spółgłoski [f], [s] w położeniu pomiędzy dwiema ultrakrótkimi samogłoskami przesunęły się do [pf], [ts]. W zongepajckim przejścia te doprowadziły do przesunięcia łańcuchowego. To może również tłumaczyć brak przesuwek spółgłosek welarnych w ołłuchu wschodnim (brak analogii).
Jednakże inna teoria zakłada, że w pragammajskim istniały afrykaty zamiast szczelinówek, zaś [h] to było [s]. Wówczas po lenicji [s] doszło do uproszczenia dźwięcznych afrykat do szczelinówek i dopiero do lenicji bezdźwięcznych zwartych. Zatem według teorii afrykatowej zongepajcki ma nieco bardziej archaiczny system dźwięków niż inne języki gammajskie, jako jedyny zachowujący częściowo pragammajskie afrykaty.
Przebieg
Faza 1
Faza pierwsza polegała na "stwardnieniu" bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych poprzez zamienienie ich na afrykaty. Nie zmieniło się brzmienie ich dźwięcznych odpowiedników [ð] [z] [ɣ].
- pgm *f → pf (pf)
- pgm *θ → tθ (ƶ) (często ostatecznie [ts] - z)
- pgm *s → ts (z)
- pgm *ħ → *x → kx (x)
Pragamajskie [ħ] wcześniej stało się starozongepajckim [x].
Jeżeli ta spółgłoska szczelinowa stoi przez innym obstruentem (prócz h oraz łł) przejście się nie odbywa. Jeżeli dwie spółgłoski szczelinowe stoją obok siebie, przesuwce ulega tylko ta druga, np. *sch > *sx. Na granicy morfemów zawsze jednak doszło do wyrównania, który spowodował powstanie achwrykaty przed innym obstruentem (a nawet inną achwrykatą).
W "starych" djalektach wschodnich przesuwka nie odbyła się także w dwóch wyjątkach: starozongepajckich zaimkach *isi (jako, który) oraz *asi (co). Język zongepajcki w odmianie klasycznej, który jest oparty na bardziej zachodnim djalekcie przeprowadził przesuwkę, ale dopuszcza chwormę wschodnią dla zaimka iši (zamiast iži).
Afrykata, która w zongepajckiej transkrypcji jest oznaczona znakiem ƶ ([tθ]), ostatecznie w większości języków przeszła w z ([ts]). Część języków peryferyjnych oparła się tej zmianie i posiada do dziś rozróżnienie ƶ - z.
Ta faza nadała językowi afrykatowy charakter, która w większości potomków przetrwał do dziś.
Faza 2
Faza ta polegała na załataniu luki w spółgłoskach szczelinowych poprzez spirantyzacje spółgłosek zwartych bezdźwięcznych.
- pgm *p → f (f)
- pgm *t → s (s)
- pgm *k → x (ch)
- pgm *q → χ (kh)
W djalekcie zachodnim *t stało się jednak [θ] (þ), co może być oznaką jego oddzielania się od reszty. Do tego dialekt zachodni w odróżnieniu od innych pozostawił połączenie *ht (jako *ðt) bez przesuwki i koniec końców dało *tt.
Faza 3
Ostatnią zmianą w ramach tej przesuwki było ubezdźwięcznienie spółgłosek zwartych dźwięcznych.
- pgm *b → p (p)
- pgm *d → t (t)
- pgm *g → k (k)
Zmiana ta była przyjmowana nieco wolniej niż dwie poprzednie. Była ona bowiem przeprowadzana stopniowo, jako efekt braku spółgłosek bezdźwięcznych. Ostatecznie udało się ją przeprowadzić konsekwentnie i na terenie całej zongepajszczyzny. Nie została jednak przeprowadzona po [r] – zachowane grupy zapisuje się odpowiednio rb rd rk (brak innych [g]).
Tą zmianę djalekt zachodni przeprowadził również dla [z], które stało się [s], także po spółgłosce rotycznej.
Przykłady
(uwaga: w ołłuchu podano formę z djalektu zachodniego)
protogamajski | znaczenie | formy bez przesuwki | zmiana dźwięku | średniozongepajcki | prazachodniozongepajcki | potomkowie |
---|---|---|---|---|---|---|
*faatraa | ogień | pch. forro ons. fahr gow. fašró |
*f > pf | *pfásłłá | *pfassă | zon. pfěslě ołł. pfäsłłä wzon. pfass |
*tharu | dwa | pch. łaru ons. þor gow. tora̋ |
*θ > tθ | *ƶałłu | *ƶaslǐ | zon. zaslu ołł. ƶałłu wzon. ƶæsl |
*saman | jarzmo | pch. saman ons. samą gow. somau |
*s > ts | *zaman | *zamą | zon. zaman ołł. zaman wzon. zamā |
*ħarrtaaq | krew | pch. āltokk ons. ğarrtah gow. rórcak ołł. chorsäch |
*ħ > *x > kx | *xarsákh | *xarsa | zon. xorsěkh wzon. xarša |
*pahag | siać | pch. pāg ons. pağangą gow. pohoh |
*p > f | *fahakáj | *a fātą | zon. fahakěj ołł. fahakäj wzon. a chvādā |
*taghii | ojciec | pch. taqey ons. tahei gow. cokní |
wsch.: *t > s zach.: *t > θ |
*sagei | *þaje | zon. sagai ołł. sagê wzon. þaji |
*kaylaħ | siostra | pch. kela ons. kailai gow. kailór |
*k > x | *chełax | *šeux[1] | zon. chełax ołł. chełach wzon. šeuçh |
*qurran | burza | pch. kkūran ons. ğorrą gow. þérau |
*q > χ | *khuran | *hurą | zon. khuran ołł. churan wzon. hurā |
*buurtiis | pole | zon. bowlteys ons. bourtei gow. bűrc |
*b > p | *poułłseiz | *pōstez | zon. pauslosaiz ołł. pôłłsêz |
*daguum | ucho | pch. dagowm ons. dağoų gow. zoy̌ü |
*d > t | *takoim | *tatų | zon. takaim ołł. tachêm wzon. tadō |
*gauda | dzień | pch. goda ons. gauð gow. guw |
*g > k | *kota | *kotă | zon. kota ołł. koþa wzon. kod |
*zauna | dom (oryginalnie zachód) | zon. żona pch. zona ons. zaun gow. rúm |
*z > s (tylko w zachodnim) | n.d | *sună | wzon. żun[2] |
Konsekwencje przesuwki
Pierwsza przesuwka dała kilka ważnych konsekwencji.
1. Osłabienie opozycji spółgłosek dźwięczna-bezdźwięczna – język utracił większość takich opozycji. Zostały tylko opozycje [s]-[z] (w djalekcie zachodnim [þ]-[ð]) i [x]-[ɣ]. Później jednak powstały nowe [b] i [d] jako efekt II przesuwki, a niektóre djalekty też odzyskały [g].
2. Zongepajszczyzna ostatecznie stała się niezależnym językiem, który rozwijał się niezależnie od innych potomków protogamajskiego. Wcześniej narzecze było bardzo zbliżone do pragammajskiego.
3. Powstanie licznych afrykat, które wyróżniają zongepajszczyznę na tle innych języków gammajskich. Wiele z innych nie ma żadnej afrykaty.
Różnice dialektalne w przesuwce
W j. ołłuch przejście *[x] → [kx] się nie odbyło, przy czym w zachodnim ołłuchu jednocześnie przeprowadzono przejście *[k] → [x], co doprowadziło do zlania protogamajskich *ħ i *k. Natomiast w wschodnich dialektach ołłucha cała klasa welarnych ominęła przesuwki, przez co odpowiadają stanowi protogamajskiemu.