Język zongepajcki/Pierwsza przesuwka zongepajcka: Różnice pomiędzy wersjami
m |
|||
| (Nie pokazano 9 pośrednich wersji utworzonych przez tego samego użytkownika) | |||
| Linia 3: | Linia 3: | ||
== Opis == | == Opis == | ||
Przesuwka polegała na "stwardnieniu" bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych do afrykat, spirantyzacji bezdźwięcznych zwartych i na samym końcu ubezdźwięcznieniu dźwięcznych zwartych. W sumie na zmianę składały się trzy fazy. | Przesuwka polegała na "stwardnieniu" bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych do afrykat, spirantyzacji bezdźwięcznych zwartych i na samym końcu ubezdźwięcznieniu dźwięcznych zwartych. W sumie na zmianę składały się trzy fazy. | ||
| + | |||
| + | == Geneza == | ||
| + | Nie wiadomo, co wywołało tą zmianę. Najbardziej prawdopodobną przyczyną jest '''przesuwka międzyjerowa''' w późnej fazie istnienia [[język pradarkajskiego|j. pradarkajskiego]]. Wówczas spółgłoski [{{IPA|f}}], [{{IPA|s}}] w położeniu pomiędzy dwiema ultrakrótkimi samogłoskami przesunęły się do [{{IPA|pf}}], [{{IPA|ts}}]. W zongepajckim przejścia te doprowadziły do przesunięcia łańcuchowego. To może również tłumaczyć brak przesuwek spółgłosek welarnych w ołłuchu i j. runiejowskim (brak analogji). | ||
== Przebieg == | == Przebieg == | ||
| Linia 23: | Linia 26: | ||
*PƔ *{{IPA|k}} → {{IPA|x}} ('''ch''') | *PƔ *{{IPA|k}} → {{IPA|x}} ('''ch''') | ||
*PƔ *{{IPA|q}} → {{IPA|χ}} ('''kh''') | *PƔ *{{IPA|q}} → {{IPA|χ}} ('''kh''') | ||
| − | Dźwięk {{IPA| | + | Dźwięk [{{IPA|χ}}] po zakończeniu ery wspólnego języka często zanikał, ale w różny sposób w zależności od dialektu. W [[język_ołłuch|ołłuchu]] i południowozongepajckich zlewa się bez śladu z [{{IPA|x}}]. O ile w południowozongepajckich nie stanowi to zbytnio problemu z powodu dosyć częstego zapożyczania wyrazów, to w konserwatywnym zachodnim ołłuchu dźwięk '''ch''' [{{IPA|x}}] kontynuuje aż trzy protogamajskie fonemy: '''*k, *q, *ħ''' (w zongepajckim klasycznym odpowiednio '''ch kh x''', w ołłuchu wschodnim '''*k''' ma zachowany protogamajskie brzmienie [{{IPA|k}}]), co czasami powoduje powstanie hologramów. W runiejowskim i nijeraskim frykatyw języczkowy utworzył długie [{{IPA|xː}}], które potem przesunęło się do [{{IPA|ʃː}}], dające ostatecznie [{{IPA|ʃ}}] na początku wyrazu i [{{IPA|sː}}] w innych pozycjach. Reszta grupy wschodniej zachowuje oryginalne [{{IPA|χ}}] które jest transkrybowane jako '''kh'''. |
=== Faza 3 === | === Faza 3 === | ||
| Linia 48: | Linia 51: | ||
|cham<ref>prachamski</ref>. '''forro''' | |cham<ref>prachamski</ref>. '''forro''' | ||
|{{IPA|*f}} > {{IPA|pf}} | |{{IPA|*f}} > {{IPA|pf}} | ||
| − | |'''* | + | |'''*pfásłłá''' |
|kla. '''pfěslě''', ołł. '''pfäsłłä''', ju. '''pfäslä''' | |kla. '''pfěslě''', ołł. '''pfäsłłä''', ju. '''pfäslä''' | ||
|- | |- | ||
| Linia 70: | Linia 73: | ||
|{{IPA|*ħ}} > {{IPA|*x}} > {{IPA|kx}} | |{{IPA|*ħ}} > {{IPA|*x}} > {{IPA|kx}} | ||
|'''*xarsákh''' | |'''*xarsákh''' | ||
| − | |kla. ''' | + | |kla. '''xorsěkh''', ju. '''xorsäkh''' ale ołł. '''chorsäch''' |
|- | |- | ||
|'''*pahag''' | |'''*pahag''' | ||
| Linia 77: | Linia 80: | ||
|{{IPA|*p}} > {{IPA|f}} | |{{IPA|*p}} > {{IPA|f}} | ||
|'''*fahak(áj)''' | |'''*fahak(áj)''' | ||
| − | |kla. '''fahakěj''', ołł. ''' | + | |kla. '''fahakěj''', ołł. '''fahakäj''', ju. '''fahakäj''' |
|- | |- | ||
|'''*taghii''' | |'''*taghii''' | ||
| Linia 112: | Linia 115: | ||
|{{IPA|*d}} > {{IPA|t}} | |{{IPA|*d}} > {{IPA|t}} | ||
|'''*takoum''' | |'''*takoum''' | ||
| − | |kla. '''takaum''', ołł. ''' | + | |kla. '''takaum''', ołł. '''takòm''', ju. '''takòm''' |
|- | |- | ||
|'''*gauda''' | |'''*gauda''' | ||
| Linia 119: | Linia 122: | ||
|{{IPA|*g}} > {{IPA|k}} | |{{IPA|*g}} > {{IPA|k}} | ||
|'''*kota''' | |'''*kota''' | ||
| − | |kla. '''kota''', ołł. ''' | + | |kla. '''kota''', ołł. '''kota''', ju. '''kota''' |
|- | |- | ||
|} | |} | ||
| Linia 131: | Linia 134: | ||
|'''*yinmadh''' | |'''*yinmadh''' | ||
|dzień | |dzień | ||
| − | | kla. '''jinma'' | + | | kla. '''jinma''ð''''' |
|{{IPA|*ð}} > {{IPA|θ}} | |{{IPA|*ð}} > {{IPA|θ}} | ||
| − | | ołł. '''*inma'' | + | | ołł. '''*inma''þ''''' |
|- | |- | ||
|} | |} | ||
| Linia 140: | Linia 143: | ||
Pierwsza przesuwka dała kilka ważnych konsekwencji. | Pierwsza przesuwka dała kilka ważnych konsekwencji. | ||
| − | 1. | + | 1. Osłabienie opozycji spółgłosek dźwięczna-bezdźwięczna – język utracił większość takich opozycji. Zostały tylko opozycje {{IPA|[s]}}-{{IPA|[z]}} i {{IPA|[x]}}-{{IPA|[ɣ]}}. Później jednak powstały nowe {{IPA|[b]}} i {{IPA|[d]}} jako efekt II przesuwki. |
| + | |||
| + | 2. Zongepajszczyzna ostatecznie stała się niezależnym językiem, który rozwijał się niezależnie od innych potomków protogamajskiego. Wcześniej narzecze było niemalże identyczne z protogammajskim. | ||
| + | |||
| + | 3. Powstanie licznych afrykat, które wyróżniają zongepajszczyznę na tle innych języków gammajskich. Wiele z innych nie ma żadnej afrykaty. | ||
| − | + | == Różnice dialektalne w przesuwce == | |
| + | W j. ołłuch i runiejowskim przejście *[{{IPA|x}}] → [{{IPA|kx}}] się nie odbyło, przy czym w zachodnim ołłuchu jednocześnie przeprowadzono przejście *[{{IPA|k}}] → [{{IPA|x}}], co doprowadziło do zlania protogamajskich *ħ i *k. Natomiast w wschodnich dialektach ołłucha i w runiejowskim '''cała klasa welarnych''' ominęła przesuwki, przez co odpowiadają stanowi protogamajskiemu. | ||
| − | + | W językach zachodniozongepajckich wydaje się, jakby przejście *[{{IPA|f}}] → [{{IPA|pf}}] nie miało miejsca. W rzeczywistości się ona jak zwykle odbyła, ale później doszło do jej cofnięcia. Jakby przejście to się nigdy nie odbyło, nie doszłoby do trzeciej przesuwki zachodniozongepajckiej dla spółgłosek wargowych. Innym dowodem jest '''chwakanie''' – proces [{{IPA|f}}] → [{{IPA|xv}}] ('''chv''')<ref>Nawiązanie do sporu na PFJ na temat polskiego '''f'''</ref>. Bez afrykatyzacji protogammajskiego '''*f''' obie głoski – '''*p''' i '''*f''' – skończyłyby jako '''chv'''. | |
| − | + | Z kolei niektóre gwary wschodniozongepajckie, które są tuż przy południowej granicy Kotliny Zongepajckiej, nie wykazują przejścia *[{{IPA|θ}}] → [{{IPA|tθ}}] (→ [{{IPA|ts}}]). Nie wiadomo, dlaczego tak się dzieje, ale jedynym logicznym, możliwym wytłumaczeniem może być stała obecność [{{IPA|θ}}] ('''þ''') w północnodarkajskich. | |
| − | |||
==Przypisy== | ==Przypisy== | ||
| + | |||
| + | [[Kategoria:Języki zongepajckie]] | ||
Wersja z 14:56, 26 kwi 2020
Pierwsza przesuwka zongepajcka to charakterystyczna zmiana dźwięków w j. zongepajckim, która znacząco zmieniła system spółgłosek i oddaliła język od j. protogamajskiego. Była to zmiana bardzo konsekwentna i objęła całą zongepajszczyznę.
Opis
Przesuwka polegała na "stwardnieniu" bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych do afrykat, spirantyzacji bezdźwięcznych zwartych i na samym końcu ubezdźwięcznieniu dźwięcznych zwartych. W sumie na zmianę składały się trzy fazy.
Geneza
Nie wiadomo, co wywołało tą zmianę. Najbardziej prawdopodobną przyczyną jest przesuwka międzyjerowa w późnej fazie istnienia j. pradarkajskiego. Wówczas spółgłoski [f], [s] w położeniu pomiędzy dwiema ultrakrótkimi samogłoskami przesunęły się do [pf], [ts]. W zongepajckim przejścia te doprowadziły do przesunięcia łańcuchowego. To może również tłumaczyć brak przesuwek spółgłosek welarnych w ołłuchu i j. runiejowskim (brak analogji).
Przebieg
Faza 1
Faza pierwsza polegała na "stwardnieniu" bezdźwięcznych spółgłosek szczelinowych poprzez zamienienie ich na afrykaty. Nie zmieniło się brzmienie ich dźwięcznych odpowiedników [ð] [z] [ɣ].
- PƔ *f → pf (pf)
- PƔ *θ → tθ (ƶ) (często ostatecznie [ts] - z)
- PƔ *s → ts (z)
- PƔ *ħ → *x → kx (x)
Protogamajskie [ħ] musiało się wcześniej przesunąć do [x], by ulec przesuwce.
Afrykata, która w zongepajckiej transkrypcji jest oznaczona znakiem ƶ ([tθ]), ostatecznie w większości języków przeszła w z ([ts]). Część języków peryferyjnych oparła się tej zmianie i posiada do dziś rozróżnienie ƶ - z.
Ta faza nadała językowi afrykatowy charakter, która w większości potomków przetrwał do dziś.
Faza 2
Faza ta polegała na załataniu luki w spółgłoskach szczelinowych poprzez spirantyzacje spółgłosek zwartych bezdźwięcznych.
- PƔ *p → f (f)
- PƔ *t → s (s)
- PƔ *k → x (ch)
- PƔ *q → χ (kh)
Dźwięk [χ] po zakończeniu ery wspólnego języka często zanikał, ale w różny sposób w zależności od dialektu. W ołłuchu i południowozongepajckich zlewa się bez śladu z [x]. O ile w południowozongepajckich nie stanowi to zbytnio problemu z powodu dosyć częstego zapożyczania wyrazów, to w konserwatywnym zachodnim ołłuchu dźwięk ch [x] kontynuuje aż trzy protogamajskie fonemy: *k, *q, *ħ (w zongepajckim klasycznym odpowiednio ch kh x, w ołłuchu wschodnim *k ma zachowany protogamajskie brzmienie [k]), co czasami powoduje powstanie hologramów. W runiejowskim i nijeraskim frykatyw języczkowy utworzył długie [xː], które potem przesunęło się do [ʃː], dające ostatecznie [ʃ] na początku wyrazu i [sː] w innych pozycjach. Reszta grupy wschodniej zachowuje oryginalne [χ] które jest transkrybowane jako kh.
Faza 3
Ostatnią zmianą w ramach tej przesuwki było ubezdźwięcznienie spółgłosek zwartych dźwięcznych.
- PƔ *b → p (p)
- PƔ *d → t (t)
- PƔ *g → k (k)
Zmiana ta była przyjmowana nieco wolniej niż dwie poprzednie. Była ona bowiem przeprowadzana stopniowo, jako efekt braku spółgłosek bezdźwięcznych. Ostatecznie udało się ją przeprowadzić konsekwentnie i na terenie całej zongepajszczyzny.
Podobną zmianę czasami przechodziła spółgłoska [ð], ponieważ ona także straciła bezdźwięczną odmianę. Działo to się to jednak głównie w wygłosie, a wiele języków "cofnęło" tą zmianę poprzez wpływ zongepajckiego klasycznego, opartym na dialekcie jukch (zon. jux), który tej zmiany nie doświadczył.
Przykłady
| protogamajski | znaczenie | formy bez przesuwki | zmiana dźwięku | średniozongepajcki | potomkowie |
|---|---|---|---|---|---|
| *faatraa | ogień | cham[1]. forro | *f > pf | *pfásłłá | kla. pfěslě, ołł. pfäsłłä, ju. pfäslä |
| *pharu | dwa | cham. łharu, ons[2]. þor, pksz[3]. tha | *θ > tθ | *ƶałłu | kla. zaslu, ołł. ƶałłu, ju. zaslu |
| *saman | jarzmo | cham. shamą | *s > ts | *zaman | kla. zaman, ołł. zaman, ju. zaman |
| *ħarrtaaq | krew | pksz. ħarŧaka | *ħ > *x > kx | *xarsákh | kla. xorsěkh, ju. xorsäkh ale ołł. chorsäch |
| *pahag | siać | cham. phāk | *p > f | *fahak(áj) | kla. fahakěj, ołł. fahakäj, ju. fahakäj |
| *taghii | ojciec | pksz. ŧaꝃe | *t > s | *sagei | kla. sagai, ołł. sagè, ju. sagăi~sagè |
| *kaylaħ | siostra | pksz. ꝁaera | *k > x | *chełax | kla. chełax, ołł. chełach, ju. chełax |
| *qurran | burza | *q > χ | *khuran | kla. khuran, ołł. churan, ju. khuran | |
| *buurtiis | pole | *b > p | *poułłseiz | kla. pauslosaiz, ołł. pèłłsòz, ju. pèslăsòz | |
| *daguum | ucho | *d > t | *takoum | kla. takaum, ołł. takòm, ju. takòm | |
| *gauda | dzień | *g > k | *kota | kla. kota, ołł. kota, ju. kota |
| protogamajski | znaczenie | formy bez przesuwki | zmiana dźwięku | przesunięte [ð] |
|---|---|---|---|---|
| *yinmadh | dzień | kla. jinmað | *ð > θ | ołł. *inmaþ |
Konsekwencje przesuwki
Pierwsza przesuwka dała kilka ważnych konsekwencji.
1. Osłabienie opozycji spółgłosek dźwięczna-bezdźwięczna – język utracił większość takich opozycji. Zostały tylko opozycje [s]-[z] i [x]-[ɣ]. Później jednak powstały nowe [b] i [d] jako efekt II przesuwki.
2. Zongepajszczyzna ostatecznie stała się niezależnym językiem, który rozwijał się niezależnie od innych potomków protogamajskiego. Wcześniej narzecze było niemalże identyczne z protogammajskim.
3. Powstanie licznych afrykat, które wyróżniają zongepajszczyznę na tle innych języków gammajskich. Wiele z innych nie ma żadnej afrykaty.
Różnice dialektalne w przesuwce
W j. ołłuch i runiejowskim przejście *[x] → [kx] się nie odbyło, przy czym w zachodnim ołłuchu jednocześnie przeprowadzono przejście *[k] → [x], co doprowadziło do zlania protogamajskich *ħ i *k. Natomiast w wschodnich dialektach ołłucha i w runiejowskim cała klasa welarnych ominęła przesuwki, przez co odpowiadają stanowi protogamajskiemu.
W językach zachodniozongepajckich wydaje się, jakby przejście *[f] → [pf] nie miało miejsca. W rzeczywistości się ona jak zwykle odbyła, ale później doszło do jej cofnięcia. Jakby przejście to się nigdy nie odbyło, nie doszłoby do trzeciej przesuwki zachodniozongepajckiej dla spółgłosek wargowych. Innym dowodem jest chwakanie – proces [f] → [xv] (chv)[4]. Bez afrykatyzacji protogammajskiego *f obie głoski – *p i *f – skończyłyby jako chv.
Z kolei niektóre gwary wschodniozongepajckie, które są tuż przy południowej granicy Kotliny Zongepajckiej, nie wykazują przejścia *[θ] → [tθ] (→ [ts]). Nie wiadomo, dlaczego tak się dzieje, ale jedynym logicznym, możliwym wytłumaczeniem może być stała obecność [θ] (þ) w północnodarkajskich.