Język wigierski/Gramatyka historyczna

Ten artykuł opisuje rozwój języka wigierskiego.

Pochodzenie i prajęzyk

Język wigierski należy do uralskiej rodziny językowej, której wspólnym przodkiem był język prauralski. W obrębie tej rodziny wigierski wykazuje najwięcej podobieństw do języków bałtyckofińskich, jednak nie może być zaliczony do tej grupy ze względu na brak wielu typowych bałtyckofińskich cech (gradacja spółgłosek, rozróżnianie iloczasu itd.). Można więc powiedzieć, że rozwijał się on obok języków bałtyckofińskich i pozostawał pod ich ciągłym wpływem.

Najbliższymi krewnymi wigierskiego są języki: fiński, estoński i liwoński.

W rozwoju wigierskiego bardzo dużą rolę odgrywają wpływy bałtyckie. Zauważalne jest też oddziaływanie języków słowiańskich, natomiast w przeciwieństwie do swych krewnych z północy, wigierski pozostawał jedynie pod niewielkim wpływem germańskim.

Zmiany fonetyczne

I etap

W I etapie następuje oddzielenie się wigierskiego od języków bałtyckofińskich. Występują zarówno zmiany wspólne z językami bałtyckofińskimi, jak i własne innowacje. Wpływy bałtosłowiańskie na razie ograniczają się do nasalizacji samogłosek.

Utrata harmonii samogłoskowej

• /ä/ > /a/
• /ï/ > /i/

Labializacja /i/

• /i/ > /y/ przed spółgłoskami wargowymi i welarnymi

Redukcja /o/

• nieakcentowane /o/ > /ɤ/ > /e/

Nasalizacja samogłosek

• Vm, Vŋ w kodzie sylaby > V~

Spłaszczenie dyftongów

• w nieakcentowanych (niepierwszych) sylabach:
  • /aj/ > /ǣ/ (IPA: /ɛː/)
  • /ej/, /oj/ > /ī/

Ściągnięcia - powstanie iloczasu

• między nieakcentowanymi sylabami:
  • /ada/, /eda/ > /ā/
  • /odo/, /udo/ > /ō/
  • itd. (również -g- i -v- między nieakcentowanymi samogł.)

Palatalizacja /k/

• /k/ > /ć/ przed /i/

Depalatalizacja /ć/, /ś/

• /ć/, /ś/ > /c/, /s/

Zmiany /č/ i /š/

• /č/ > /š/
• /š/ > /h/ między samogłoskami i sonantami
• /š/ > /s/ w wygłosie wyrazu

II etap

W II etapie wigierski zostaje ostatecznie oddzielony od spokrewnionych języków bałtyckofińskich. Od tej pory jest otoczony przez języki bałtyckie i słowiańskie. Następują radykalne zmiany w prozodii: akcent inicjalny zostaje zastąpiony swobodnym, pojawia się glottalizacja, która da początek akcentowi tonicznemu.

Lenicja i glottalizacja

• samogłoski i grupy samogłoska+sonant poprzedzające jedną ze spółgłosek: /p/, /t/, /k/, /h/ (bezdźwięczne za wyjątkiem sybilantów), ulegają glottalizacji - są wymawiane z załamaniem głosu (creaky voice), np. vete "woda" > veˤde
• jednocześnie spółgłoski powodujące glottalizację ulegają lenicji:
  • /pp/, /tt/, /kk/ > /p/, /t/, /k/ (uproszczenie geminat)
  • /p/, /t/, /k/ > /v/, /d/, /g/ (udźwięcznienie, spirantyzacja)
  • /p/, /t/ > /m/, /n/ (nasalizacja) - po samogłoskach nosowych i /n/
  • /h/ > /ɦ/ (zapisywane nadal "h")

Przesunięcie akcentu

• akcent zostaje przesunięty na ostatnią stopę rytmiczną (zazwyczaj ostatnią długą samogłoskę)

Denasalizacja

• nosowe samogłoski zamieniają się w zwykłe długie

III etap

Zmiany w III etapie są kontynuacją tych z II etapu i mają głównie charakter stabilizujący. Wykształca się współczesna postać języka.

Tonogeneza

• samogłoski akcentowane otrzymują akcent toniczny:
  • krótkie nieglotalizowane - akcent wysoki (akut)
  • długie nieglottalizowane - akcent przeciągły (cyrkumfleks)
  • glottalizowane (krótkie i długie) - akcent niski (grawis)
• glottalizacja zostaje usunięta

Utrata iloczasu

• w sylabach zamkniętych długie samogłoski zostają skrócone
• w sylabach otwartych:
  • /ā/ > /ea/
  • /ǣ/ > /e/
  • /ē/ > /ie/
  • /ī/ > /i/
  • /ō/ > /uo/
  • /ū/ > /u/
  • /ȳ/ > /iu/

Wokalizacja spirantów w kodzie sylaby

• /v/, /g/ > /u̯/, /i̯/
• /d/ > /l/, ale często bywa tracone

Spirantyzacja /t/

• /t/ > /s/ w wygłosie sylaby

Powstanie /š/

• /s/ > /š/ między dyftongiem kończącym się na /i̯/, a samogłoską

Przykłady

uralski	I etap	II etap	III etap	(fiński)	znaczenie
*amta-	ąta	āˤda	èada	antaa	dawać
*eduimpä	edįpa	edȳˤma	elìuma	(ensimmäinen?)	pierwszy
*ićä	ica	ica	íca	isä	ojciec
*ikte	ykte	yˤgt(e)	ỳis	yksi	jeden
*kimme	cįme	cȳme	cîume	kymmenen	dziesięć
*läkte-	lakte	laˤgte	làite	lähteä	wyruszać
*śikse	sykse	syˤgse	sỳis, sỳixe-	syksy	jesień
*yje	yje	yje	ŷi	yö	noc

Fleksja nominalna

Stan w prajęzyku

Język praugrofiński nie rozróżniał rodzaju gramatycznego ani klas deklinacyjnych. Według większości rekonstrukcji posiadał 6 przypadków z następującymi końcówkami:^{[potrzebne źródło]}

• mianownik: -
• dopełniacz: -n
• biernik: -m
• latyw: -n, -j, -ń?
• miejscownik: -nA
• ablatyw: -dA

Samogłoski w końcówkach podlegały harmonii samogłoskowej.

Dla liczby mnogiej rekonstruuje się co najmniej dwa znaczniki: -t dla mianownika i biernika i -i- dla pozostałych przypadków^{[potrzebne źródło]}, oba obecne w fińskim. Węgierska końcówka liczby mnogiej -k jest natomiast łączona z fińskim sufiksem derywacyjnym -kkO, oznaczającym m. in. zbiorowość^{[potrzebne źródło]}.