Kaalpaq: Różnice pomiędzy wersjami
(→Liczba) |
|||
Linia 426: | Linia 426: | ||
| style="text-align: center; font-style: italic;" | -տօ (-tu) | | style="text-align: center; font-style: italic;" | -տօ (-tu) | ||
|- | |- | ||
− | ! style="text-align: center;" | przykład | + | ! style="text-align: center;" | przykład |
| style="text-align: center; font-style: italic;" | միս (mis) | | style="text-align: center; font-style: italic;" | միս (mis) | ||
| style="text-align: center; font-style: italic;" | միստո (misto) | | style="text-align: center; font-style: italic;" | միստո (misto) |
Wersja z 18:08, 31 gru 2017
Język kaalpaq (կա՛լպաք կօ՛պլա [ˈkaːlpæqˤ ˈkuːplæ]) - Język używany na Kyonie przez Kaalów, bliskich sojuszników Erutańczyków. Wpływy tego języka przyczyniły się znacząco do ewolucji protoplasty Erutatu. Jest językiem polisyntetycznym.
Historia
Język pochodzi z izolowanej grupy języków kaalskich. Jego historia sięga
Fonologia
Zapis
Język jest zapisywany pismem kaalskim oraz alfabetem ormiańskim. Samogłoski dzielą się na krótkie i długie (akcentowane), samogłoski długie bez krótkiego odpowiednika nie muszą być koniecznie akcentowane. Akcent jest swobodny, dynamiczny, iloczasowy i stały pod względem morfologicznym. Nie istnieją dyftongi. Budowa sylaby to (V)CV. Spółgłoska na końcu wyrazu jest zawsze faryngalizowana.
|
|
|
|
|
|
| ||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
| ||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
| ||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
| ||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
| ||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
| ||||||||||||||
|
|
- tylko w zapożyczeniach z Erutatu
Pismo kaalskie
Pismo kaalskie jest abdżadem, jednak akcentowane samogłoski są traktowane jako osobne litery. Pomimo długiej dominacji zapisu erutackiego zachowało się i jest dzisiaj używane przez elitę w Kaalpasie. Jego cechą charakterystyczną jest występowanie liter dużych, średnich i małych. Pierwotnie występowały tylko małe i duże, średnie powstały wraz z rozwojem piśmiennictwa, kiedy duże zaczęły pojawiać się tylko na początku rozdziałów w księgach. Zgodnie z obecnymi regułami ortograficznymi litery duże powinny się pojawiać jako znaki ozdobne, a średnie na początku każdego wyrazu.
Gramatyka
Kaalpaq jest językiem polisyntetycznym z bardzo złożonym systemem przyimków. Szyk zdania to VOS, rzadko VSO.
Rzeczownik
Rzeczownik nie ma bardzo rozbudowanej odmiany, po za dużą ilością przypadków odnoszących się do przyimków, a jego rola często ogranicza się do zaznaczania agensa i pacjensa w zdaniu. Wyróżnia się cztery rodzaje.
Liczba
Rzeczownik może otrzymać jedną z trzech liczb - pojedynczą, podwójną lub mnogą.
Liczba | |||
---|---|---|---|
pojedyncza | podwójna | mnoga | |
końcówka | -∅ | -սի (-si) | -քի (-qi) |
przykład - jabłko | կևլ (köl) | կևլսի (kölsi) | կևլքի (kölqi) |
Przypadek
Po końcówce liczby dodawana jest końcówka przypadku. Forma biernika zależy od rodzaju (męski, żeński, nijaki, "roślinny"), w pozostałych przypadkach nie ma on żadnego znaczenia.
Deklinacja | ||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Przypadek | Pytanie | Rodzaj | Przykład | |||||
r. m | r. ż | r. n | r. r | |||||
Mianownik | kto? co? | -∅ | -V՛ | -ւ | -V | կի՛րևկ (kiirök), րոդա՛ (rodaa), Ւրօ՛տատւ (Eruutatʼ), քւա՛րի (qʼaari) | ||
Biernik | kogo? co? | +լո | +դո | +տոտ | +ծա | կի՛րևկլո (kiiröklo), րոդա՛դո (rodaado), Ւրօ՛տատւտոտ (Eruutatʼtot), քւա՛րիծա (qʼaarita) | ||
Celownik | komu? czemu? przy czym? | +սոր | կի՛րևկսոր (kiiröksor) | |||||
Dopełniacz | czyj? | +դար | կի՛րևկդար (kiirökdar) | |||||
Miejscownik | Essyw
(gdzie?) |
Inessyw | w czym? | -դեպօցե | կի՛րևկդեպօցե (kiirökdepoce) | |||
Kontessyw | wśród czego? w czym? | -դեպօսա | ||||||
Superessyw | na czym? | -դեպօպի | ||||||
Superessyw II | nad czym? | -դեպօբո | ||||||
Subessyw | pod czym? | -դեպօդև | ||||||
Adessyw | (bezpośrednio) obok czego? | -դեպօմա | ||||||
Apudessyw | blisko czego? | -դեպօխա | ||||||
Possessyw | na czym? (pion) | -դեպօվո | ||||||
Postessyw | za czym? | -դեպօրո | ||||||
Antessyw | przed czym? | -դեպօտւու | ||||||
Ablatyw
(skąd?) |
Inablatyw | z jakiego miejsca? | -դեմևցե | |||||
Konablatyw | spośród czego? z czego? | -դեմևսա | ||||||
Superablatyw | z czego? (powierzchnia pozioma) | -դեմևպի | ||||||
Superablatyw II | znad czego? | -դեմևբո | ||||||
Subablatyw | spod czego? | -դեմևդև | ||||||
Adablatyw | od (obok) czego? | -դեմևմա | ||||||
Apudablatyw | od bliska czego? | -դեմևխա | ||||||
Possablatyw | z czego? (pion) | -դեմևվո | ||||||
Postablatyw | zza czego? | -դեմևրո | ||||||
Antablatyw | sprzed czego? | -դեմևտւու | ||||||
Allatyw
(dokąd?) |
Inallatyw | do jakiego miejsca? | -դեգիցե | |||||
Konallatyw | wśród czego? (w kierunku) | -դեգիսա | ||||||
Superallatyw | na co? | -դեգիպի | ||||||
Superallatyw II | nad co? | -դեգիբո | ||||||
Suballatyw | pod co? | -դեգիդև | ||||||
Adallatyw | do (obok) czego? | -դեգիմա | ||||||
Apudallatyw | do bliska czego? | -դեգիխա | ||||||
Possallatyw | na co? (pion) | -դեգիվո | ||||||
Postallatyw | za co? | -դեգի | ||||||
Antallatyw | przed co? | -դեգի | ||||||
Prolatyw
(przez co?) |
Inprolatyw | przez jakie miejsce? | -դեյեցե | |||||
Konprolatyw | przez co? | -դեյեսա | ||||||
Superprolatyw | przez (powierzchnię) czego? | -դեյեպի | ||||||
Superprolatyw II | ponad czym? | -դեյեբո | ||||||
Subprolatyw | przez (spód) czego? | -դեյեդև | ||||||
Adprolatyw | przez (obok) czego? | -դեյեմա | ||||||
Apudprolatyw | przez (blisko) czego? | -դեյեխա | ||||||
Possprolatyw | przez (pion) czego? | -դեյեվո | ||||||
Postprolatyw | przez (tył) czego? | -դեյերո | ||||||
Antprolatyw | przez (przód) czego? | -դեյետւու |
Dzierżawczość
Jest trzecią końcówką dodawaną do rzeczownika
l. poj. | l. pod. | l. mn. | |
---|---|---|---|
1 os. | -թա | -ցա | -պւա |
2 os. | -թավ | -ցավ | -պւավ |
3 os. m | -թար | -ցար | -պւար |
3 os. f | -թարե | -ցարե | -պւարե |
3 os. n | -թալ | -ցալ | -պւալ |
3 os. r | -թարել | -ցարել | -պւարել |
Zdrobnienie/zgrubienie
Zostało zapożyczone z erutatu. Dodawane, jako czwarta, ostatnia końcówka.
Końcówka | Przykład - ֆո՛լա (foola) - śliwka | |
---|---|---|
Zdrobnienie | -չեկ | ֆո՛լաչեկ (foolacz'ek) |
Zgrubienie | -լեգ | ֆո՛լալեգ (foolaleg) |
Czasownik
Czasownik charakteryzuje bardzo bogata odmiana przez liczby (3), osoby (8), tryby (9), czasy (9), iteratywność (3) i strony (2). Bezokolicznik zawsze zakończony jest na -իքւ (-iq'), końcówkę bezokolicznika zawsze się usuwa w odmianie, co bardzo rzadko prowadzi do nieregularnych form czasownika. W przeciwieństwie do rzeczowników, czasowniki nie mają w sobie długich samogłosek.
Liczba
Podobnie, jak w przypadku rzeczownika, tak i do czasownika dodaje się odpowiednie końcówki
Przykład - միսիքւ - pływać | Liczba | ||
---|---|---|---|
pojedyncza | podwójna | mnoga | |
końcówka | -∅ | -տո (-to) | -տօ (-tu) |
przykład | միս (mis) | միստո (misto) | միստօ (mistu) |
Osoby
Czasownik zasadniczo odmienia się przez 6 osób, ale istnieją także dwie formy rzadko używanej 4 osoby, używanej, gdy podmiot wyrażony jest dopełniaczu, jednakże jest ona wypierana przez trzecią osobę. Forma męsko-,,roślinna 4. osoby ma także charakter grzecznościowy.
Osoba | Nazwa | Końcówka | Przykład | ||
---|---|---|---|---|---|
l. poj | l. pod | l. mn. | |||
1. | կարո | կարոո | ֆեկարո | -ձե | միսձե |
2. | պւեր | պւերո | ֆեպւեր | -շո | միսշո |
3. m | լու | լուսո | ֆելու | -լիչ | միսլիչ |
3. f | դու | դուսո | րեդու | ||
3. n | տուտ | - | րետուտ | -չաճ | միսչաճ |
3. r | ծու | - | րեծու | ||
4. m/r | քւեպ | քւեպսո | ֆեքւեպ | -ժավ | միսժավ |
4. f/n | նեպ | - | րենեպ |
Tryby
Po liczbie i osobie do czasownika dodaje się jeden z siedmiu trybów.
Tryb oznajmujący
Nie dodaje żadnej końcówki.
Tryb przypuszczający
Znaczenie takie same, jak w języku polskim, końcówka -թւու
Tryb proszący
Wyraża życzenie, prośbę. Jest delikatną, uprzejmą formą trybu rozkazującego, końcówka -բոկա. Np.: Przynieś, proszę, jedzenie. - Դուսեպուկետա՛դաշոբոկաբոդի: (przynieść-jedzenieAKK-2sg-JUS-PRES)
Tryb rozkazujący
Wyraża rozkaz, życzenie. Jest prośbą, którą trzeba spełnić, wyrażany w bardziej potocznych rozmowach, końcówka -յեն
Tryb życzący
Wyrażą życzenie względem czegoś, co ma przynajmniej minimalną, ale realną szansę się wydarzyć, np.: Obyśmy zjedli śniadanie. Końcówka: -կաս
Tryb mowy zależnej
Używany przy mowie zależnej zdaniu, odpowiada naszemu ,,mówi/twierdzi, że końcówka -պւիկ np.: Ona mówi, że pływasz - Միսդուշոպւիկբոդի: (pływać-ona-2SG-RSPEE-PRES)
Tryb marzeń
Wyraża nierealne marzenia, np. Wygrałbym dużo złota. Końcówka -հոշոլ
Czasy
Czwartą końcówką jest czas.
Czas nieokreślony
Dotyczy na ogół faktów i czynności, w których kategoria czasu nie jest ważna dla przekazu. Używa się go w równoważnikach zdań. Stosowany zamiennie z aorystem, otrzymuje końcówkę –պւօ.
Aoryst
Czas zapożyczony z ərütatu. Odnosi się do czynności, które dotyczą wszystkich czasów lub przeszłości/przyszłości wyrażanej teraźniejszością. W opisywaniu faktów używany zamiennie z czasem nieokreślonym, podobnie, jak w ərütacie – nie otrzymuje żadnej końcówki
Czas teraźniejszy
Dotyczy tylko zjawisk teraźniejszych. Otrzymuje końcówkę -բոդի
Czas przeszły
Odnosi się do czynności przeszłych, które nie mają stosunku z żadnym konkretnym odstępem czasu. Dodaje do czasownika końcówkę -պւե
Czas bliski przeszły
Dotyczy wszystkich zjawisk przeszłych, które są stosunkowo niedalekie teraźniejszości, jest też następstwem czasu dalszego, jego końcówka to -պւելա
Czas dalszy przeszły
Dotyczy wszystkich zjawisk przeszłych, które są stosunkowo dalekie teraźniejszości, jest też prekursorem czasu bliższego (pełni funkckę czasu zaprzeszłego), jego końcówka to -պւեչև
Czas przyszły
Opisuje zjawiska, fakty przyszłe, które nie mają stosunku z żadnym konkretnym okresem czasu. Jego końcówka to -ծա
Czas przyszły bliższy
Dotyczy wszstkich zjawisk przyszłych, które są stosunkowo bliskie teraźniejszości, jest też prekursorem czasu dalszego, jego końcówka to -ծալա
Czas przyszły dalszy
Dotyczy wszystkich zjawisk przyszłych, które są stosunkowo dalekie teraźniejszości, jest też następstwem czasu bliższego (czas zaprzyszły), jego końcówka to -ծաչա
Iteratywność
Określa, ile razy dana czynność została wykonana. Występuje forma pojedyncza, podwójna (rzadko używana) i mnoga. Jest to piąta końcówka, jaką otrzymuje czasownik.
Przykład - միսիքւ - pływać | Liczba | ||
---|---|---|---|
pojedyncza | podwójna | mnoga | |
końcówka | -ջու | -քւասեճի | -թւեսե |
przykład | միսջու | միսքւասեճի | միսթւեսե |
Միսմիսեպւեջու։ (Pływać-1SG-PAST-FREQSG) Popłynąłem (zrobiłem to jeden raz)
Միսմիսեպւեքւասեճի։ (Pływać-1SG-PAST-FREQDU) - Popłynąłem dwa razy.
Միսմիսեպւեթւեսե։ (Pływać-1SG-PAST-FREQPL) - Popływałem (była to czynność ciągła powtarzana kilka razy).
Składnia
Podstawowym szykiem zdania jest VSO. Zdanie zawsze jest wyrażane jednym słowem, np.:
Ձարիմարա̕կիիվևրիծագոզավեկիլիչպւեչևքւասեճի: - Świnia zjadła dwa razy chleb dwa lata temu
(jeść-świnia-chleb-AKK-dwa-rok-3SG-PASTPERF.-FREQDU)
W zdaniach złożonych nie występuje przecinek, jego funkcję przejmuje spacja:
Նակիվի̕դեդեյեսատօլիչկասպւեջու հօշա՟նակիալա̕դեյեպիտօլիչյենծաջու: - Chcieli iść przez góry, ale będą musieli iść przez miasto.
(iść-góry-KONPROL-3PL-OPT-PAST-FREQSG ale-iść-miasto-SUPPROL-3SG-IMP-FUT-FREQSG)
Przymiotnik i liczebnik
Przymiotnik powstaje poprzez dodanie -ձոպ do rzeczownika [w rozbudowie]
Słowotwórstwo
Kaalpaskie rzeczowniki mogą składać się z jednego (rzeczownikowego) lub dwóch (rzeczownikowego i czasownikowego) rdzeni. Istnieją również neologizmy złożone z dwóch lub więcej pełnoprawnych rzeczowników, które łączy się wówczas interfiksem -զօլ-. Czasownik może się składać tylko z rdzenia rzeczownikowego. Poniższa lista przedstawia najpowszechniejsze rdzenie: