Kaalpaq: Różnice pomiędzy wersjami
(Nie pokazano 30 wersji utworzonych przez 2 użytkowników) | |||
Linia 1: | Linia 1: | ||
− | '''Język kaalpaq (կա՛լպաք կօ՛պլա [ | + | '''Język kaalpaq (կա՛լպաք կօ՛պլա [ˈkaːlpæqˤ ˈkuːplæ])''' - Język używany na [[Kyon|Kyonie]] przez Kaalów, bliskich sojuszników Erutańczyków. Wpływy tego języka przyczyniły się znacząco do ewolucji protoplasty [[Język ərütat|Erutatu]]. Jest językiem polisyntetycznym. |
+ | |||
+ | |||
+ | == Historia == | ||
+ | Język pochodzi z izolowanej grupy języków kaalskich. Jego historia sięga | ||
+ | |||
== Fonologia == | == Fonologia == | ||
Linia 61: | Linia 66: | ||
*tylko w zapożyczeniach z Erutatu | *tylko w zapożyczeniach z Erutatu | ||
+ | |||
+ | === Pismo kaalskie === | ||
+ | Pismo kaalskie jest abdżadem, jednak akcentowane samogłoski są traktowane jako osobne litery. Pomimo długiej dominacji zapisu erutackiego zachowało się i jest dzisiaj używane przez elitę w Kaalpasie. Jego cechą charakterystyczną jest występowanie liter dużych, średnich i małych. Pierwotnie występowały tylko małe i duże, średnie powstały wraz z rozwojem piśmiennictwa, kiedy duże zaczęły pojawiać się tylko na początku rozdziałów w księgach. Zgodnie z obecnymi regułami ortograficznymi litery duże powinny się pojawiać jako znaki ozdobne, a średnie na początku każdego wyrazu. | ||
== Gramatyka == | == Gramatyka == | ||
Linia 69: | Linia 77: | ||
==== Liczba ==== | ==== Liczba ==== | ||
− | Rzeczownik może otrzymać jedną z trzech liczb - pojedynczą, podwójną lub | + | Rzeczownik może otrzymać jedną z trzech liczb - pojedynczą, podwójną lub mnogą. |
{| class="wikitable" | {| class="wikitable" | ||
! rowspan="2" | | ! rowspan="2" | | ||
Linia 400: | Linia 408: | ||
=== Czasownik === | === Czasownik === | ||
− | Czasownik charakteryzuje bardzo bogata odmiana przez liczby, osoby, tryby, czasy, iteratywność, | + | Czasownik charakteryzuje bardzo bogata odmiana przez liczby (3), osoby (8), tryby (9), czasy (9), iteratywność (3) i strony (2). |
+ | Bezokolicznik zawsze zakończony jest na '''-իքւ''' (-iq'), końcówkę bezokolicznika zawsze się usuwa w odmianie, co bardzo rzadko prowadzi do nieregularnych form czasownika. W przeciwieństwie do rzeczowników, czasowniki nie mają w sobie długich samogłosek. | ||
+ | |||
+ | ==== Liczba ==== | ||
+ | Podobnie, jak w przypadku rzeczownika, tak i do czasownika dodaje się odpowiednie końcówki | ||
+ | {| class="wikitable" | ||
+ | ! rowspan="2" | Przykład - միսիքւ - pływać | ||
+ | ! colspan="3" style="text-align: center; font-weight: bold;" | Liczba | ||
+ | |- | ||
+ | | style="text-align: center;" | pojedyncza | ||
+ | | style="text-align: center;" | podwójna | ||
+ | | style="text-align: center;" | mnoga | ||
+ | |- | ||
+ | ! style="text-align: center;" | końcówka | ||
+ | | style="text-align: center; font-style: italic;" | -∅ | ||
+ | | style="text-align: center; font-style: italic;" | -տո (-to) | ||
+ | | style="text-align: center; font-style: italic;" | -տօ (-tu) | ||
+ | |- | ||
+ | ! style="text-align: center;" | przykład | ||
+ | | style="text-align: center; font-style: italic;" | միս (mis) | ||
+ | | style="text-align: center; font-style: italic;" | միստո (misto) | ||
+ | | style="text-align: center; font-style: italic;" | միստօ (mistu) | ||
+ | |} | ||
+ | |||
+ | ==== Osoby ==== | ||
+ | Czasownik zasadniczo odmienia się przez 6 osób, ale istnieją także dwie formy rzadko używanej 4 osoby, używanej, gdy podmiot wyrażony jest dopełniaczu, jednakże jest ona wypierana przez trzecią osobę. Forma męsko-,,roślinna'' 4. osoby ma także charakter grzecznościowy. | ||
+ | |||
+ | {| class="wikitable" | ||
+ | ! rowspan="2" style="text-align: center; font-weight: bold;" | Osoba | ||
+ | ! colspan="3" style="text-align: center; font-weight: bold;" | Nazwa | ||
+ | ! rowspan="2" style="text-align: center; font-weight: bold;" | Końcówka | ||
+ | ! rowspan="2" style="text-align: center; font-weight: bold;" | Przykład | ||
+ | |- | ||
+ | | style="text-align: center; font-weight: bold;" | l. poj | ||
+ | | style="text-align: center; font-weight: bold;" | l. pod | ||
+ | | style="text-align: center; font-weight: bold;" | l. mn. | ||
+ | |- | ||
+ | | style="text-align: center; font-weight: bold;" | 1. | ||
+ | | style="text-align: center;" | կարո | ||
+ | | style="text-align: center;" | կարոո | ||
+ | | style="text-align: center;" | ֆեկարո | ||
+ | | style="text-align: center;" | -ձե | ||
+ | | style="text-align: center; font-style: italic;" | միսձե | ||
+ | |- | ||
+ | | style="text-align: center; font-weight: bold;" | 2. | ||
+ | | style="text-align: center;" | պւեր | ||
+ | | style="text-align: center;" | պւերո | ||
+ | | style="text-align: center;" | ֆեպւեր | ||
+ | | style="text-align: center;" | -շո | ||
+ | | style="text-align: center; font-style: italic;" | միսշո | ||
+ | |- | ||
+ | | style="text-align: center; font-weight: bold;" | 3. m | ||
+ | | style="text-align: center;" | լու | ||
+ | | style="text-align: center;" | լուսո | ||
+ | | style="text-align: center;" | ֆելու | ||
+ | | rowspan="2" style="text-align: center;" | -լիչ | ||
+ | | rowspan="2" style="text-align: center; font-style: italic;" | միսլիչ | ||
+ | |- | ||
+ | | style="text-align: center; font-weight: bold;" | 3. f | ||
+ | | style="text-align: center;" | դու | ||
+ | | style="text-align: center;" | դուսո | ||
+ | | style="text-align: center;" | րեդու | ||
+ | |- | ||
+ | | style="text-align: center; font-weight: bold;" | 3. n | ||
+ | | style="text-align: center;" | տուտ | ||
+ | | style="text-align: center;" | - | ||
+ | | style="text-align: center;" | րետուտ | ||
+ | | rowspan="2" style="text-align: center;" | -չաճ | ||
+ | | rowspan="2" style="text-align: center; font-style: italic;" | միսչաճ | ||
+ | |- | ||
+ | | style="text-align: center; font-weight: bold;" | 3. r | ||
+ | | style="text-align: center;" | ծու | ||
+ | | style="text-align: center;" | - | ||
+ | | style="text-align: center;" | րեծու | ||
+ | |- | ||
+ | | style="text-align: center; font-weight: bold;" | 4. m/r | ||
+ | | style="text-align: center;" | քւեպ | ||
+ | | style="text-align: center;" | քւեպսո | ||
+ | | style="text-align: center;" | ֆեքւեպ | ||
+ | | rowspan="2" style="text-align: center;" | -ժավ | ||
+ | | rowspan="2" style="text-align: center; font-style: italic;" | միսժավ | ||
+ | |- | ||
+ | | style="text-align: center; font-weight: bold;" | 4. f/n | ||
+ | | style="text-align: center;" | նեպ | ||
+ | | style="text-align: center;" | - | ||
+ | | style="text-align: center;" | րենեպ | ||
+ | |} | ||
+ | |||
+ | ==== Tryby ==== | ||
+ | Po liczbie i osobie do czasownika dodaje się jeden z siedmiu trybów. | ||
+ | |||
+ | ===== Tryb oznajmujący ===== | ||
+ | Nie dodaje żadnej końcówki. | ||
+ | ===== Tryb przypuszczający ===== | ||
+ | Znaczenie takie same, jak w języku polskim, końcówka '''-թւու''' | ||
+ | ===== Tryb proszący ===== | ||
+ | Wyraża życzenie, prośbę. Jest delikatną, uprzejmą formą trybu rozkazującego, końcówka '''-բոկա'''. Np.: Przynieś, proszę, jedzenie. - Դուսեպուկետա՛դաշո'''բոկա'''բոդի: (przynieść-jedzenieAKK-2sg-JUS-PRES) | ||
+ | |||
+ | ===== Tryb rozkazujący ===== | ||
+ | Wyraża rozkaz, życzenie. Jest prośbą, którą trzeba spełnić, wyrażany w bardziej potocznych rozmowach, końcówka '''-յեն''' | ||
+ | ===== Tryb życzący ===== | ||
+ | Wyrażą życzenie względem czegoś, co ma przynajmniej minimalną, ale realną szansę się wydarzyć, np.: Obyśmy zjedli śniadanie. Końcówka: '''-կաս''' | ||
+ | ===== Tryb mowy zależnej ===== | ||
+ | Używany przy mowie zależnej zdaniu, odpowiada naszemu ,,mówi/twierdzi, że'' końcówka '''-պւիկ''' np.: Ona mówi, że pływasz - Միսդուշո'''պւիկ'''բոդի: (pływać-ona-2SG-RSPEE-PRES) | ||
+ | |||
+ | ===== Tryb marzeń ===== | ||
+ | Wyraża nierealne marzenia, np. Wygrałbym dużo złota. Końcówka '''-հոշոլ''' | ||
+ | |||
+ | ==== Czasy ==== | ||
+ | Czwartą końcówką jest czas. | ||
+ | |||
+ | ===== Czas nieokreślony ===== | ||
+ | Dotyczy na ogół faktów i czynności, w których kategoria czasu nie jest ważna dla przekazu. Używa się go w równoważnikach zdań. Stosowany zamiennie z aorystem, otrzymuje końcówkę –պւօ. | ||
+ | |||
+ | ===== Aoryst ===== | ||
+ | Czas zapożyczony z ərütatu. Odnosi się do czynności, które dotyczą wszystkich czasów lub przeszłości/przyszłości wyrażanej teraźniejszością. W opisywaniu faktów używany zamiennie z czasem nieokreślonym, podobnie, jak w ərütacie – nie otrzymuje żadnej końcówki | ||
+ | |||
+ | ===== Czas teraźniejszy ===== | ||
+ | Dotyczy tylko zjawisk teraźniejszych. Otrzymuje końcówkę -բոդի | ||
+ | |||
+ | ===== Czas przeszły ===== | ||
+ | Odnosi się do czynności przeszłych, które nie mają stosunku z żadnym konkretnym odstępem czasu. Dodaje do czasownika końcówkę -պւե | ||
+ | |||
+ | ===== Czas bliski przeszły ===== | ||
+ | Dotyczy wszystkich zjawisk przeszłych, które są stosunkowo niedalekie teraźniejszości, jest też następstwem czasu dalszego, jego końcówka to -պւելա | ||
+ | |||
+ | ===== Czas dalszy przeszły ===== | ||
+ | Dotyczy wszystkich zjawisk przeszłych, które są stosunkowo dalekie teraźniejszości, jest też prekursorem czasu bliższego (pełni funkckę czasu zaprzeszłego), jego końcówka to -պւեչև | ||
+ | |||
+ | ===== Czas przyszły ===== | ||
+ | Opisuje zjawiska, fakty przyszłe, które nie mają stosunku z żadnym konkretnym okresem czasu. Jego końcówka to -ծա | ||
+ | |||
+ | ===== Czas przyszły bliższy ===== | ||
+ | Dotyczy wszstkich zjawisk przyszłych, które są stosunkowo bliskie teraźniejszości, jest też prekursorem czasu dalszego, jego końcówka to -ծալա | ||
+ | |||
+ | ===== Czas przyszły dalszy ===== | ||
+ | Dotyczy wszystkich zjawisk przyszłych, które są stosunkowo dalekie teraźniejszości, jest też następstwem czasu bliższego (czas zaprzyszły), jego końcówka to -ծաչա | ||
+ | |||
+ | ==== Iteratywność ==== | ||
+ | Określa, ile razy dana czynność została wykonana. Występuje forma pojedyncza, podwójna (rzadko używana) i mnoga. Jest to piąta końcówka, jaką otrzymuje czasownik. | ||
+ | |||
+ | {| class="wikitable" | ||
+ | ! rowspan="2" | Przykład - միսիքւ - pływać | ||
+ | ! colspan="3" style="text-align: center; font-weight: bold;" | Liczba | ||
+ | |- | ||
+ | | style="text-align: center;" | pojedyncza | ||
+ | | style="text-align: center;" | podwójna | ||
+ | | style="text-align: center;" | mnoga | ||
+ | |- | ||
+ | ! style="text-align: center;" | końcówka | ||
+ | | style="text-align: center; font-style: italic;" | -ջու | ||
+ | | style="text-align: center; font-style: italic;" | -քւասեճի | ||
+ | | style="text-align: center; font-style: italic;" | -թւեսե | ||
+ | |- | ||
+ | ! style="text-align: center;" | przykład | ||
+ | | style="text-align: center; font-style: italic;" | միսջու | ||
+ | | style="text-align: center; font-style: italic;" | միսքւասեճի | ||
+ | | style="text-align: center; font-style: italic;" | միսթւեսե | ||
+ | |} | ||
+ | |||
+ | Միսմիսեպւեջու։ (Pływać-1SG-PAST-FREQSG) Popłynąłem (zrobiłem to jeden raz) | ||
+ | |||
+ | Միսմիսեպւեքւասեճի։ (Pływać-1SG-PAST-FREQDU) - Popłynąłem dwa razy. | ||
+ | |||
+ | Միսմիսեպւեթւեսե։ (Pływać-1SG-PAST-FREQPL) - Popływałem (była to czynność ciągła powtarzana kilka razy). | ||
+ | |||
+ | === Składnia === | ||
+ | Podstawowym szykiem zdania jest VSO. Zdanie zawsze jest wyrażane jednym słowem, np.: | ||
+ | |||
+ | <span style="color:red">Ձարի<span style="color:blue">մարա̕կի<span style="color:red">իվևրի<span style="color:blue">ծա<span style="color:red">գոզ<span style="color:blue">ավեկի<span style="color:red">լիչ<span style="color:blue">պւեչև<span style="color:red">քւասեճի:</span> - <span style="color:black">Świnia zjadła dwa razy chleb dwa lata temu | ||
+ | |||
+ | (jeść-świnia-chleb-AKK-dwa-rok-3SG-PASTPERF.-FREQDU) | ||
+ | |||
+ | |||
+ | W zdaniach złożonych nie występuje przecinek, jego funkcję przejmuje spacja: | ||
+ | |||
+ | <span style="color:red">Նակի<span style="color:blue">վի̕դեսի<span style="color:red">դեյեսա<span style="color:blue">տօլիչ<span style="color:red">կաս<span style="color:blue">պւե<span style="color:red">ջու <span style="color:blue">հօշա՟<span style="color:red">նակի<span style="color:blue">ալա̕<span style="color:red">դեյեպի<span style="color:blue">տօլիչ<span style="color:red">յեն<span style="color:blue">ծա<span style="color:red">ջու<span style="color:black">: - Chcieli iść przez góry, ale będą musieli iść przez miasto. | ||
+ | |||
+ | (iść-góry-KONPROL-3PL-OPT-PAST-FREQSG ale-iść-miasto-SUPPROL-3SG-IMP-FUT-FREQSG) | ||
+ | |||
+ | === Przymiotnik i liczebnik === | ||
+ | Przymiotnik powstaje poprzez dodanie '''-ձոպ''' do rzeczownika [w rozbudowie] | ||
+ | |||
+ | === Słowotwórstwo === | ||
+ | Kaalpaskie rzeczowniki mogą składać się z jednego (rzeczownikowego) lub dwóch (czasownikowego+rzeczownikowego) rdzeni. Istnieją również neologizmy złożone z dwóch lub więcej pełnoprawnych rzeczowników, które łączy się wówczas interfiksem '''-զօլ-'''. Czasownik może się składać tylko z rdzenia rzeczownikowego. Poniższa lista przedstawia najpowszechniejsze rdzenie: | ||
+ | |||
+ | {| class="wikitable" | ||
+ | ! colspan="2" style="text-align: center; font-weight: bold;" | Rdzenie | ||
+ | |- | ||
+ | | style="text-align: center; font-weight: bold;" | Czasownikowe | ||
+ | | style="text-align: center; font-weight: bold;" | Rzeczownikowe | ||
+ | |- | ||
+ | | pływać - միսի | ||
+ | | jabłko - կևլ | ||
+ | |- | ||
+ | | jeść - ձարի | ||
+ | | pies - կի՛րևկ | ||
+ | |- | ||
+ | | iść - նակի | ||
+ | | ryba - րոդա | ||
+ | |- | ||
+ | | zamieszkiwać - հիհ | ||
+ | | osioł - քւա՛րի | ||
+ | |- | ||
+ | | upłynniać, wyciskać - չանև | ||
+ | | śliwka - ֆո՛լա | ||
+ | |- | ||
+ | | zamrażać - քւեպա | ||
+ | | świnia - մարա՛կի | ||
+ | |- | ||
+ | | palić - զիս | ||
+ | | chleb - իվև՛րի | ||
+ | |- | ||
+ | | gotować - կևսօ | ||
+ | | góra - վի̕դե | ||
+ | |- | ||
+ | | zbierać - լալաս | ||
+ | | ziemia - մօ՛կաչ | ||
+ | |- | ||
+ | | rzucać - չէմաս | ||
+ | | woda - ճափե՛կւ | ||
+ | |- | ||
+ | | czyścić | ||
+ | | skorupa | ||
+ | |- | ||
+ | | sprawiać ból | ||
+ | | powietrze | ||
+ | |- | ||
+ | | żyć | ||
+ | | człowiek | ||
+ | |- | ||
+ | | wschodzić | ||
+ | | metal | ||
+ | |- | ||
+ | | zachodzić | ||
+ | | drzewo | ||
+ | |- | ||
+ | | spaść | ||
+ | | drewno | ||
+ | |- | ||
+ | | umierać | ||
+ | | piasek | ||
+ | |- | ||
+ | | rodzić się | ||
+ | | słodycz | ||
+ | |- | ||
+ | | latać | ||
+ | | sól | ||
+ | |- | ||
+ | | rosnąć | ||
+ | | gorzeń | ||
+ | |- | ||
+ | | wydobywać | ||
+ | | kość | ||
+ | |- | ||
+ | | widzieć | ||
+ | | czerń | ||
+ | |- | ||
+ | | słyszeć | ||
+ | | czerwień | ||
+ | |- | ||
+ | | liczyć | ||
+ | | błękit | ||
+ | |- | ||
+ | | czytać | ||
+ | | granat | ||
+ | |- | ||
+ | | leżeć | ||
+ | | zieleń | ||
+ | |- | ||
+ | | zbierać | ||
+ | | żółć | ||
+ | |- | ||
+ | | budować | ||
+ | | fiolet | ||
+ | |- | ||
+ | | zabijać | ||
+ | | biel | ||
+ | |- | ||
+ | | myśleć | ||
+ | | szarość | ||
+ | |- | ||
+ | | karmić | ||
+ | | miękkość | ||
+ | |- | ||
+ | | pić | ||
+ | | twardość | ||
+ | |- | ||
+ | | chcieć | ||
+ | | czas | ||
+ | |- | ||
+ | | kochać | ||
+ | | skóra | ||
+ | |- | ||
+ | | nienawidzić | ||
+ | | litera | ||
+ | |- | ||
+ | | pisać | ||
+ | | ogień | ||
+ | |- | ||
+ | | mieć | ||
+ | | [podmiot czynności] | ||
+ | |- | ||
+ | | ciąć | ||
+ | | złoto | ||
+ | |- | ||
+ | | mieć nadzieję | ||
+ | | kryształ | ||
+ | |- | ||
+ | | osądzać | ||
+ | | głód | ||
+ | |- | ||
+ | | uzdrawiać | ||
+ | | pieniądze | ||
+ | |- | ||
+ | | czekać | ||
+ | | gwiazda | ||
+ | |- | ||
+ | | opiekować się | ||
+ | | kula | ||
+ | |- | ||
+ | | świecić | ||
+ | | powierzchnia, podłoga | ||
+ | |- | ||
+ | | | ||
+ | | | ||
+ | |- | ||
+ | | | ||
+ | | | ||
+ | |- | ||
+ | | | ||
+ | | | ||
+ | |- | ||
+ | | | ||
+ | | | ||
+ | |- | ||
+ | | | ||
+ | | | ||
+ | |- | ||
+ | | | ||
+ | | | ||
+ | |- | ||
+ | | | ||
+ | | | ||
+ | |- | ||
+ | | | ||
+ | | | ||
+ | |- | ||
+ | | | ||
+ | | | ||
+ | |- | ||
+ | | | ||
+ | | | ||
+ | |- | ||
+ | | | ||
+ | | | ||
+ | |- | ||
+ | | | ||
+ | | | ||
+ | |- | ||
+ | | | ||
+ | | | ||
+ | |- | ||
+ | | | ||
+ | | | ||
+ | |- | ||
+ | | | ||
+ | | | ||
+ | |- | ||
+ | | | ||
+ | | | ||
+ | |- | ||
+ | | | ||
+ | | | ||
+ | |- | ||
+ | | | ||
+ | | | ||
+ | |- | ||
+ | | | ||
+ | | | ||
+ | |- | ||
+ | | | ||
+ | | | ||
+ | |- | ||
+ | | | ||
+ | | | ||
+ | |- | ||
+ | | | ||
+ | | | ||
+ | |- | ||
+ | | | ||
+ | | | ||
+ | |- | ||
+ | | | ||
+ | | | ||
+ | |} | ||
+ | |||
+ | Przykładowe złożenia: | ||
+ | <pre> | ||
+ | չանևկև՛լ (dosł. wyciskać jabłko) - sok jabłkowy | ||
+ | կևսօֆո՛լա (dosł. gotować śliwkę) - kompot śliwkowy | ||
+ | հիհկևլ (dosł. zamieszkiwać jabłko) - nasiona jabłoni (także: szerszeń) | ||
+ | նակիքւա՛րի (dosł. iść-osioł) - kopyto osła | ||
+ | զիսմարա՛կի (dosł. palić świnię) - kotlet | ||
+ | </pre> | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | [[Kategoria:Języki Kyonu|Kaalpaq]] |
Aktualna wersja na dzień 19:28, 31 gru 2017
Język kaalpaq (կա՛լպաք կօ՛պլա [ˈkaːlpæqˤ ˈkuːplæ]) - Język używany na Kyonie przez Kaalów, bliskich sojuszników Erutańczyków. Wpływy tego języka przyczyniły się znacząco do ewolucji protoplasty Erutatu. Jest językiem polisyntetycznym.
Historia
Język pochodzi z izolowanej grupy języków kaalskich. Jego historia sięga
Fonologia
Zapis
Język jest zapisywany pismem kaalskim oraz alfabetem ormiańskim. Samogłoski dzielą się na krótkie i długie (akcentowane), samogłoski długie bez krótkiego odpowiednika nie muszą być koniecznie akcentowane. Akcent jest swobodny, dynamiczny, iloczasowy i stały pod względem morfologicznym. Nie istnieją dyftongi. Budowa sylaby to (V)CV. Spółgłoska na końcu wyrazu jest zawsze faryngalizowana.
|
|
|
|
|
|
| ||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
| ||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
| ||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
| ||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
| ||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
| ||||||||||||||
|
|
- tylko w zapożyczeniach z Erutatu
Pismo kaalskie
Pismo kaalskie jest abdżadem, jednak akcentowane samogłoski są traktowane jako osobne litery. Pomimo długiej dominacji zapisu erutackiego zachowało się i jest dzisiaj używane przez elitę w Kaalpasie. Jego cechą charakterystyczną jest występowanie liter dużych, średnich i małych. Pierwotnie występowały tylko małe i duże, średnie powstały wraz z rozwojem piśmiennictwa, kiedy duże zaczęły pojawiać się tylko na początku rozdziałów w księgach. Zgodnie z obecnymi regułami ortograficznymi litery duże powinny się pojawiać jako znaki ozdobne, a średnie na początku każdego wyrazu.
Gramatyka
Kaalpaq jest językiem polisyntetycznym z bardzo złożonym systemem przyimków. Szyk zdania to VOS, rzadko VSO.
Rzeczownik
Rzeczownik nie ma bardzo rozbudowanej odmiany, po za dużą ilością przypadków odnoszących się do przyimków, a jego rola często ogranicza się do zaznaczania agensa i pacjensa w zdaniu. Wyróżnia się cztery rodzaje.
Liczba
Rzeczownik może otrzymać jedną z trzech liczb - pojedynczą, podwójną lub mnogą.
Liczba | |||
---|---|---|---|
pojedyncza | podwójna | mnoga | |
końcówka | -∅ | -սի (-si) | -քի (-qi) |
przykład - jabłko | կևլ (köl) | կևլսի (kölsi) | կևլքի (kölqi) |
Przypadek
Po końcówce liczby dodawana jest końcówka przypadku. Forma biernika zależy od rodzaju (męski, żeński, nijaki, "roślinny"), w pozostałych przypadkach nie ma on żadnego znaczenia.
Deklinacja | ||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Przypadek | Pytanie | Rodzaj | Przykład | |||||
r. m | r. ż | r. n | r. r | |||||
Mianownik | kto? co? | -∅ | -V՛ | -ւ | -V | կի՛րևկ (kiirök), րոդա՛ (rodaa), Ւրօ՛տատւ (Eruutatʼ), քւա՛րի (qʼaari) | ||
Biernik | kogo? co? | +լո | +դո | +տոտ | +ծա | կի՛րևկլո (kiiröklo), րոդա՛դո (rodaado), Ւրօ՛տատւտոտ (Eruutatʼtot), քւա՛րիծա (qʼaarita) | ||
Celownik | komu? czemu? przy czym? | +սոր | կի՛րևկսոր (kiiröksor) | |||||
Dopełniacz | czyj? | +դար | կի՛րևկդար (kiirökdar) | |||||
Miejscownik | Essyw
(gdzie?) |
Inessyw | w czym? | -դեպօցե | կի՛րևկդեպօցե (kiirökdepoce) | |||
Kontessyw | wśród czego? w czym? | -դեպօսա | ||||||
Superessyw | na czym? | -դեպօպի | ||||||
Superessyw II | nad czym? | -դեպօբո | ||||||
Subessyw | pod czym? | -դեպօդև | ||||||
Adessyw | (bezpośrednio) obok czego? | -դեպօմա | ||||||
Apudessyw | blisko czego? | -դեպօխա | ||||||
Possessyw | na czym? (pion) | -դեպօվո | ||||||
Postessyw | za czym? | -դեպօրո | ||||||
Antessyw | przed czym? | -դեպօտւու | ||||||
Ablatyw
(skąd?) |
Inablatyw | z jakiego miejsca? | -դեմևցե | |||||
Konablatyw | spośród czego? z czego? | -դեմևսա | ||||||
Superablatyw | z czego? (powierzchnia pozioma) | -դեմևպի | ||||||
Superablatyw II | znad czego? | -դեմևբո | ||||||
Subablatyw | spod czego? | -դեմևդև | ||||||
Adablatyw | od (obok) czego? | -դեմևմա | ||||||
Apudablatyw | od bliska czego? | -դեմևխա | ||||||
Possablatyw | z czego? (pion) | -դեմևվո | ||||||
Postablatyw | zza czego? | -դեմևրո | ||||||
Antablatyw | sprzed czego? | -դեմևտւու | ||||||
Allatyw
(dokąd?) |
Inallatyw | do jakiego miejsca? | -դեգիցե | |||||
Konallatyw | wśród czego? (w kierunku) | -դեգիսա | ||||||
Superallatyw | na co? | -դեգիպի | ||||||
Superallatyw II | nad co? | -դեգիբո | ||||||
Suballatyw | pod co? | -դեգիդև | ||||||
Adallatyw | do (obok) czego? | -դեգիմա | ||||||
Apudallatyw | do bliska czego? | -դեգիխա | ||||||
Possallatyw | na co? (pion) | -դեգիվո | ||||||
Postallatyw | za co? | -դեգի | ||||||
Antallatyw | przed co? | -դեգի | ||||||
Prolatyw
(przez co?) |
Inprolatyw | przez jakie miejsce? | -դեյեցե | |||||
Konprolatyw | przez co? | -դեյեսա | ||||||
Superprolatyw | przez (powierzchnię) czego? | -դեյեպի | ||||||
Superprolatyw II | ponad czym? | -դեյեբո | ||||||
Subprolatyw | przez (spód) czego? | -դեյեդև | ||||||
Adprolatyw | przez (obok) czego? | -դեյեմա | ||||||
Apudprolatyw | przez (blisko) czego? | -դեյեխա | ||||||
Possprolatyw | przez (pion) czego? | -դեյեվո | ||||||
Postprolatyw | przez (tył) czego? | -դեյերո | ||||||
Antprolatyw | przez (przód) czego? | -դեյետւու |
Dzierżawczość
Jest trzecią końcówką dodawaną do rzeczownika
l. poj. | l. pod. | l. mn. | |
---|---|---|---|
1 os. | -թա | -ցա | -պւա |
2 os. | -թավ | -ցավ | -պւավ |
3 os. m | -թար | -ցար | -պւար |
3 os. f | -թարե | -ցարե | -պւարե |
3 os. n | -թալ | -ցալ | -պւալ |
3 os. r | -թարել | -ցարել | -պւարել |
Zdrobnienie/zgrubienie
Zostało zapożyczone z erutatu. Dodawane, jako czwarta, ostatnia końcówka.
Końcówka | Przykład - ֆո՛լա (foola) - śliwka | |
---|---|---|
Zdrobnienie | -չեկ | ֆո՛լաչեկ (foolacz'ek) |
Zgrubienie | -լեգ | ֆո՛լալեգ (foolaleg) |
Czasownik
Czasownik charakteryzuje bardzo bogata odmiana przez liczby (3), osoby (8), tryby (9), czasy (9), iteratywność (3) i strony (2). Bezokolicznik zawsze zakończony jest na -իքւ (-iq'), końcówkę bezokolicznika zawsze się usuwa w odmianie, co bardzo rzadko prowadzi do nieregularnych form czasownika. W przeciwieństwie do rzeczowników, czasowniki nie mają w sobie długich samogłosek.
Liczba
Podobnie, jak w przypadku rzeczownika, tak i do czasownika dodaje się odpowiednie końcówki
Przykład - միսիքւ - pływać | Liczba | ||
---|---|---|---|
pojedyncza | podwójna | mnoga | |
końcówka | -∅ | -տո (-to) | -տօ (-tu) |
przykład | միս (mis) | միստո (misto) | միստօ (mistu) |
Osoby
Czasownik zasadniczo odmienia się przez 6 osób, ale istnieją także dwie formy rzadko używanej 4 osoby, używanej, gdy podmiot wyrażony jest dopełniaczu, jednakże jest ona wypierana przez trzecią osobę. Forma męsko-,,roślinna 4. osoby ma także charakter grzecznościowy.
Osoba | Nazwa | Końcówka | Przykład | ||
---|---|---|---|---|---|
l. poj | l. pod | l. mn. | |||
1. | կարո | կարոո | ֆեկարո | -ձե | միսձե |
2. | պւեր | պւերո | ֆեպւեր | -շո | միսշո |
3. m | լու | լուսո | ֆելու | -լիչ | միսլիչ |
3. f | դու | դուսո | րեդու | ||
3. n | տուտ | - | րետուտ | -չաճ | միսչաճ |
3. r | ծու | - | րեծու | ||
4. m/r | քւեպ | քւեպսո | ֆեքւեպ | -ժավ | միսժավ |
4. f/n | նեպ | - | րենեպ |
Tryby
Po liczbie i osobie do czasownika dodaje się jeden z siedmiu trybów.
Tryb oznajmujący
Nie dodaje żadnej końcówki.
Tryb przypuszczający
Znaczenie takie same, jak w języku polskim, końcówka -թւու
Tryb proszący
Wyraża życzenie, prośbę. Jest delikatną, uprzejmą formą trybu rozkazującego, końcówka -բոկա. Np.: Przynieś, proszę, jedzenie. - Դուսեպուկետա՛դաշոբոկաբոդի: (przynieść-jedzenieAKK-2sg-JUS-PRES)
Tryb rozkazujący
Wyraża rozkaz, życzenie. Jest prośbą, którą trzeba spełnić, wyrażany w bardziej potocznych rozmowach, końcówka -յեն
Tryb życzący
Wyrażą życzenie względem czegoś, co ma przynajmniej minimalną, ale realną szansę się wydarzyć, np.: Obyśmy zjedli śniadanie. Końcówka: -կաս
Tryb mowy zależnej
Używany przy mowie zależnej zdaniu, odpowiada naszemu ,,mówi/twierdzi, że końcówka -պւիկ np.: Ona mówi, że pływasz - Միսդուշոպւիկբոդի: (pływać-ona-2SG-RSPEE-PRES)
Tryb marzeń
Wyraża nierealne marzenia, np. Wygrałbym dużo złota. Końcówka -հոշոլ
Czasy
Czwartą końcówką jest czas.
Czas nieokreślony
Dotyczy na ogół faktów i czynności, w których kategoria czasu nie jest ważna dla przekazu. Używa się go w równoważnikach zdań. Stosowany zamiennie z aorystem, otrzymuje końcówkę –պւօ.
Aoryst
Czas zapożyczony z ərütatu. Odnosi się do czynności, które dotyczą wszystkich czasów lub przeszłości/przyszłości wyrażanej teraźniejszością. W opisywaniu faktów używany zamiennie z czasem nieokreślonym, podobnie, jak w ərütacie – nie otrzymuje żadnej końcówki
Czas teraźniejszy
Dotyczy tylko zjawisk teraźniejszych. Otrzymuje końcówkę -բոդի
Czas przeszły
Odnosi się do czynności przeszłych, które nie mają stosunku z żadnym konkretnym odstępem czasu. Dodaje do czasownika końcówkę -պւե
Czas bliski przeszły
Dotyczy wszystkich zjawisk przeszłych, które są stosunkowo niedalekie teraźniejszości, jest też następstwem czasu dalszego, jego końcówka to -պւելա
Czas dalszy przeszły
Dotyczy wszystkich zjawisk przeszłych, które są stosunkowo dalekie teraźniejszości, jest też prekursorem czasu bliższego (pełni funkckę czasu zaprzeszłego), jego końcówka to -պւեչև
Czas przyszły
Opisuje zjawiska, fakty przyszłe, które nie mają stosunku z żadnym konkretnym okresem czasu. Jego końcówka to -ծա
Czas przyszły bliższy
Dotyczy wszstkich zjawisk przyszłych, które są stosunkowo bliskie teraźniejszości, jest też prekursorem czasu dalszego, jego końcówka to -ծալա
Czas przyszły dalszy
Dotyczy wszystkich zjawisk przyszłych, które są stosunkowo dalekie teraźniejszości, jest też następstwem czasu bliższego (czas zaprzyszły), jego końcówka to -ծաչա
Iteratywność
Określa, ile razy dana czynność została wykonana. Występuje forma pojedyncza, podwójna (rzadko używana) i mnoga. Jest to piąta końcówka, jaką otrzymuje czasownik.
Przykład - միսիքւ - pływać | Liczba | ||
---|---|---|---|
pojedyncza | podwójna | mnoga | |
końcówka | -ջու | -քւասեճի | -թւեսե |
przykład | միսջու | միսքւասեճի | միսթւեսե |
Միսմիսեպւեջու։ (Pływać-1SG-PAST-FREQSG) Popłynąłem (zrobiłem to jeden raz)
Միսմիսեպւեքւասեճի։ (Pływać-1SG-PAST-FREQDU) - Popłynąłem dwa razy.
Միսմիսեպւեթւեսե։ (Pływać-1SG-PAST-FREQPL) - Popływałem (była to czynność ciągła powtarzana kilka razy).
Składnia
Podstawowym szykiem zdania jest VSO. Zdanie zawsze jest wyrażane jednym słowem, np.:
Ձարիմարա̕կիիվևրիծագոզավեկիլիչպւեչևքւասեճի: - Świnia zjadła dwa razy chleb dwa lata temu
(jeść-świnia-chleb-AKK-dwa-rok-3SG-PASTPERF.-FREQDU)
W zdaniach złożonych nie występuje przecinek, jego funkcję przejmuje spacja:
Նակիվի̕դեսիդեյեսատօլիչկասպւեջու հօշա՟նակիալա̕դեյեպիտօլիչյենծաջու: - Chcieli iść przez góry, ale będą musieli iść przez miasto.
(iść-góry-KONPROL-3PL-OPT-PAST-FREQSG ale-iść-miasto-SUPPROL-3SG-IMP-FUT-FREQSG)
Przymiotnik i liczebnik
Przymiotnik powstaje poprzez dodanie -ձոպ do rzeczownika [w rozbudowie]
Słowotwórstwo
Kaalpaskie rzeczowniki mogą składać się z jednego (rzeczownikowego) lub dwóch (czasownikowego+rzeczownikowego) rdzeni. Istnieją również neologizmy złożone z dwóch lub więcej pełnoprawnych rzeczowników, które łączy się wówczas interfiksem -զօլ-. Czasownik może się składać tylko z rdzenia rzeczownikowego. Poniższa lista przedstawia najpowszechniejsze rdzenie:
Rdzenie | |
---|---|
Czasownikowe | Rzeczownikowe |
pływać - միսի | jabłko - կևլ |
jeść - ձարի | pies - կի՛րևկ |
iść - նակի | ryba - րոդա |
zamieszkiwać - հիհ | osioł - քւա՛րի |
upłynniać, wyciskać - չանև | śliwka - ֆո՛լա |
zamrażać - քւեպա | świnia - մարա՛կի |
palić - զիս | chleb - իվև՛րի |
gotować - կևսօ | góra - վի̕դե |
zbierać - լալաս | ziemia - մօ՛կաչ |
rzucać - չէմաս | woda - ճափե՛կւ |
czyścić | skorupa |
sprawiać ból | powietrze |
żyć | człowiek |
wschodzić | metal |
zachodzić | drzewo |
spaść | drewno |
umierać | piasek |
rodzić się | słodycz |
latać | sól |
rosnąć | gorzeń |
wydobywać | kość |
widzieć | czerń |
słyszeć | czerwień |
liczyć | błękit |
czytać | granat |
leżeć | zieleń |
zbierać | żółć |
budować | fiolet |
zabijać | biel |
myśleć | szarość |
karmić | miękkość |
pić | twardość |
chcieć | czas |
kochać | skóra |
nienawidzić | litera |
pisać | ogień |
mieć | [podmiot czynności] |
ciąć | złoto |
mieć nadzieję | kryształ |
osądzać | głód |
uzdrawiać | pieniądze |
czekać | gwiazda |
opiekować się | kula |
świecić | powierzchnia, podłoga |
Przykładowe złożenia:
չանևկև՛լ (dosł. wyciskać jabłko) - sok jabłkowy կևսօֆո՛լա (dosł. gotować śliwkę) - kompot śliwkowy հիհկևլ (dosł. zamieszkiwać jabłko) - nasiona jabłoni (także: szerszeń) նակիքւա՛րի (dosł. iść-osioł) - kopyto osła զիսմարա՛կի (dosł. palić świnię) - kotlet