Język kaalpaq (կա՛լպաք կօ՛պլա [ˈkaːlpæqˤ ˈkuːplæ]) - Język używany na Kyonie przez Kaalów, bliskich sojuszników Erutańczyków. Wpływy tego języka przyczyniły się znacząco do ewolucji protoplasty Erutatu. Jest językiem polisyntetycznym.
Historia
Język pochodzi z izolowanej grupy języków kaalskich. Jego historia sięga
Fonologia
Zapis
Język jest zapisywany pismem kaalskim oraz alfabetem ormiańskim. Samogłoski dzielą się na krótkie i długie (akcentowane), samogłoski długie bez krótkiego odpowiednika nie muszą być koniecznie akcentowane. Akcent jest swobodny, dynamiczny, iloczasowy i stały pod względem morfologicznym. Nie istnieją dyftongi. Budowa sylaby to (V)CV. Spółgłoska na końcu wyrazu jest zawsze faryngalizowana.
- tylko w zapożyczeniach z Erutatu
Pismo kaalskie
Pismo kaalskie jest alfabetem zapisywanym 43 literami. Pomimo długiej dominacji zapisu erutackiego zachowało się i jest dzisiaj używane przez elitę w Kaalpasie. Jego cechą charakterystyczną jest występowanie liter dużych, średnich i małych. Pierwotnie występowały tylko małe i duże, średnie powstały wraz z rozwojem piśmiennictwa, kiedy duże zaczęły pojawiać się tylko na początku rozdziałów w księgach. Zgodnie z obecnymi regułami ortograficznymi litery duże powinny się pojawiać jako znaki ozdobne, a średnie na początku każdego wyrazu.
Gramatyka
Kaalpaq jest językiem polisyntetycznym z bardzo złożonym systemem przyimków. Szyk zdania to VOS, rzadko VSO.
Rzeczownik
Rzeczownik nie ma bardzo rozbudowanej odmiany, po za dużą ilością przypadków odnoszących się do przyimków, a jego rola często ogranicza się do zaznaczania agensa i pacjensa w zdaniu. Wyróżnia się cztery rodzaje.
Liczba
Rzeczownik może otrzymać jedną z trzech liczb - pojedynczą, podwójną lub mnogą.
|
|
Liczba
|
| pojedyncza
|
podwójna
|
mnoga
|
| końcówka
|
-∅
|
-սի (-si)
|
-քի (-qi)
|
| przykład - jabłko
|
կևլ (köl)
|
կևլսի (kölsi)
|
կևլքի (kölqi)
|
Przypadek
Po końcówce liczby dodawana jest końcówka przypadku. Forma biernika zależy od rodzaju (męski, żeński, nijaki, "roślinny"), w pozostałych przypadkach nie ma on żadnego znaczenia.
| Deklinacja
|
| Przypadek
|
Pytanie
|
Rodzaj
|
Przykład
|
| r. m
|
r. ż
|
r. n
|
r. r
|
| Mianownik
|
kto? co?
|
-∅
|
-V՛
|
-ւ
|
-V
|
կի՛րևկ (kiirök), րոդա՛ (rodaa), Ւրօ՛տատւ (Eruutatʼ), քւա՛րի (qʼaari)
|
| Biernik
|
kogo? co?
|
+լո
|
+դո
|
+տոտ
|
+ծա
|
կի՛րևկլո (kiiröklo), րոդա՛դո (rodaado), Ւրօ՛տատւտոտ (Eruutatʼtot), քւա՛րիծա (qʼaarita)
|
| Celownik
|
komu? czemu? przy czym?
|
+սոր
|
կի՛րևկսոր (kiiröksor)
|
| Dopełniacz
|
czyj?
|
+դար
|
կի՛րևկդար (kiirökdar)
|
| Miejscownik
|
Essyw
(gdzie?)
|
Inessyw
|
w czym?
|
-դեպօցե
|
կի՛րևկդեպօցե (kiirökdepoce)
|
| Kontessyw
|
wśród czego? w czym?
|
-դեպօսա
|
|
| Superessyw
|
na czym?
|
-դեպօպի
|
|
| Superessyw II
|
nad czym?
|
-դեպօբո
|
|
| Subessyw
|
pod czym?
|
-դեպօդև
|
|
| Adessyw
|
(bezpośrednio) obok czego?
|
-դեպօմա
|
|
| Apudessyw
|
blisko czego?
|
-դեպօխա
|
|
| Possessyw
|
na czym? (pion)
|
-դեպօվո
|
|
| Postessyw
|
za czym?
|
-դեպօրո
|
|
| Antessyw
|
przed czym?
|
-դեպօտւու
|
|
| Ablatyw
(skąd?)
|
Inablatyw
|
z jakiego miejsca?
|
-դեմևցե
|
|
| Konablatyw
|
spośród czego? z czego?
|
-դեմևսա
|
|
| Superablatyw
|
z czego? (powierzchnia pozioma)
|
-դեմևպի
|
|
| Superablatyw II
|
znad czego?
|
-դեմևբո
|
|
| Subablatyw
|
spod czego?
|
-դեմևդև
|
|
| Adablatyw
|
od (obok) czego?
|
-դեմևմա
|
|
| Apudablatyw
|
od bliska czego?
|
-դեմևխա
|
|
| Possablatyw
|
z czego? (pion)
|
-դեմևվո
|
|
| Postablatyw
|
zza czego?
|
-դեմևրո
|
|
| Antablatyw
|
sprzed czego?
|
-դեմևտւու
|
|
| Allatyw
(dokąd?)
|
Inallatyw
|
do jakiego miejsca?
|
-դեգիցե
|
|
| Konallatyw
|
wśród czego? (w kierunku)
|
-դեգիսա
|
|
| Superallatyw
|
na co?
|
-դեգիպի
|
|
| Superallatyw II
|
nad co?
|
-դեգիբո
|
|
| Suballatyw
|
pod co?
|
-դեգիդև
|
|
| Adallatyw
|
do (obok) czego?
|
-դեգիմա
|
|
| Apudallatyw
|
do bliska czego?
|
-դեգիխա
|
|
| Possallatyw
|
na co? (pion)
|
-դեգիվո
|
|
| Postallatyw
|
za co?
|
-դեգի
|
|
| Antallatyw
|
przed co?
|
-դեգի
|
|
| Prolatyw
(przez co?)
|
Inprolatyw
|
przez jakie miejsce?
|
-դեյեցե
|
|
| Konprolatyw
|
przez co?
|
-դեյեսա
|
|
| Superprolatyw
|
przez (powierzchnię) czego?
|
-դեյեպի
|
|
| Superprolatyw II
|
ponad czym?
|
-դեյեբո
|
|
| Subprolatyw
|
przez (spód) czego?
|
-դեյեդև
|
|
| Adprolatyw
|
przez (obok) czego?
|
-դեյեմա
|
|
| Apudprolatyw
|
przez (blisko) czego?
|
-դեյեխա
|
|
| Possprolatyw
|
przez (pion) czego?
|
-դեյեվո
|
|
| Postprolatyw
|
przez (tył) czego?
|
-դեյերո
|
|
| Antprolatyw
|
przez (przód) czego?
|
-դեյետւու
|
|
Dzierżawczość
Jest trzecią końcówką dodawaną do rzeczownika
|
|
l. poj.
|
l. pod.
|
l. mn.
|
| 1 os.
|
-թա
|
-ցա
|
-պւա
|
| 2 os.
|
-թավ
|
-ցավ
|
-պւավ
|
| 3 os. m
|
-թար
|
-ցար
|
-պւար
|
| 3 os. f
|
-թարե
|
-ցարե
|
-պւարե
|
| 3 os. n
|
-թալ
|
-ցալ
|
-պւալ
|
| 3 os. r
|
-թարել
|
-ցարել
|
-պւարել
|
Zdrobnienie/zgrubienie
Zostało zapożyczone z erutatu. Dodawane, jako czwarta, ostatnia końcówka.
|
|
Końcówka
|
Przykład - ֆո՛լա (foola) - śliwka
|
| Zdrobnienie
|
-չեկ
|
ֆո՛լաչեկ (foolacz'ek)
|
| Zgrubienie
|
-լեգ
|
ֆո՛լալեգ (foolaleg)
|
Czasownik
Czasownik charakteryzuje bardzo bogata odmiana przez liczby (3), osoby (8), tryby (9), czasy (9), iteratywność (3) i strony (2).
Bezokolicznik zawsze zakończony jest na -իքւ (-iq'), końcówkę bezokolicznika zawsze się usuwa w odmianie, co bardzo rzadko prowadzi do nieregularnych form czasownika. W przeciwieństwie do rzeczowników, czasowniki nie mają w sobie długich samogłosek.
Liczba
Podobnie, jak w przypadku rzeczownika, tak i do czasownika dodaje się odpowiednie końcówki
| Przykład - միսիքւ - pływać
|
Liczba
|
| pojedyncza
|
podwójna
|
mnoga
|
| końcówka
|
-∅
|
-տո (-to)
|
-տօ (-tu)
|
| przykład - jabłko
|
միս (mis)
|
միստո (misto)
|
միստօ (mistu)
|
Osoby
Czasownik zasadniczo odmienia się przez 6 osób, ale istnieją także dwie formy rzadko używanej 4 osoby, używanej, gdy podmiot wyrażony jest dopełniaczu, jednakże jest ona wypierana przez trzecią osobę. Forma męsko-,,roślinna 4. osoby ma także charakter grzecznościowy.
| Osoba
|
Nazwa
|
Końcówka
|
Przykład
|
| l. poj
|
l. pod
|
l. mn.
|
| 1.
|
կարո
|
կարոո
|
ֆեկարո
|
-ձե
|
միսձե
|
| 2.
|
պւեր
|
պւերո
|
ֆեպւեր
|
-շո
|
միսշո
|
| 3. m
|
լու
|
լուսո
|
ֆելու
|
-լիչ
|
միսլիչ
|
| 3. f
|
դու
|
դուսո
|
րեդու
|
| 3. n
|
տուտ
|
-
|
րետուտ
|
-չաճ
|
միսչաճ
|
| 3. r
|
ծու
|
-
|
րեծու
|
| 4. m/r
|
քւեպ
|
քւեպսո
|
ֆեքւեպ
|
-ժավ
|
միսժավ
|
| 4. f/n
|
նեպ
|
-
|
րենեպ
|
Tryby
Po liczbie i osobie do czasownika dodaje się jeden z siedmiu trybów.
Tryb oznajmujący
Nie dodaje żadnej końcówki.
Tryb przypuszczający
Znaczenie takie same, jak w języku polskim, końcówka -թւու
Tryb proszący
Wyraża życzenie, prośbę. Jest delikatną, uprzejmą formą trybu rozkazującego, końcówka -բոկա. Np.: Przynieś, proszę, jedzenie. - Դուսեպուկետա՛դաշոբոկաբոդի: (przynieść-jedzenieAKK-2sg-JUS-PRES)
Tryb rozkazujący
Wyraża rozkaz, życzenie. Jest prośbą, którą trzeba spełnić, wyrażany w bardziej potocznych rozmowach, końcówka -յեն
Tryb życzący
Wyrażą życzenie względem czegoś, co ma przynajmniej minimalną, ale realną szansę się wydarzyć, np.: Obyśmy zjedli śniadanie. Końcówka: -կաս
Tryb mowy zależnej
Używany przy mowie zależnej zdaniu, odpowiada naszemu ,,mówi/twierdzi, że końcówka -պւիկ np.: Ona mówi, że pływasz - Միսդուշոպւիկբոդի: (pływać-ona-2SG-RSPEE-PRES)
Tryb marzeń
Wyraża nierealne marzenia, np. Wygrałbym dużo złota. Końcówka -հոշոլ
Czasy
Czwartą końcówką jest czas.
Czas nieokreślony
Dotyczy na ogół faktów i czynności, w których kategoria czasu nie jest ważna dla przekazu. Używa się go w równoważnikach zdań. Stosowany zamiennie z aorystem, otrzymuje końcówkę –պւօ.
Aoryst
Czas zapożyczony z ərütatu. Odnosi się do czynności, które dotyczą wszystkich czasów lub przeszłości/przyszłości wyrażanej teraźniejszością. W opisywaniu faktów używany zamiennie z czasem nieokreślonym, podobnie, jak w ərütacie – nie otrzymuje żadnej końcówki
Czas teraźniejszy
Dotyczy tylko zjawisk teraźniejszych. Otrzymuje końcówkę -բոդի
Czas przeszły
Odnosi się do czynności przeszłych, które nie mają stosunku z żadnym konkretnym odstępem czasu. Dodaje do czasownika końcówkę -պւե
Czas bliski przeszły
Dotyczy wszystkich zjawisk przeszłych, które są stosunkowo niedalekie teraźniejszości, jest też następstwem czasu dalszego, jego końcówka to -պւելա
Czas dalszy przeszły
Dotyczy wszystkich zjawisk przeszłych, które są stosunkowo dalekie teraźniejszości, jest też prekursorem czasu bliższego (pełni funkckę czasu zaprzeszłego), jego końcówka to -պւեչև
Czas przyszły
Opisuje zjawiska, fakty przyszłe, które nie mają stosunku z żadnym konkretnym okresem czasu. Jego końcówka to -ծա
Czas przyszły bliższy
Dotyczy wszstkich zjawisk przyszłych, które są stosunkowo bliskie teraźniejszości, jest też prekursorem czasu dalszego, jego końcówka to -ծալա
Czas przyszły dalszy
Dotyczy wszystkich zjawisk przyszłych, które są stosunkowo dalekie teraźniejszości, jest też następstwem czasu bliższego (czas zaprzyszły), jego końcówka to -ծաչա
Iteratywność
Określa, ile razy dana czynność została wykonana. Występuje forma pojedyncza, podwójna (rzadko używana) i mnoga. Jest to piąta końcówka, jaką otrzymuje czasownik.
| Przykład - միսիքւ - pływać
|
Liczba
|
| pojedyncza
|
podwójna
|
mnoga
|
| końcówka
|
-ջու
|
-քւասեճի
|
-թւեսե
|
| przykład
|
միսջու
|
միսքւասեճի
|
միսթւեսե
|
Միսմիսեպւեջու։ (Pływać-1SG-PAST-FREQSG) Popłynąłem (zrobiłem to jeden raz)
Միսմիսեպւեքւասեճի։ (Pływać-1SG-PAST-FREQDU) - Popłynąłem dwa razy.
Միսմիսեպւեթւեսե։ (Pływać-1SG-PAST-FREQPL) - Popływałem (była to czynność ciągła powtarzana kilka razy).
Składnia
Podstawowym szykiem zdania jest VSO. Zdanie zawsze jest wyrażane jednym słowem, np.:
Ձարիմարա̕կիիվևրիծագոզավեկիլիչպւեչևքւասեճի: - Świnia zjadła dwa razy chleb dwa lata temu
(jeść-świnia-chleb-AKK-dwa-rok-3SG-PASTPERF.-FREQDU)
W zdaniach złożonych nie występuje przecinek, jego funkcję przejmuje spacja:
Նակիվի̕դեդեյեսատօլիչկասպւեջու հօշա՟նակիալա̕դեյեպիտօլիչյենծաջու: - Chcieli iść przez góry, ale będą musieli iść przez miasto.
(iść-góry-KONPROL-3PL-OPT-PAST-FREQSG ale-iść-miasto-SUPPROL-3SG-IMP-FUT-FREQSG)