Pekseili

Pekseili (pek. pekseile 与語 [ˈpɛksɛɪ̯lɛ]) – artystyczny język a priori, nieużywany przez żadną społeczność fikcyjnego świata (choć posiada swoją sztuczną mikrokulturę, na której się opiera). Pierwsze zapiski na temat Pekseili pojawiły się w lutym 2015 r.

Informacje ogólne

W języku polskim, Pekseili jest zapożyczonym słowem archaicznej formy rzeczownika pekseile 与語 [ˈpɛksɛɪ̯lɛ]. Dosłownie oznacza coś, co stanowi język; jest złożeniem rdzeni *pek 与 (dawać, stanowić) oraz *seil 語 (język, dialekt). W języku polskim rzeczownik Pekseili pisany jest wielką literą i nie poprzedza go słowo „język”; jest rodzaju męskiego.

Przykłady

Oryginał	Pekseili (zapis łaciński)	Pekseili (zapis japoński)	IPA
This is the front page of the Simple English Wikipedia. Wikipedias are places where people work together to write encyclopedias in different languages. We use Simple English words and grammar here. The Simple English Wikipedia is for everyone! That includes children and adults who are learning English. There are 115,138 articles on the Simple English Wikipedia. All of the pages are free to use. They have all been published under both the Creative Commons Attribution/Share-Alike License 3.0 and the GNU Free Documentation License. You can help here! You may change these pages and make new pages. Read the help pages and other good pages to learn how to write pages here. If you need help, you may ask questions at Simple talk.	Lin ku fativ henfata so vikipetia kita hanseile moksa. Vikipetia pokiv kinten tulkiv ki satto ne muu valkan penvaaka kita seiri pettiv. Huun su ku kitan veso san henve so hanseile moksa. Vikipetia kita hanseile moksa ne keitu piliv! Muiko ne ma henen heki tui heani riksan hanseile. Vikipetia kita hanseile moksa niren feevese 115,138. Fate pilo kommiv ki muu kitan. Lin pilo hulman suamen kita Creative Commons Attribution/Share-Alike License 3.0 sana GNU Free Documentation License. Vaan su ku teatan veren! Vaan fasan veren fate ku san muu siaman veren fate kaina. Vaan huntuuri fate so feeteate tui fate tolmu koovi ne muu petkan hetu su ku valkan fate. Feeteate hen muu mankosto tan muu sura mikuna moksa tisan vaaniv veren feetisi.	彼此乃頁乙以表そビキペチァきた英語乃易。ビキペチァ乃所乙働丁人乙き団ね事工丁知本きた語乃諸乙。輩す此用丁辞さん以辞そ英語乃易。ビキペチァきた英語乃易ね者乃全乙。等ね受然丁子つぃ係習丁英語。ビキペチァきた英語乃易含丁集辞115,138。頁乃全仍放乙き事用丁。彼乃全告丁受丁きたCreative Commons Attribution/Share-Alike License 3.0さなGNU Free Documentation License。貴す此助丁力丁！貴変丁力丁頁此さん事作丁力丁頁乃新。貴読中乞頁そ集助つぃ頁乃他仍良ね事知丁以す此工丁頁。集助へん事乃少余たん事すら話仕易問丁貴乙力丁集問。	[lɪŋ kʉ ˈfʲatɪʋ ˈhɛ̃fʲata so ˈb̪ɪkɪpɛtɪɐ̯ ˈkɪta ˈhãsɛːɪ̯ ˈmoksa] [ˈb̪ɪkɪpɛtɪɐ̯ ˈpokɪʋ ˈkɪntɛn ˈtʉlkɪʋ ˈkʲsatːo nɛ mʉː ˈb̪alkam ˈpẽm̪b̪aːka ˈkɪta ˈsɛɪ̯ɾɪ ˈpɛtːɪʔ̪] [hʉ̃ː skʉ ˈkɪtã ˈʋɛso sã ˈhɛ̃m̪b̪ɛ so ˈhãsɛːɪ̯ ˈmoksa] [ˈb̪ɪkɪpetɪɐ̯ ˈkɪta ˈhãsɛːɪ̯ ˈmoksa nɛ ˈkɛɪ̯tʉ ˈpɪlɪʔ̪] [ˈmʉɪ̯ko nɛ ma ˈhɛnɛ̃ ˈhɛkɪ tʉɪ̯ ˈhɛɐ̯nɪ ˈɾɪksã ˈhãsɛɪ̯lɛ] [ˈb̪ɪkɪpɛtɪɐ̯ ˈkɪta ˈhãsɛːɪ̯ ˈmoksa ˈnɪɾɛ̃ ˈfʲɛːʋɛsɛ ***] [fʲam pɪl ˈkomːɪʋ kʲmʉː ˈkɪtã] [lɪm pɪː ˈhʉlmã ˈsʉɐ̯mɛ̃ *** sana ***] [b̪ãː skʉ ˈtɛɐ̯tãm̪ ˈb̪ɛɾɛ̃] [b̪aːŋ ˈfʲasãm̪ ˈb̪ɛɾɛ̃ fʲaŋ ˈkʉ sam mʉː ˈsɪɐ̯mãm̪ ˈb̪ɛɾɛ̯ fʲaŋ ˈkaɪ̯na] [b̪ãː hʉnˈtʉːɾɪ fʲã so ˈfʲɛːtɛɐ̯tɛ tʉɪ̯ fʲan ˈtolmʉ ˈkoːʋɪ nɛ mʉː ˈpɛtkã ˈhɛtʉ skʉ ˈb̪alkã ˈfʲatɛ] [ˈfʲɛːtɛɐ̯tɛ hɛm mʉː ′maŋkosto tam mʉː ˈsʉɾa ˈmɪkʉm ˈmoksa ˈtɪsãm̪ ˈb̪aːnɪʋ ˈb̪ɛrɛ̃ ˈfʲɛːtɪsɪ]
Owca i konie Na wzgórzu owca, która nie miała wełny, zobaczyła konie; jeden ciągnął ciężki wóz, drugi dźwigał wielki ładunek, a trzeci wiózł szybko człowieka. Owca rzekła do koni: „Serce mnie boli, widząc, co człowiek nakazuje robić koniom”. Konie odpowiedziały: „Słuchaj, owco, serca nas bolą, kiedy widzimy, jak człowiek, pan, zabiera twoją wełnę na płaszcz dla samego siebie. I owca nie ma wełny”. Usłyszawszy to, owca pobiegła przez równinę.	Kentona tui siaha Kento su teru kesen hin se kaaini laitaila siaha. Limma kulke kulman kulme kiali, kaa limma kaittu litkan muro ruke, kaa limma kaitu hike ki puhu litkan tulki. Kuitu pakkan tulkiv tan suamen siaha sefen nav ki koke foorakan ren kentiv ses siaha. Kento sutatti ren siahiv lokan. Muu mumman tulkiv kaaini so vaan tan matte ne motta sefen huuniv ki koke foorakan ren. Lin tan kento kesen hin se kaaini ren. Kentona ki muu kestin mullaila len sooli.	羊一つぃ馬 羊す丘萌丁ひんせかーぃに見了久馬。彼ま甲引丁物引乃重かー彼ま獣一提丁荷乃大かー彼ま獣二き速提丁人。物求丁人乙たん受丁馬視丁私乙き心傷凡れん羊乙せっ馬。羊聞始乞れん馬乙答丁。事脱丁人乙かーぃにそ貴たん服ね有一視丁輩乙き心傷凡れん。彼たん羊萌丁ひんせかーぃにれん。羊一き事承升遣了久らぇん野。	[ˈkɛntona tʉɪ̯ ˈsɪɐ̯ha] [ˈkɛnto ˈstɛɾʉ ksɛ̃ hɪ̃ sɛ ˈkaːɪ̯nɪ ˈlaɪ̯taːɪ̯ ˈsɪɐ̯ha] [ˈlɪmːa ˈkʉlkɛ ˈkʉlmaŋ ˈkʉlmɛ ˈkɪɐ̯lɪ kaː ˈlɪmːa ˈkaɪ̯tːʉ ˈlɪtkam ˈmʉɾo ˈɾʉkɛ kaː ˈlɪmːa ˈkaɪ̯tʉ ˈhɪkɛ ˈkʲpʉhʉ ˈlɪtkan ˈtʉlkɪ] [ˈkʉɪ̯tʉ ˈpakːan ˈtʉlkɪʋ tã ˈsʉɐ̯mɛ̃ ˈsɪɐ̯ha ˈsɛfʲɛ̃n naʋ ˈkʲːokɛ ˈfʲoːɾakaŋ rɛŋ ˈkɛntɪʋ sɛs ˈsɪɐ̯ha] [ˈkɛnto ˈsʉtatːɪ rɛ̃ ˈsɪɐ̯hɪʋ ˈlokã] [mʉː ˈmʉmːan ˈtʉlkɪʋ ˈkaːɪnɪ so ʋaːn tam ˈmatːɛ nɛ ˈmotːa ˈsɛfʲɛ̃ ˈhʉːnɪʋ ˈkʲːokɛ ˈfʲoːɾakã rɛ̃] [lɪn taŋˈkɛnto ksɛ̃ hɪ̃ sɛˈkaːɪ̯nɪ] [ˈkɛntona kʲmʉː ˈkɛstɪm ˈmʉlːaɪ̯l lɛ̃ ˈsoːlɪ]

Terminologia i nazewnictwo

Oprócz terminów stworzonych jedynie na potrzeby Pekseili, w poniższym artykule stosowanych jest parę określeń oraz sformułowań, używanych zamiast tych popularnych lingwistycznie, jako że odbiegają nieco od rozumienia gramatyki Pekseili. Lista poniżej przedstawia niektóre z nich, jak i inne, wytłumaczone w kontekście Pekseili.

• Rzeczownik główny używane do określenia rzeczownika stojącego jako pierwszy w zdaniu; jest punktem zaczepienia każdej frazy czasownikowej (nawet jeśli ominięty, t.j. domyślny). Określenie podmiot nie jest stosowane tutaj przy opisie gramatycznym, gdyż istnienie podmiotu pociąga za sobą konieczne istnienie powiązanego z nim orzeczenia, co – teoretycznie, jak i praktycznie – w Pekseili często jest nieprawdą, a pełne zdanie wymaga jedynie rzeczownika. Patrz też sekcja #Składnia.
• Kontrakcja – usunięcie jednej lub więcej głosek z danego słowa, nie zmieniając jego budowy morfologicznej.
• Skrót – usunięcie jednego lub więcej rdzeni ze złożenia (a więc zmieniając jego budowę morfologiczną), nie zmieniając jednak jego znaczenia.

Historia

Patrz także: #Historia Pekseili jako języka sztucznego

Fonetyka

Spółgłoski

		Dwu- wargowe	Wargowo- zębowe	Dziąsłowe	Welarne	Krtaniowe
Nosowe		m		n	[ŋ]2
Zwarte		p1	[b̪]2	t1	k1	[ʔ̪]2
Szczelinowe			fʲ   [fʷ]2	s		h
Uderzeniowe				[ɾ]2
Drżące				r
Aproksymanty			ʋ3	l

1. Fonemy /p/, /t/ i /k/ mogą być realizowane jako całkowicie bezdźwięczne, półdźwięczne lub rzadziej dźwięczne, w zależności od użytkownika i otoczenia fonemicznego.
2. Patrz tabelka w sekcji #Alofonia.
3. Alternatywna realizacja jako [w̪].

Zbitki spółgłoskowe

Poniższa tabela przedstawia wszystkie fonemiczne zbitki spółgłoskowe.

	/p/	/m/	/f/	/v/	/t/	/n/	/s/	/l/	/r/	/k/	/h/
/m/		/mm/
/n/					/nt/	/nn/				/nk/
/t/					/tt/					/tk/
/ʋ/								/ʋl/
/f/					/ft/
/l/		/lm/						/ll/		/lk/
/p/	/pp/
/s/					/st/		/ss/
/r/		/rm/			/rt/
/k/							/ks/			/kk/
/h/					/ht/

Samogłoski

Monoftongi

Monoftongi w Pekseili.

		Przednie			Centralne			Tylne
		Krótkie	Długie	Naddługie	Krótkie	Długie	Naddługie	Krótkie	Długie	Naddługie
Przymknięte					ʉ	ʉː	(ʉːː)
Prawie przymknięte		ɪ	(ɪː)
Półprzymknięte								o	oː	(oːː)
Półotwarte		ɛ	(ɛː)
Otwarte					a	aː	(aːː)

• Monoftongi zaznaczone jako alofony powstają tylko na skutek sąsiedztwa z /l/ (patrz tabelka w sekcji #Alofonia).

Dyftongi

Dyftongi w Pekseili.

		Przednie			Centralne
		Krótkie	Długie	Naddługie	Krótkie	Długie	Naddługie
Przymknięte					ʉɪ̯ ʉɐ̯	ʉːɪ̯ (ʉːɐ̯)	(ʉːːɪ̯)
Prawie przymknięte		ɪɐ̯	(ɪːɐ̯)
Półprzymknięte
Półotwarte		ɛɪ̯ ɛɐ̯	(ɛːɪ̯) (ɛːɐ̯)
Otwarte					aɪ̯	aːɪ̯	(aːːɪ̯)

• Dyftongi zaznaczone jako alofony powstają tylko na skutek sąsiedztwa z /l/ (patrz tabelka w sekcji #Alofonia).

Alofonia

Tabela poniżej przedstawia wszystkie procesy alofoniczne zachodzące w Pekseili.

Głoska	Otoczenie	Zmiany alofoniczne	Przykłady
/m/	przed /f/	nazalizacja poprzedzającej samogłoski, zanik /m/	/ˈtomfʲoho/ → [ˈtõfʲoho]
	przed /ʋ/	nazalizacja poprzedzającej samogłoski, realizacja obu dźwięków jako [m̪b̪]	/ˈsamʋʉsʉ/ → [ˈsãm̪b̪ʉsʉ]
/n/	przed /m/	wymiana /n/ na [m]	/ˈsonmaːna/ → [ˈsomːaːna]
	przed /ʋ/	nazalizacja poprzedzającej samogłoski, realizacja obu dźwięków jako [m̪b̪]	/ˈsɪnʋɪlɪ/ → [ˈsɪ̃m̪b̪ɪlɪ]
	przed /f/, /s/, /r/ i /h/	nazalizacja poprzedzającej samogłoski, zanik /n/	/ˈfʲʉnro/ → [ˈfʲʉ̃ro]
	przed /l/	nazalizacja poprzedzającej samogłoski, zanik /n/, wydłużenie /l/	/ˈtanlɪmɪ/ → [ˈtãlːɪmɪ]
	przed /k/	wymiana /n/ na [ŋ]	/ˈmankʉkʉ/ → [ˈmaŋkʉkʉ]
	w izolacji prawostronnej	nazalizacja poprzedzającej samogłoski, zanik /n/	/ˈnan/ → [ˈnã]
/t/	przed /m/	wymiana /t/ na [m]	/ˈpɛtmala/ → [ˈpɛmːala]
	przed /n/	wymiana /t/ na [n]	/ˈtoːtno/ → [ˈtoːnːo]
	przed /ʋ/	nazalizacja poprzedzającej samogłoski, realizacja obu dźwięków jako [m̪b̪]	/ˈpɛtʋaːka/ → [ˈpɛ̃m̪b̪aːka]
	przed /f/, /s/ i /h/	nazalizacja poprzedzającej samogłoski, zanik /t/	/ˈmotsopːo/ → [ˈmõsopːo]
	przed /l/	nazalizacja poprzedzającej samogłoski, zanik /t/, wydłużenie /l/	/ˈmatloko/ → [ˈmãlːoko]
/ʋ/	inicjalnie	opcjonalna wymiana /ʋ/ na [b̪]	/ˈʋaːka/ → [ˈb̪aːka]
	w izolacji prawostronnej	opcjonalna wymiana /ʋ/ na wargowo-zębowe zwarcie krtaniowe [ʔ̪]	/ˈpakɪʋ/ → [ˈpakɪʋ, ˈpakɪʔ̪]
/l/	przed /f/, /ʋ/, /t/, /s/, /r/ i /h/	wydłużenie poprzedzającej samogłoski (i monoftongi, i dyftongi), zanik /l/	/ˈfʲɛlrʉtʉ/ → [ˈfʲɛːrʉtʉ] /ˈlɛɐ̯lhɛsɛ/ → [ˈlɛːɐ̯hɛsɛ]
/fʲ/	przed /ʋ/	realizacja obu dźwięków jako [fʷ]	/ˈhɛfʋɪlɪ/ → [ˈhɛfʷɪlɪ]
/r/	gdziekolwiek	w szybkiej mowie, wymowa jako uderzeniowe [ɾ]	/ˈpaːra/ → [ˈpaːɾa]

Zwijanie końcówek

Pekseili posiada zjawisko zwijania końcówek niektórych wyrazów, które w rezultacie tracą swoją ostatnią samogłoskę i poddają się alofonii. Zwijanie nie zachodzi, gdy dany wyraz jest izolowany prawostronnie (t.j. gdy po jego prawej stronie nie stoi żaden inny). Zwijanie nie zachodzi również, gdy owy wyraz kończy się zbitką + samogłoską. Poniższa tabelka przedstawia najważniejsze zwijania końcówek wraz z przykładami (dla przejrzystości transkrypcji fonemiczny zapis uwzględnia wszystkie alofonie oprócz tych, spowodowanych zwijaniem).

Występowanie	Przykład	Wymowa fonemiczna	Wymowa fonetyczna (faktyczna, zwinięta)
Czasowniki przedrostkowe	su teru (na wzgórzu) ki muu	/sʉ ˈtɛɾʉ/ /kɪ mʉː/	[sˈtɛɾʉ] [kʲmʉː]
Końcówki fleksyjne czasowników w formach: czasu przeszłego dalszego, czasu przyszłego dalszego, trybu przychylnego, trybu nieprzychylnego, trybu agresywnego	laitaila siaha (zobaczyły konia)	/ˈlaɪ̯taɪ̯la ˈsɪɐ̯ha/	[ˈlaɪ̯taːɪ̯ ˈsɪɐ̯ha]
Głowy we frazach rzeczownikowych1	fate kaina (nowa strona) hiivili ku (ta planeta)	/ˈfʲatɛ ˈkaɪ̯na/ /ˈhɪːʋɪlɪ kʉ/	[fʲaŋ ˈkaɪ̯na]2 [ˈhɪːʋɪl kʉ]

1. Całe wyrażenie akcentowane jest na kaina, dzięki czemu zwienięte jest rozróżnialne od hipotetycznego rzeczownika złożonego fankaina [ˈfʲaŋkaɪ̯na].

Akcent

Akcent wyrazowy pada z reguły na pierwszą samogłoskę (akcent inicjalny). Wyjątkami są końcówki fleksyjne zawierające długie samogłoski (akcent na pierwszej sylabie końcówki).

Szybka mowa

W szybkiej i potocznej mowie zachodzi parę zjawisk ściągających, takich jak monoftongizacja, ściąganie dwóch dźwięków spółgłoskowych do jednego lub utrata sylabiczności.

• [st] → [ʂ]
• [ks] → [xs]
• [ʉɪ̯] → [ʏ], [ʉːɪ̯] → [ʏː], [ʉːːɪ̯] → [ʏːː]
• [ɛɪ̯] → [e˕], [ɛːɪ̯] → [e˕ː]
• [ɛɐ̯] → [æ˕], [ɛːɐ̯] → [æ˕ː]

Przykłady (razem ze zwijaniem końcówek):

• [ˈpɛksɛɪ̯lɛ] → [ˈpɛxselɛ] (→ [ˈpɛxseː])

Ortografia

Pismo łacińskie

Pismo Pekseili korzysta głównie z wariacji alfabetu łacińskiego, składającej się z 17 liter — 5 samogłosek oraz 12 spółgłosek. Czytania samogłosek opierają się na wykorzystaniu pomocniczej głoski /k/, gdyż fonotaktyka nie zezwala na inicjalną pozycję samogłosek. Samogłoski długie reprezentowane są za pomocą podwojenia, natomiast naddługie za pomocą potrojenia danej litery. To samo tyczy się geminat. Dyftongi zapisywane są jako następujące po sobie samogłoski (ua, uui itp.).

Aa Uu Oo Ee Ii Pp Mm Tt Kk Nn Ss Ll Vv Ff Hh Rr
[kal kʉl kol kɛl kɪl pʉ mʉ to kʉ nʉ so lʉ b̪ʉ fʲo hʉ rʉ]

Ułożenie samogłosek w alfabecie w następującej kolejności: 2 samogłoski centralne, 1 tylna, 2 przednie. /o/ zajmuje pozycję środkową, ponieważ według językowej harmonii Pekseili, jest dźwiękiem najczystszym (nie wchodzi w skład żadnego dyftongu). Ułożenie spółgłosek w następującej kolejności: dwie spółgłoski dwuwargowe, dwie zwarte, nosówka, /s/, /l/, /ʋ/ oraz trzy spółgłoski, które historycznie określane były mianem agresywnych (/f/, /h/, /r/), jednak wraz z ewolucyjną palatalizacją /f/ spółgłoska ta oddała miano agresywnej na rzecz dwóch pozostałych.

Interpunkcja

Kropka („.”) oddziela zdania od siebie, przecinek („,”) natomiast używany jest rzadko. Użycie przecinka nie jest nigdy obligatoryjne; najczęściej używany jest do oddzielania dłuższych fraz czasownikowych od siebie (szczególnie tych, zaczynających się od przedrostków kaata i tuina). Cudzysłowy („"”) używane są rzadko, najczęściej stosowane są do tego celu konstrukcje z czasownikiem kontekstywnym fara/ra.

Pisownia wielkiej litery

Wielką literą pisane są:

• pierwszy wyraz każdego zdania;
• imiona i nazwiska;
• nazwy państw;
• nazwy miast;
• nazwy rzek, szczytów itp.;
• często nazwy przedsiębiorstw i firm.

Natomiast następujące pisane są tylko małą literą:

• nazwy języków;
• nazwy obywateli państw lub mieszkańców miast;
• nazwy świąt;
• zwyczajowo nazwy własne, nazwy produktów.

Pisownia liczb

Liczby zapisywane są za pomocą cyfr arabskich. Przecinek grupuje cyfry po trzy. Kropka oddziela część całkowitą od ułamkowej. Np.: 1,543,000.5.

Pismo japońskie

Pekseili może również być zapisywane za pomocą trzech systemów pisma zaimportowanych z języka japońskiego: hiragany, katakany oraz odpowiednio dostosowanych znaczeniowo kanji. Poniżej wyjaśnione zostało użycie każdego z trzech systemów z punktu widzenia Pekseili.

• Hiragana (pek. vaira hira 字ひら, vairahi 字ひ) służy do zapisu słownictwa natywnego, fonetycznie (w przeciwieństwie do ideogramów). Jednym z przykładowych użyć może być zastąpienie trudnego do zapisania lub nieznanego kanji, bądź do przedstawienia czytania kanji w słownikach czy podręcznikach. Hiragana jak i katakana zostały dostosowane do fonetyki Pekseili.
• Katakana (pek. vaira katka 字カテヶカ, kanvaira カン字) działa podobnie do hiragany. Używana do fonetycznego zapisu treści języków obcych bądź słów, które jako zapożyczenia jeszcze nie przyjęły się wystarczająco dobrze, by zapisywać je za pomocą hiragany.
• Kanji (pek. kanni 著, kanreke 著書) to ideogramy, które w przeciwieństwie do dwóch powyższych systemów nie przenoszą literalnej fonetycznej interpretacji. Każde kanji posiada znaczenie (np. słońce, człowiek, rozmowa) używane do budowania słów w Pekseili. Oprócz kanji znaczeniowych (leksykalnych) są również takie, które nie posiadają żadnego znaczenia, a ich funkcja jest stricte gramatyczna. Kanji mogą występować pojedynczo, z towarzyszącymi im kanji gramatycznymi, bądź w złożeniach kilku kanji.

Hiragana i katakana

Hiragana
Sylabiczne
	‹a›	‹u›	‹o›	‹e›	‹i›
‹p› + samogłoska	ぱ	ぷ	ぽ	ぺ	ぴ
‹m› + samogłoska	ま	む	も	め	み
‹t› + samogłoska	た	つ	と	て	ち
‹k› + samogłoska	か	く	こ	け	き
‹n› + samogłoska	な	ぬ	の	ね	に
‹s› + samogłoska	さ	す	そ	せ	し
‹l› + samogłoska	らぁ	らぅ	らぉ	らぇ	らぃ
‹v› + samogłoska	ば	ぶ	ぼ	べ	び
‹f› + samogłoska	はぁ	はぅ	はぉ	はぇ	はぃ
‹h› + samogłoska	は	ふ	ほ	へ	ひ
‹r› + samogłoska	ら	る	ろ	れ	り
Pozostałe
końcowe ‹n›	ん
n + spółgłoska	ん + spółgłoska
końcowe ‹v›	う
‹v› + spółgłoska	う + spółgłoska
niesylabiczne ‹a›	ぁ
niesylabiczne ‹i›	ぃ
podwójne przedłużenie samogłoski	samogłoska + „―”
potrójne przedłużenie samogłoski	samogłoska + „――”
przedłużenie spółgłoski	„っ” + spółgłoska
zbitka spółgłoskowa (nie-geminata)	[spółgłoska + ‹e›] + ヶ + [spółgłoska + samogłoska] (np. ‹sta› せヶた)

Katakana
Sylabiczne
	‹a›	‹u›	‹o›	‹e›	‹i›
‹p› + samogłoska	パ	プ	ポ	ペ	ピ
‹m› + samogłoska	マ	ム	モ	メ	ミ
‹t› + samogłoska	タ	ツ	ト	テ	チ
‹k› + samogłoska	か	ク	コ	ケ	キ
‹n› + samogłoska	ナ	ヌ	ノ	ネ	ニ
‹s› + samogłoska	サ	ス	ソ	セ	シ
‹l› + samogłoska	ラァ	ラゥ	ラォ	ラェ	ラィ
‹v› + samogłoska	バ	ブ	ボ	ベ	ビ
‹f› + samogłoska	ハァ	ハゥ	ハァ	ハェ	ハィ
‹h› + samogłoska	ハ	フ	ホ	ヘ	ヒ
‹r› + samogłoska	ラ	ル	ロ	レ	リ
Pozostałe
końcowe ‹n›	ン
n + spółgłoska	ン + spółgłoska
końcowe ‹v›	ウ
‹v› + spółgłoska	ウ + spółgłoska
niesylabiczne ‹a›	ァ
niesylabiczne ‹i›	ィ
podwójne przedłużenie samogłoski	samogłoska + „―”
potrójne przedłużenie samogłoski	samogłoska + „――”
przedłużenie spółgłoski	„ッ” + spółgłoska
zbitka spółgłoskowa (nie-geminata)	[spółgłoska + ‹e›] + ヶ + [spółgłoska + samogłoska] (np. ‹sta› セヶタ)

Kanji

Kanji zarezerwowane dla funkcji gramatycznych
Kanji	Opis	Leksykalne	Nieme
乃	Modyfikacja bliższa	Tak/Nie	Tak
仍	Modyfikacja dalsza	Tak/Nie	Tak
丁	Czas nieoznaczony	Nie	Nie
又	Czas bezokolicznikowo-teraźniejszy (forma słownikowa)	Nie	Nie
凡	Czas teraźniejszy	Nie	Nie
了	Czas przeszły bliższy	Nie	Nie
久	Czas przeszły dalszy	Nie	Nie
升	Czas przyszły bliższy	Nie	Nie
及	Czas przyszły dalszy	Nie	Nie
乞	Tryb rozkazujący	Nie	Nie
幻	Tryb życzący	Nie	Nie
允	Tryb przychylny	Nie	Nie
叱	Tryb nieprzychylny	Nie	Nie
尻	Tryb agresywny	Nie	Nie
仕	Gerund	Nie	Nie
乙	Emfaza	Nie	Nie
一	Liczba pojedyncza	Nie	Nie
千	Liczba mnoga (archaiczna)	Nie	Nie
伺	Interrogacja polarna	Nie	Nie
糺	Interrogacja niepolarna	Nie	Nie
此	Zaimek wskazujący bliższy	Tak	Nie
其	Zaimek wskazujący dalszy	Tak	Nie

Interpunkcja

Podobnie jak w języku japońskim, kropka („。”) oddziela zdania od siebie, przecinek („、”) pełni funkcję oddzielenia równoważnika zdania od zdania właściwego – nie pełni żadnej innej funkcji gramatycznej – natomiast cudzysłowy („「” oraz „」”) używane są rzadko, najczęściej stosowane są do tego celu konstrukcje z czasownikiem kontekstywnym fara/ra 己又.

Pisownia liczb

Liczby mogą być zapisywane przy pomocy cyfr arabskich. Raczej używa się znaków półpełnych (np. „1” zamiast „１”), jednak pełne są dozwolone i używane najczęściej przy liczbach jednocyfrowych dla celów stylistycznych.

Liczby naturalne zapisuje się najczęściej za pomocą kanji (np. „十廿” zamiast „30”), natomiast ujemne lub niecałkowite zawsze cyframi arabskimi.

Fonotaktyka i morfologia

Patrz także: #Złożeniowanie

Słowa w Pekseili są zwykle krótkie, jednordzeniowe, poza rzeczownikami wielordzeniowymi (złożeniami). Każdy leksykalny rdzeń ma postać CVC(C), choć są też pojedyncze wyjątki rdzeni C. W jednym rdzeniu nie może wystąpić jednocześnie długa samogłoska (lub długi dyftong) i zbitka spółgłoskowa (w tym geminata). Każdy rdzeń ma swój odpowiednik w słowie, w którym występuje jako przedstawienie konceptu reprezentowanego przez ten rdzeń. Jest to albo rzeczownik, albo czasownik, zakończone jakąś samogłoską. (Dodatkowo, jedynymi spółgłoskami, jakie mogą kończyć słowo, są /n/ i /ʋ/) Na przykład, rdzeń *pais występuje w słowie paisa «stać», a *pak w paki «oko». Są też rdzenie, które występują w kilku różnych słowach, czasami, wydawałoby się, różnych znaczeniowo: *het w hetu «sposób, metoda» i w heti «nagły, raptowny», które były kiedyś ze sobą blisko powiązane.

Słowa składające się z jednego rdzenia są nazywane jednordzeniowymi, natomiast te składające się z kilku rdzeni – złożonymi (lub po prostu złożeniami). O ile te jednordzeniowe mogą być czasownikami lub rzeczownikami, złożenia mogą być tylko rzeczownikami. Nie ma ograniczenia co do tego, ile rdzeni można połączyć w złożenie. System złożeń w Pekseili jest dość rozbudowany pod względem tego, z której strony rdzenie modyfikujące są przyłączane do rdzenia głównego i jakie procesy alofoniczne zachodzą w miejscu stykania się rdzeni.

Złożenie to rzeczownik zawierający kilka rdzeni leksykalnych konsolidujących kilka znaczeń w jedno. W każdym złożeniu jest jeden rdzeń główny i jeden lub więcej rdzeni modyfikujących. Od tego, z której strony rdzenie modyfikujące są przyłączane, decyduje, jaka spółgłoska leży na prawo od samogłoski rdzenia (w *lik jest to ‹k›, w *kost jest to ‹s›). A dokładniej, w której grupie znajduje się ta spółgłoska.

Podstawowy podział spółgłosek na grupy to:

• Spółgłoski typu N /m, t, n, l, ʋ, f/ są alofoniczne lub silnie alofoniczne. Ich nazwa bierze się od spółgłoski /n/, najbardziej alofonicznej głoski. Łączą się z rdzeniem głównym od strony lewej, poddając się alofonii (patrz tabelka w sekcji #Alofonia).
• Spółgłoski typu S /p, k, s, h, r/ nie są alofoniczne. Ich nazwa bierze się od spółgłoski /s/. Łączą się z rdzeniem głównym od strony prawej, upuszczając spółgłoski po prawej stronie od samogłoski rdzenia (np. [kost] → [ko]).

Z powyższego podziału wynika rozróżnienie rdzeni typu N (np. *lin) i rdzeni typu S (np. *kost) oraz złożeń typu N (kończących się swoim rdzeniem głównym) i złożeń typu S (kończących się rdzeniem modyfikującym typu S).

Rozróżnienie to wynika ze stosowanego niegdyś podziału na rzeczowniki modyfikujące lewostronnie i rzeczowniki modyfikujące prawostronnie. Złożenia zaczęły się pojawiać w skutek zlepiania tych rzeczowników do rzeczownika głównego, modyfikowanego. Dzisiaj, rzeczowniki modyfikujące leżą zawsze po stronie prawej, natomiast mechanika budowy złożeń pozostała niezmieniona.

Przykłady złożeń:

• *pak «oko» ^{rdzeń głowny} + *tur «zapobiec, zatrzymać» ^{rdzeń typu S} = pakatu [ˈpakatʉ] «ślepota» ^{złożenie typu S}
• *pann «błyszczeć» ^{rdzeń typu N} + *fian «minerał, ruda» ^{rdzeń główny} = panfiani [ˈpãfʲɪa̯nɪ] «kryształ» ^{złożenie typu N}
• *pulk «pływać» ^{rdzeń typu N} + *kulm «ciągnać; pojazd» ^{rdzeń głowny} = pulkulmu [ˈpʉlkʉlmʉ] «statek» ^{złożenie typu N}
• *son «zgadzać się» ^{rdzeń typu N} + *maan «nie zgadzać się» ^{rdzeń typu N} + *lekk «podnosić» ^{rdzeń główny} = sommalekke [ˈsomːalɛkːɛ] «poziom, wysokość» ^{złożenie typu N} (skrócenie [aː] do [a])
• *maal «niebieski» ^{rdzeń typu N} + *matt «ubrania» ^{rdzeń główny} + *taik «noga» ^{rdzeń typu S} = maalmattata [ˈmaːlmatːata] «jeansy» ^{złożenie typu S}

Gramatyka

Części mowy

Gramatyka Pekseili ograniczona jest do dwóch części mowy – rzeczowników i czasowników.

• Rzeczowniki
  • Zwykłe rzeczowniki
  • Kaka-rzeczowniki (aktywne rzeczowniki czasownikowe)
  • Kesa-rzeczowniki (statyczne rzeczowniki czasownikowe)
  • Zaimki
  • Imiona
  • Nazwy własne
• Czasowniki (według infleksji)
  • Czasowniki statyczne
  • Czasowniki aktywne
• Czasowniki (według relacji z innymi elementami w zdaniu)
  • Czasowniki zwykłe
  • Czasowniki przedrostkowe
  • Czasowniki kontekstywne (= osobowo-posiłkowe)
  • Czasowniki emfatyczne
  • Czasowniki postpozycyjne

Niektóre z powyższych kategorii nakładają się na siebie, ponieważ ta sama jednostka leksykalna może należeć do kilku kategorii (np. funkcjonować jako czasownik i emfatyczny, i postpozycyjny, albo jako jednocześnie rzeczownik i czasownik).

Rzeczowniki

Rzeczowniki odmieniają się przez liczby oraz formy.

Liczby

Współczesny Pekseili odmienia rzeczowniki przez dwie liczby – nieoznaczoną oraz pojedynczą. Liczba mnoga nie występuje we współczesnym języku.

• Liczba nieoznaczona jest słownikową formą rzeczownika, nie określa ilości, w jakiej występuje opisywany przedmiot.
• Liczba pojedyncza ma kilka zastosowań:
  • określenie opisywanego przedmiotu jako występującego w jednej sztuce;
  • zaznaczenie, że opisywanemu przedmiotowi (lub przedmiotom) nie towarzyszą żadne inne;
  • oraz zaznaczenie, że czynność wykonywana przez opisywaną osobę (lub osoby) jest wykonywana samodzielnie.
• Liczba mnoga (archaiczna) określenie opisywanego przedmiotu jako występującego w więcej niż jednej sztuce.

Deklaracja i emfaza

Rzeczowniki, oprócz liczby, posiadają też dwie formy, odmieniane przez każdą z kategorii liczbowych. Te formy to: deklaracja i emfaza.

• Deklaracja (forma deklaratywna) to forma słownikowa rzeczownika.
• Emfaza (forma emfatyczna) to forma rzeczownika, która historycznie służyła podkreśleniu znaczenia jednego rzeczownika na tle pozostałych. Współcześnie pełni następujące funkcje:
  • jako kopulatywna forma rzeczownika (rzeczownik A jest charakteryzowany przez rzeczownik B), często używana jako zamiennik modyfikacji deklaratywnej w celu zaznaczenia kluczowych porównań w zdaniu;
  • do oznaczenia rzeczownika głównego we frazach czasownikowych modyfikujących (powstanie szyku VSO);
  • oraz do oznaczenia argumentu czasownika kontekstywnego.

Patrz również sekcje: #Historia emfatycznej kopulatywności oraz #Historia pozostałych użyć emfazy.

Schematy odmiany

Odmiana rzeczowników jednordzeniowych
		Deklaratyw		Emfatyw
L. nieoznaczona		-(V/C)	〜	-(iv/Civ)	〜乙
L. pojedyncza	-(a/u)	-ana	〜一	-aniv	〜一乙
	-o	-ona		-oniv
	-(e/i)	-ena		-eniv
	-Vn(V)	-Vnna		-Vnniv
	-VmV	-Vmma		-Vmmiv
	-VtV	-Vtta		-Vttiv
	-VrV	-Vrma		-Vrmiv
	-VlV	-Vlma		-Vlmiv
L. mnoga (archaiczna)	-(a/u/e/i/C)	-(aa/Caa)	〜千	-(ivaa/Civaa)	〜乙千
	-o	-oo		-ivaa

Odmiana rzeczowników wielordzeniowych typu N
		Deklaratyw		Emfatyw
L. nieoznaczona		-V	〜	-iv	〜乙
L. pojedyncza	-(a/u)	-ana	〜一	-aniv	〜一乙
	-o	-ona		-oniv
	-(e/i)	-ena		-eniv
	-VnV	-Vnna		-Vnniv
	-VmV	-Vmma		-Vmmiv
	-VtV	-Vtta		-Vttiv
	-VrV	-Vrma		-Vrmiv
	-VlV	-Vlma		-Vlmiv
L. mnoga (archaiczna)	⁓	keitaa ⁓ kaitaa ⁓ kuitaa ⁓	者千〜 獣千〜 物千〜	keitivaa ⁓ kaitivaa ⁓ kuitivaa ⁓	者乙千〜 獣乙千〜 物乙千〜

Odmiana rzeczowników wielordzeniowych typu S
		Deklaratyw		Emfatyw
L. nieoznaczona		-V	〜	-Vkiv	〜乙
L. pojedyncza	-V	-Vkana	〜一	-Vkaniv	〜一乙
L. mnoga (archaiczna)	⁓	keitaa ⁓ kaitaa ⁓ kuitaa ⁓	者千〜 獣千〜 物千〜	keitivaa ⁓ kaitivaa ⁓ kuitivaa ⁓	者乙千〜 獣乙千〜 物乙千〜

Odmiana imion
		Deklaratyw		Emfatyw
L. nieoznaczona		-(V/n)	〜	-(Vniv/nniv)	〜様乙
L. pojedyncza	-V	-Vnna	〜様一	-Vnniv	〜様一乙
	-n	-nnana		-nnaniv
L. mnoga (archaiczna)	⁓	veinaa ⁓	様千〜	veinivaa ⁓	様乙千〜

Odmiana nazw własnych zapożyczonych
		Deklaratyw		Emfatyw
L. nieoznaczona		-(V/n)	〜	-(Vkiv/nkiv)	〜乙
L. pojedyncza	-V	-Vkana	〜一	-Vkaniv	〜一乙
	-n	-nkana		-nkaniv
L. mnoga (archaiczna)	⁓	kuitaa ⁓ pokaa ⁓	物千〜 所千〜	kuitivaa ⁓ pokivaa ⁓	物乙千〜 所乙千〜

Przykładowe odmiany

	Deklaratyw l. nieozn.	Emfatyw l. nieozn.	Deklaratyw l. poj.	Emfatyw l. poj.
tuuni (drzewo)	tuuni	tuuniv	tuunna	tuunniv
sami (kobieta)	sami	samiv	samma	sammiv
paki (oko)	paki	pakiv	pakena	pakeniv
pita (droga, kierunek)	pita	pitiv	pitta	pittiv
taittu (kropka, ślad, punkt)	taittu	taittiv	taittana	taittaniv
tuurakka (film)	tuurakka	tuurakkiv	tuurakkana	tuurakkaniv
mattako (but)	mattako	mattakokiv	mattakokana	mattakokaniv
vaakahe (słownik)	vaakahe	vaakahekiv	vaakahekana	vaakahekaniv

Stopniowanie

	Deficytywny	Najniższy	Niższy	Równy	Wyższy	Najwyższy	Nadmiarowy
Jako głowa	‹głowa› + tite mankosto 多少余 [tːɛ ˈmankosto]	‹głowa› + tite mankuku 多少最 [tːɛ ˈmankʉkʉ]	‹głowa› + tite manke 多少 [tːɛ ˈmankɛ]	‹głowa›	‹głowa› + tite nene 多更 [tːɛ ˈnɛne]	‹głowa› + tite nenkuku 多更最 [tːɛ ˈnɛnkʉkʉ]	‹głowa› + tite nenkosto 多更余 [tːɛ ˈnɛnkosto]
Jako modyfikator	‹modyfikator› + mankosto 少余 [ˈmankosto]	‹modyfikator› + mankuku 少最 [ˈmankʉkʉ]	‹modyfikator› + manke 少 [ˈmankɛ]	‹modyfikator›	‹modyfikator› + nene 更 [ˈnɛne]	‹modyfikator› + nenkuku 更最 [ˈnɛnkʉkʉ]	‹modyfikator› + nenkosto 更余 [ˈnɛnkosto]

Kaka-rzeczowniki i kesa-rzeczowniki

Są to rzeczowniki, które łącząc się z jednym z posiłkowych czasowników kaka 処又 lub kesa 萌又, tworzą wyrażenie czasownikowe o znaczeniu podyktowanym przez ten rzeczownik. Kaka «robić coś, brać w czymś udział» jest czasownikiem aktywnym, więc w połączeniu z rzeczownikiem tworzy wyrażenie czasownikowe aktywne. Natomiast kesa «robić, pokazywać, mieć, smakować jak» (możliwych tłumaczeń jest dużo) jest czasownikiem statycznym, więc w połączeniu z rzeczownikiem tworzy wyrażenie czasownikowe statyczne.

Przykłady:

• kaka pitipakka – oprowadzać, zaznajamiać kogoś (pitipakka «oprowadzanie, przewodzenie»)
• kaka kisitu – chronić się przed deszczem [pod parasolką, pod dachem] (kisitu «parasolka»)
• kesa vorme – być słyszalnym (vorme «dźwięk, głos»)
• kesa viihilli – oddychać z trudem, oddychać głośno (viihilli «atmosfera, powietrze»)

Z racji tego, że kaka i kesa są często używanymi czasownikami, ich wymowa zostaje skrócona do odpowiednio [kːa] oraz [ksa].

Zaimki

Zaimki jako jedyne rzeczowniki posiadają szczątkowe mechanizmy rozróżniania rodzaju. Pojawiają się też zaimki kolektywne (my i oni). Z nielicznymi wyjątkami, odmieniają się tak, jak zwykłe rzeczowniki.

Osobowe

		Liczba nieoznaczona			Liczba pojedyncza			Zaimek zwrotny
		Męski	Żeński	Płciowo neutralny1	Męski	Żeński	Płciowo neutralny1
Pierwsza osoba	D	nan　私			nanna　私一			van　君
	E	nav　私乙			nanniv　私一乙			vaniv　君乙
Pierwsza osoba (archaiczna)	D	naka　私			nakana　私一			(jak wyżej)
	E	nakiv　私乙			nakaniv　私一乙
Pierwsza osoba kolektywna2	D	In.huun　輩 / Eks.kun　我			In.huunna　輩一 / Eks.kunna　我一			(jak wyżej)
	E	In.huuniv　輩乙 / Eks.kuniv　我乙			In.huunniv　輩一乙 / Eks.kunniv　我一乙
Druga osoba	D	min　男	saan　女	vaan　貴	minna　男一	saanna　女一	vaanna　貴一	(jak wyżej)
	E	miniv　男乙	saaniv　女乙	vaaniv　貴乙	minniv　男一乙	saanniv　女一乙	vaanniv　貴一乙
Trzecia osoba ożywiona	D	tuto　彦	seto　婦	kito　之	tutta　彦一	setta　婦一	kitta　之一	moto　有
	E	tutiv　彦乙	setiv　婦乙	kitiv　之乙	tuttiv　彦一乙	settiv　婦一乙	kittiv　之一乙	motiv　有乙
Trzecia osoba ożywiona kolektywna	D	muiko　等			muikana　等一			(jak wyżej)
	E	muikiv　等乙			muikaniv　等一乙
Trzecia osoba nieożywiona	D	lin　彼			linna　彼一			(jak wyżej)
	E	liv　彼乙			linniv　彼一乙
Trzecia osoba ożywiona (obwiatywna)3	D	tuto ma　彦受又	seto ma　婦受又	kito ma　之受又	tutta ma　彦一受又	setta ma　婦一受又	kitta ma　之一受又	(nie dotyczy)
	E	tutiv ma　彦乙受又	setiv ma　婦乙受又	kitiv ma　之乙受又	tuttiv ma　彦一乙受又	settiv ma　婦一乙受又	kittiv ma　之一乙受又
Trzecia osoba ożywiona kolektywna (obwiatywna)3	D	muiko ma　等受又			muikana ma　等一受又
	E	muikiv ma　等乙受又			muikaniv ma　等一乙受又
Trzecia osoba nieożywiona (obwiatywna)3	D	limma / lin ma　彼受又			linna ma　彼一受又
	E	limmiv / liv ma　彼乙受又			linniv ma　彼一乙受又

1. Płciowo-neutralne zaimki używane są w sytuacjach, gdzie należy zachować respekt lub dystans do rozmówcy, a także w codziennych sytuacjach i w relacjach bliższych; są uniwersalne. Natomiast zaimki rodzajowane stosowane są jedynie w sytacjach bliższych znajomości, a używane gdzie indziej mają wydźwięk spoufalania się.
2. Inkluzywne my uwzględnia mnie, może ciebie i może inne osoby, natomiast ekskluzywne – tylko mnie i ciebie. Oba mają wydźwięk neutralny.
3. Patrz sekcja #Fraza obwiatywna.

Wskazujące

Pekseili posiada dwa zaimki wskazujące: ku 此 «to» oraz kusu 其 «tamto». Nie występują w złożeniach, dlatego w piśmie nie są nigdy oddzielane przyrostkami 乃 czy 仍 od rzeczownika modyfikowanego. Bardzo często łączą się z czasownikami przyrostkowymi, tworząc utarte wyrażenia (np. su ku す此 «tutaj» czy ki su き此 «tak; w ten sposób»).

Nieokreślone i upowszechniające

Zaimki nieokreślone i upowszechniające realizowane są za pomocą pojedynczych rzeczowników lub ich kombinację. Tabela poniżej przedstawia niektóre z nich.

Pekseili	Tłumaczenie
keitu 者 [ˈkɛɪ̯tʉ]	1) osoba, człowiek 2) ktoś, ktokolwiek 3) ty, ludzie (o ogóle społeczeństwa)
kuitu 物 [ˈkʉɪ̯tʉ]	1) rzecz, przedmiot 2) coś, cokolwiek
poka 所 [ˈpoka]	1) miejsce 2) gdzieś (jako rzeczownik)
su poka す所 [sʉ ˈpoka]	gdzieś, gdziekolwiek (jako okolicznik miejsca)
keitu hinen 者無丁 [ˈkɛɪ̯tʉ ˈhɪnɛ̃] keitu hin 者ひん [ˈkɛɪ̯tʉ hɪ̃]	nikt
su poka hinen す所無丁 [sʉ ˈpoka ˈhɪnɛ̃] su poka hin す所ひん [sʉ ˈpoka hɪ̃]	nigdzie (jako okolicznik miejsca)
kuitu pilo 物乃全 [ˈkʉɪ̯tʉ ˈpɪlo]	wszystko
ki kuitu き物 [kɪ ˈkʉɪ̯tʉ]	jakiś, jakoś

Liczebniki

Pekseili wykorzystuje do mechanizmu liczenia system piątkowy. Liczebnik 0 jest realizowany za pomocą czasu nieoznaczonego czasownika hina «nie istnieć», natomiast liczebnik 1 realizowany jest przy użyciu końcówki liczby pojedynczej. Liczebniki od 2 do 5 wykorzystują rzeczowniki liczbowe, od 5 do 20 zmieniane co pięć. Natomiast rzeczowniki liczbowe od 20 wzwyż zmieniają się co 20·5i.

Rzeczowniki liczbowe następują po sobie w kolejności od najmniejszego liczbowo, do największego. Taka kolejność wynika z istnienia liczebnika 1, który zawsze stoi jako pierwszy (jest końcówką rzeczownika modyfikowanego).

Liczebniki porządkowe tworzone są przy pomocy rzeczowników posiłkowych zależnych od kategorii ożywioności rzeczownika liczonego: ożywiony-ludzki, ożywiony-zwierzęcy lub nieożywiony. Niespotykanym jest to, że liczebniki porządkowe wykorzystują rzeczowniki liczbowe przesunięte o jeden w dół – to znaczy, że do powiedzenia „piąty budynek” użyjemy rzeczownika liczbowego cztery. Schemat na budowę liczebnika porządkowego jest następujący:

‹rzeczownik liczony› + ‹keitu/kaitu/kuitu + liczebnik przesunięty o jeden w dół›

Keitu oznacza człowiek, kaitu – zwierzę, natomiast kuitu – rzecz. Rozumowanie mechanizmu przesunięcia liczebnika jest takie, że „piąty budynek” to „budynek, a przed nim jeszcze cztery takie”.

System dziesiątkowy	System piątkowy	Liczebnik　główny	Liczebnik porządkowy ożywiony-ludzki	Liczebnik porządkowy ożywiony-zwierzęcy	Liczebnik porządkowy nieożywiony
(0)	(0)	(hinen 無丁)	(sun kulke すん甲)
1	1	-na 一	kulke 甲
2	2	hike 二	keitta 者一	kaitta 獣一	kuitta 物一
3	3	maile 三	keitu hike 者二	kaitu hike 獣二	kuitu hike 物二
4	4	veile 四	keitu maile 者三	kaitu maile 獣三	kuitu maile 物三
5	10	meise 五	keitu veile 者四	kaitu veile 獣四	kuitu veile 物四
6	11	-na meise 一五	keitu meise 者五	kaitu meise 獣五	kuitu meise 物五
7	12	hike meise 二五	keitta meise 者一五	kaitta meise 獣一五	kuitta meise 物一五
8	13	maile meise 三五	keitu hike meise 者二五	kaitu hike meise 獣二五	kuitu hike meise 物二五
9	14	veile meise 四五	keitu maile meise 者三五	kaitu maile meise 獣三五	kuitu maile meise 物三五
10	20	pike 十	keitu veile meise 者四五	kaitu veile meise 獣四五	kuitu veile meise 物四五
11	21	-na pike 一十	keitu pike 者十	kaitu pike 獣十	kuitu pike 物十
12	22	hike pike 二十	keitta pike 者一十	kaitta pike 獣一十	kuitta pike 物一十
13	23	maile pike 三十	keitu hike pike 者二十	kaitu hike pike 獣二十	kuitu hike pike 物二十
14	24	veile pike 四十	keitu maile pike 者三十	kaitu maile pike 獣三十	kuitu maile pike 物三十
15	30	hese 勺	keitu veile pike 者四十	kaitu veile pike 獣四十	kuitu veile pike 物四十
16	31	-na hese	keitu hese 者勺	kaitu hese 獣勺	kuitu hese 物勺
17	32	hike hese	keitta hese 者一勺	kaitta hese 獣一勺	kuitta hese 物一勺
18	33	maile hese	keitu hike hese 者二勺	kaitu hike hese 獣二勺	kuitu hike hese 物二勺
19	34	veile hese	keitu maile hese 者三勺	kaitu maile hese 獣三勺	kuitu maile hese 物三勺
20	40	kuuihe 廿	keitu veile hese 者四勺	kaitu veile hese 獣四勺	kuitu veile hese 物四勺
25	100	meise kuuihe 五廿	keitu veile kuuihe 者四廿	kaitu veile kuuihe 獣四廿	kuitu veile kuuihe 物四廿
30	110	pike kuuihe 十廿	keitu veile meise kuuihe 者四五廿	kaitu veile meise kuuihe 獣四五廿	kuitu veile meise kuuihe 物四五廿
35	120	hese kuuihe 勺廿	keitu veile pike kuuihe 者四十廿	kaitu veile pike kuuihe 獣四十廿	kuitu veile pike kuuihe 物四十廿
40	130	kuuihiki 廿二	keitu veile hese kuuihe 者四勺廿	kaitu veile hese kuuihe 獣四勺廿	kuitu veile hese kuuihe 物四勺廿
60	220	kuuimaila 廿三	keitu veile hese kuuihiki 者四勺廿二	〃	〃
80	310	kuuiveile 廿四	keitu veile hese kuuimaila 者四勺廿三	〃	〃
100	400	nitte 百	keitu veile hese kuuiveile 者四勺廿四	〃	〃
200	1300	nittihiki 百二	keitu veile hese kuuiveile nitte 者四勺廿四百	〃	〃
300	2200	nittimaila 百三	keitu veile hese kuuiveile nittihiki 者四勺廿四百二	〃	〃
400	3100	nittiveile 百四	keitu veile hese kuuiveile nittimaila 者四勺廿四百三	〃	〃
500	4000	leke 伍	keitu veile hese kuuiveile nittiveile 者四勺廿四百四	〃	〃
1000	13,000	lekehiki 伍二	keitu veile hese kuuiveile nittiveile leke 者四勺廿四百四伍	〃	〃
1500	22,000	lekemaila 伍三	keitu veile hese kuuiveile nittiveile lekehiki 者四勺廿四百四伍二	〃	〃
2000	31,000	lekeveile 伍四	keitu veile hese kuuiveile nittiveile lekemaila 者四勺廿四百四伍三	〃	〃
2500	40,000	soke	keitu veile hese kuuiveile nittiveile lekeveile 者四勺廿四百四伍四	〃	〃
5000	130,000	sokohiki	〃	〃	〃
7500	220,000	sokomaila	〃	〃	〃
10,000	310,000	sokoveile	〃	〃	〃
12,500	400,000	fite	〃	〃	〃
25,000	1,300,000	finhiki	〃	〃	〃
37,500	2,200,000	fimmaila	〃	〃	〃
50,000	3,100,000	finveile	〃	〃	〃
62,500	4,000,000	ferte	〃	〃	〃
125,000	13,000,000	ferehiki	〃	〃	〃
187,500	22,000,000	feremaila	〃	〃	〃
250,000	31,000,000	fereveile	〃	〃	〃
312,500	40,000,000	teave	〃	〃	〃
625,000	130,000,000	teahiki	〃	〃	〃
937,000	214,441,000	teamaila	〃	〃	〃
1,250,000	310,000,000	teaveile	〃	〃	〃
1,562,500	400,000,000	kaikse	〃	〃	〃
3,125,000	1,300,000,000	kaikahiki	〃	〃	〃
4,687,500	2,200,000,000	kaikamaila	〃	〃	〃
6,250,000	3,100,000,000	kaikaveile	〃	〃	〃
7,812,500	4,000,000,000	safiti	〃	〃	〃
39,062,500	40,000,000,000	sanferte	〃	〃	〃
195,312,500	400,000,000,000	sateave	〃	〃	〃
976,562,500	4,000,000,000,000	sakaiksa	〃	〃	〃
4,882,812,500	40,000,000,000,000	nifiti	〃	〃	〃
24,414,062,500	400,000,000,000,000	niferte	〃	〃	〃
122,070,312,500	4,000,000,000,000,000	niteave	〃	〃	〃
610,351,562,500	40,000,000,000,000,000	nikaiksa	〃	〃	〃

Alternatywna metoda budowania liczeników porządkowych to użycie rzeczownika liczbowego nieprzesuniętego o jeden, ale z dodanym po nim hetkeitta 除者一 «minus jeden człowiek», hetkaitta 除獣一 «minus jedno zwierzę» lub hetkuitta 除物一 «minus jedna rzecz». Na przykład: czterechsetny (o rzeczy) → kuitu nittiveile hetkuitta 物百四除物一. Metoda z przesuniętym rzeczownikiem liczbowym używana jest zawsze przy liczebnikach mniejszych lub równych 20, natomiast bez – z liczebnikami większymi od 20.

Imiona

Większość imion tworzona jest jako złożenia. Robi się to na sposoby bardziej dowolne niż przy złożeniowaniu zwykłych rzeczowników. Na przykład, od rdzeni *falk «mężny, odważny» oraz *taaih «las» powstały imiona Fataaiha, Fataai, Faataai i Faata, od rdzeni *nuvl «piękny» i *laik «kwiat» powstały imiona Nuvlaika, Nulaika, Nulai i Nula.

Imiona odmieniają się inaczej niż zwykłe rzeczowniki (patrz sekcja #Schematy odmiany). Zanim imię może zostać odmienione (tzn. przybrać formę inną niż deklaratyw l. nieozn.), musi podłączyć do siebie przyrostek -na, który jest skróceniem dawnej konstrukcji, korzystającej z rzeczownika veina «osoba» – uprzejmego odniesienia się do osoby, o której mowa.

Nazwy własne

Nazwy własne najczęściej obejmują nazwy zapożyczone z innych języków. Ich odmiana jest podobna do odmiany imion z tą różnicą, że należy podłączyć przyrostek -ka zamiast -na w celu zamiany na formę inną niż deklaratyw l. nieozn. Odmienia się je zatem podobnie, jak rzeczowniki złożone typu S.

Czasowniki

Czasowniki odmieniają się przez czasy, tryby oraz aspekty. Każdy czasownik jest albo statyczny, opisujący trwający stan, albo aktywny, opisujący czynność powtarzalną lub dającą się podzielić na etapy lub cykle. Nie każdy jednak czasownik spełnia definicję tego podziału; niektóre są czasownikami statycznymi, mimo że opisują czynności powtarzalne, i odwrotnie. Wszystkie czasowniki w swojej słownikowej formie kończą się samogłoską ‹a›.

Czasy gramatyczne

Poniższa tabela przedstawia wszystkie siedem czasów występujących w Pekseili.

Nazwa czasu	Nazwa czasu w Pekseili oraz dosłowne tłumaczenie	Opis czasu
Czas nieoznaczony	heika sanke (czas uniwersalny)	Używany wszędzie tam, gdzie nie ma potrzeby zaznaczania czasu, trybu czy aspektu. Najczęściej używany czas w Pekseili. Forma czasu nieoznaczonego jest również zwana nominalizacją czasownikowo-rzeczownikową z powodu swojej dualnej natury.
Czas bezokolicznikowo-teraźniejszy	heika motan (czas dziejący się)	Opisuje akcje lub stany, które dzieją się równolegle z innymi, wcześniej przywołanymi. Innymi słowy, odnosi się teraźniejszości względnej do kontekstu wypowiedzi. Przykładowo: „Ewa szła do sklepu. Miała na sobie niebieską bluzkę”. Gdyby miała zostało zapisane w czasie bezokolicznikowo-teraźniejszym, odnosiłoby się względnie do teraźniejszości zawartej w czynności szła do sklepu, gdyż obie czynności/stany trwały równolegle względem siebie. Ta forma jest używana najcześciej w przypadku czasowników przedrostkowych. Forma tego czasu jest również formą słownikową.
Czas teraźniejszy	heika sumen (czas kwitnący)	Opisuje akcje lub stany dziejące się w chwili mówienia (także te powtarzające się).
Czas przeszły bliższy	heika kutan (czas przekwitający)	Opisuje akcje lub stany, które zdarzyły się w przeszłości, ale są emocjonalnie bliskie mówcy. Faktyczny czas dzielący takie wydarzenie od teraźniejszości nie ma znaczenia.
Czas przeszły dalszy	heika fastan (czas zapomniany)	Opisuje akcje lub stany, które zdarzyły się w przeszłości i nie są zbyt emocjonalnie bliskie mówcy.
Czas przyszły bliższy	heika nuilen (czas rozwiający się)	Opisuje akcje lub stany, które zdarzą się w przyszłości i są emocjonalnie bliskie mówcy. Faktyczny czas dzielący takie wydarzenie od teraźniejszości nie ma znaczenia.
Czas przyszły dalszy	heika sainen (czas niepewny)	Opisuje akcje lub stany, które zdarzą się w przyszłości, ale nie są zbyt emocjonalnie bliskie mówcy.

Tryby

Poniższa tabela przedstawia wszystkie sześć trybów występujących w Pekseili.

Nazwa trybu	Nazwa trybu w Pekseili	Opis trybu
Tryb oznajmujący	hetu kilan	Zwany także absolutywnym. Pozostałe tryby określane są mianem ekspresywnych.
Tryb rozkazujący	hetu pakkan	Wyraża komendy i rozkazy mówcy w kierunku osoby określonej rzeczownikiem głównym zdania.
Tryb życzący	hetu tenten	Wyraża nadzieje i życzenia (realne) mówcy odnośnie stanu/czynności mogących zostać wykonane przez osobę określoną rzeczownikiem głównym zdania.
Tryb przychylny	hetu peten	Wyraża aprobatę mówcy odnośnie stanu/czynności wykonywanych przez osobę określoną rzeczownikiem głównym zdania.
Tryb nieprzychylny	hetu hopen	Wyraża dezaprobatę mówcy odnośnie stanu/czynności wykonywanych przez osobę określoną rzeczownikiem głównym zdania.
Tryb agresywny	hetu raihen	Wyraża silną dezaprobatę mówcy odnośnie stanu/czynności wykonywanych przez osobę określoną rzeczownikiem głównym zdania.

Aspekty

Czasowniki aktywne rozróżniają trzy aspekty: inicjatywny (rozpoczęcie czynności), progresywny (bycie w trakcie czynności) oraz kompletywny (ukończenie czynności).

Czasowniki aktywne i statyczne

Podział na czasowniki aktywne i statyczne to podstawowy podział czasowników, decydujący o tym, w jaki sposób poddadzą się koniugacji; m.in. jakie końcówki fleksyjne otrzymują, czy wyróżniają aspekty oraz jakie wyróżniają czasy.

Koniugacja czasowników aktywnych
	Oznajmujący	Rozkazujący	Życzący	Przychylny	Nieprzychylny	Agresywny
Bezokol.-teraźń.	-a　又
Nieoznaczony	-an　丁
Teraźniejszy	-akan　凡			-oka　允	-era　叱	-areta　尻
Przeszły bliższy	-ua　了
Przeszły dalszy	-uata (i)　始久 -uuila (p)　中久 -aila (k)　了久
Przyszły bliższy	-ai　升	-atti (i)　始乞1 -uuri (p)　中乞 -ari (k)　了乞	-ia　幻	-okela　升允	-arena　升叱	-arenta　升尻
Przyszły dalszy	-aita (i)　始及 -uuksa (p)　中及 -aksa (k)　了及

Koniugacja czasowników aktywnych (glosy)
	Oznajmujący	Rozkazujący	Życzący	Przychylny	Nieprzychylny	Agresywny
Bezokol.-teraźń.	INF
Nieoznaczony	UM
Teraźniejszy	PRES.IND			NFUT.FAV	NFUT.UFAV	NFUT.AGG
Przeszły bliższy	PSTP.IND
Przeszły dalszy	PSTD.INIT.IND (i) PSTD.PROG.IND (p) PSTD.CPL.IND (k)
Przyszły bliższy	FUTP.IND	INIT.IMP (i) PROG.IMP (p) CPL.IMP (k)	OPT	FUT.FAV	FUT.UFAV	FUT.AGG
Przyszły dalszy	FUTD.INIT.IND (i) FUTD.PROG.IND (p) FUTD.CPL.IND (k)

1. Aspekt inicjatywny trybu rozkazującego ma łagodniejszy i grzeczniejszy wydźwięk niż aspekt kompletywny czy progresywny, dlatego jest często używany zamiast dwóch pozostałych. Aspekt kompletywny ma najbardziej stanowczy wydźwięk, natomiast progresywny nie ma takiego wydźwięku, gdy używany jest w znaczeniu wykonywania czynności przez dłuższy czas w przyszłości.

Koniugacja czasowników statycznych
	Oznajmujący	Rozkazujący	Życzący	Przychylny	Nieprzychylny	Agresywny
Bezokol.-teraźń.	-a　又
Nieoznaczony	-en　丁
Teraźniejszy	-akan　凡			-oka　允	-era　叱	-areta　尻
Przeszły	-in　了
Przyszły	-enna　升	-esti　乞	-ia　幻	-okela　升允	-arena　升叱	-arenta　升尻

Koniugacja czasowników statycznych (glosy)
	Oznajmujący	Rozkazujący	Życzący	Przychylny	Nieprzychylny	Agresywny
Bezokol.-teraźń.	INF
Nieoznaczony	UM
Teraźniejszy	PRES.IND			NFUT.FAV	NFUT.UFAV	NFUT.AGG
Przeszły	PST.IND
Przyszły	FUT.IND	IMP	OPT	FUT.FAV	FUI.UFAV	FUT.AGG

Kategoria czasownika a jego przechodniość

Choć nie jest to regułą, czasowniki statyczne są w większości nieprzechodnie – przechodniość realizują za pomocą dopełnienia dalszego – a czasowniki aktywne mogą być i przechodnie, i nieprzechodnie. Poza paroma wyjątkami, czasowniki statyczne, aby przybrać dopełnienie bliższe, muszą oznaczyć to dopełnienie za pomocą czasownika przedrostkowego sesa.

Czasowniki statyczne wymagają przedrostka przed swoim dopełnieniem bliższym, więc uznawane są za mniej z nim związane – są mniej bezpośrednie. Dopełnienia bliższe czasowników aktywnych również mogą przyjąć przedrostek; stosuje się to najczęściej dla podkreślenia respektu do osoby opisanej tym dopełnieniem, do zachowania dystansu do tejże osoby lub z innych powodów stylistycznych.

Końcówki uodstatyczniające

Każdy czasownik statyczny może zostać zamieniony w czasownik aktywny poprzez dołączenie jednej z dwóch końcówek:

• -atta 始又, zamieniającej inicjację stanu na akcję, np. sava 探又 «szukać» → savatta 探始又 «zacząć szukać, poszukać»;
• lub -ara 了又, zamieniającej zakończenie stanu na akcję, np. sava 探又 «szukać» → savara 探了又 «znaleźć».

Obie końcówki tworzą regularne czasowniki aktywne, odmieniane tak samo, jak każdy inny czasownik aktywny.

Czasowniki przedrostkowe

Tabela poniżej przedstawia wszystkie 33 czasowniki przedrostkowe używane we współczesnym Pekseili.

Czasownik przedrostkowy1	Forma skrócona	Glos2 (ang.)	Interpretacja czasownikowa	Interpretacja przedrostkowa
taka 後又 たか	–	POST.PREF Postative	następować po czymś; podążać za czymś	za (np. za lasem), poza (np. wyjść poza las), po (np. po kolacji)
tana 化又 たな	tan たん	RES.PREF Resultative	stawać się czymś; zamieniać się w coś	na (np. czekać na kogoś, farbować na czerwono), o (np. poprosić o coś), "czymś" (np. [idiomatycznie] chmury padają deszczem) 2) więc (wniosek) 3) wtedy (rezultat warunku) 4) lub, t.j., innymi słowy
tuuka 上又 つーか	tuu つー	SUPE.PREF Superessive	być ponad, nad lub na czymś	1) ponad, nad, na 2) przez (np. 6 dzielone przez 3)
tuina 併又 つぃな	tui つぃ	COM.PREF Comitative	być z czymś; towarzyszyć czemuś	i, lub (wymienienie kilku towarzyszących sobie w jakimś sensie elementów)
teta 元又 てた	te て	ABL.PREF Ablative	przychodzić skądś	z, od (o lokacji) 2) w dół (np. w dół wzgórza, ulicy) 3) od (o czasie) 4) gdy, jak (np. gdy podrośniesz; w sensie warunku czasowego)
teka 由又 てか		CAUS.PREF Causal	istnieć z przyczyny czegoś, być zapoczątkowanym przez coś	ponieważ; gdyż; z powodu dzięki; przez
tila ちらぁ	til ちっ/ちらぁヶ	REV.PREF Revertive	być przeciwko czemuś; sprzeciwiać się czemuś	1) od (np. wyleczyć się z choroby), przeciwko (np. jestem przeciwko temu) 2) na przeciw, vis-à-vis 3) pomimo, mimo że
	tii ちー
kaata 共又 かーた	kaa かー	CTX.PREF Contextive	darzać się w tym samym czasie, co coś; być równoległym w czasie z czymś	i, lub, a, podczas gdy (zmiana kontekstu)
kana 叙又 かな	kan かん	FAB.PREF Fabulative	mówić, opowiadać o czymś	o, na temat, à propos
kusa くさ	–	APU.PREF Apudessive	być w pobliżu czegoś	1) obok, w pobliżu, niedaleko (o lokacji) 2) mniej więcej, około, w przybliżeniu (o ilościach i liczbach) 3) mniej więcej, właściwie, całkiem
kura くら	–	INTRA.PREF Intrative	być pomiędzy, wśród czegoś	wśród (np. wśród ludzi), pomiędzy (np. pomiędzy drzewami), za (np. za drzewem)
kota こた	ko こ	LAT.PREF Lative	iść dokądś; wracać dokądś	1) to, w, na, w stronę (o lokacji) 2) w górę (np. w górę rzeki) 3) do (o czasie) 4) w (np. w 5 minut) 5) na, "czymś" (w utartych zwrotach, np. patrzeć na coś, martwić się czymś)
keika けぃか	–	CNTR.PREF Contrative	być różnym, przeciwnym od czegoś	1) ale, w odróżnieniu lub przeciwieństwie od 2) od (np. wyższy od niego)
kena けな	–	DISTR.PREF Distributive	być rozłożonym, rozdanym na coś (o porcjach); być pomnożonym przez coś (o liczbach)	1) na (np. 3 kilometry na godzinę), co (np. co miesiąc), za każdym razem 2) przez, razy (np. dwa razy dwa)
kela 於又 けらぁ	kel けっ/けらぁヶ	TEMP.PREF Temporal	dziać się równolegle z czymś	o (np. o godzinie szóstej), w (np. w piątek), podczas (np. podczas posiłku)
	kee けー
kita 用又 きた	kin きん	INS.PREF Instrumental	używać, wykorzystywać coś	używając, za pomocą, "czymś" (np. młotkiem, autobusem)
	ki き	SEMBL.PREF Semblative		w sposób, podobnie do, jak
nanta なねヶた	–	PROS.PREF Prosecutive	przecinać coś; przechodzić przez coś prostopadle	1) przez (np. przez ulicę), prostopadle do 2) wbrew
nara なら	–	SUBE.PREF Subessive	być pod czymś	pod, poniżej
neta 利又 ねた	ne ね	BEN.PREF Benefactive	działać na rzecz czegoś	dla (np. robić coś dla kogoś), do, by (o celu, intencji lub konieczności)
nira 含又 にら	–	ORN.PREF Ornative	zawierać coś	z, zawierający (wymienienie kilku zawartych w czymś elementów)
saata 役又 さーた	–	?	być w roli czegoś; pełnić funkcję czegoś	jako, w roli, "kimś", (np. być lekarzem)
sana 互又 さな	san さん	REQ.PREF Requisite	być z czymś; wymagać czegoś	i, razem z (wymienienie kilku wymagających siebie nawzajem elementów)
suina 内又 すぃな	sui すぃ	INE.PREF Inessive	być w czymś	w, wewnątrz, w środku
suna 前又 すな	–	ANTE.PREF Antetive	być przed czymś	przed (np. przed posiłkiem), przed (np. przed budynkiem), poprzedzający
sura 在又 すら	su す	LOC.PREF Locative	znajdować się w, na czymś	w (np. w szkole), na (np. na skrzyni), obok (np. obok kiosku), w miejscu "czegoś"
sonta そねヶた	–	ELA.PREF Elative	wyjść z czegoś	1) z (np. wyjść skądś), poza, na zewnątrz 2) bez, poza, nie liczący "czegoś"
soha 吾又 そは	so そ	POS.PREF Possessive	należeć do czegoś lub kogoś; być częścią czegoś	1) "czegoś", "kogoś" (np. mój pies) 2) "czymś" (np. słonie są ssakami), w (np. być w jakieś grupie)
sesa 為又 せさ	ses せっ/せせヶ	DAT.PREF Dative	wpływać na coś; wspomagać coś; być za czymś	1) dla (np. prezent dla niego) 2) za (np. jestem za tym pomysłem)
	se せ	OBL.PREF Oblique		z bezpośrednim wpływem na (do zaznaczania dopełnienia bliższego)
leta 沿又 らぇた	let らぇっ/らぇてヶ	VIA.PREF Vialis	iść wzdłuż czegoś	1) przez (np. przez tunel) 2) równolegle, wzdłuż (np. iść wzdłuż ulicy) 3) z, obok (np. iść obok kogoś, iść z kimś; w tym samym kierunku) 4) wobec, w stosunku (np. zachowanie wobec kogoś) 5) przez (np. przez pięć minut) 6) w stronę (np. obrócić się w którąś stronę) 7) na (np. pozwolić komuś na coś)
	len らぇん
hetta へった	–	PRIV.PREF Privative	wykluczać coś	1) bez (np. spodnie bez kieszeni) 2) z wyjątkiem 3) jeśli nie (negatywny warunek) 3) minut, odjąć (o liczbach)
hena 然又 へな	hen へん	SOC.PREF Sociative	zawierać coś	1) z (np. spodnie z kieszeniami, Jan z Martą) 2) zakładając że 3) jeśli (pozytywny warunek) 4) plus, dodać (o liczbach)
raka らか	–	QUAM.PREF Quamquative	być zostawionym poza czymś; być na zewnątrz czegoś	1) za, na bok 2) oprócz, poza (np. poza tym)
ruana るぁな	ruan るぁん	EXC.PREF Exclusive	nie móc koegzystować z czymś; wykluczać coś	lub (wymienienie kilku wykluczających się nawzajem elementów)

1. Czasowniki używane jako czasowniki przedrostkowe zapisywane są hiraganie, natomiast jako zwykłe czasowniki – za pomocą kanji.
2. Większość nazw glosów na podstawie nomenklatury przypadków gramatycznych.

Czasowniki kontekstywne

Czasowniki kontekstywne (zwane również osobowo-posiłkowowymi) to specjalne czasowniki, których zadaniem jest: opisać czynność lub stan przeprowadzany przez podmiot zdania w kontekście jakieś osoby lub grupy osób (tworząc tym samym kontekst osobowy). Wszystkie czasowniki kontekstywne są czasowniki statycznymi. Zawsze występują po czasowniku, który modyfikują, choć mogą występować również same.

Większość czasowników kontekstywnych używana jest przy opisie konktestu osobowego, jednak część z nich nie ogranicza się tylko do ludzi, a jeszcze inne nie odnoszą się do niczego.

Poniższa tabela przedstawia wszystkie czasowniki kontekstywne. Pozycje w kolumnie czas czasownika głównego i czas czasownika kontekstywnego objęte w nawiasy oznaczaja, że w danym sensie czasownik główny lub kontekstywny najczęściej pozostaje w formie czasu nieoznaczonego, podczas gdy ten pozostały określa faktyczny czas.

Czasownik kontekstywny	Zastosowanie	Czas czasownika głównego	Czas czasownika kontekstywnego	Argument czasownika kontekstywnego
paina 可又	Przymus, obligacja, konieczność (= musieć).	Kiedy wydarzenie jest obligowane.	(Kiedy obligacja została nałożona.)	Kto nałożył obligację.
nina	Rada (= powinno się).	Czas wystąpienia wydarzenia.	(Kiedy poradzono.)	Kto poradził.
fona 迷又	Nierealistyczne życzenie lub nadzieja (= gdyby tylko)1.	Czas wystąpienia wydarzenia.	(Kiedy życzono.)	Kto życzył.
saita	Pozwolenie, zezwolenie (język formalny).	Czas wystąpienia wydarzenia.	(Kiedy zezwolono.)	Kto zezwolił.
vera 力又	1) Umiejętność, zdolność 2) pozwolenie, przyzwolenie.	Czas wystąpienia wydarzenia.	1) – 2) (kiedy przyzwolono.)	1) –2 2) (kto przyzwolił.)
keima	Silne przekonanie (= musi, z pewnością).	Czas wystąpienia wydarzenia.	(Kiedy przekonanie zostało wyrażone.)	Kto wyraził przekonanie.
timma	Umiarkowane przekonanie (= raczej).
hiva	Małe, znikome przekonanie (lecz nadal pozytywne3).
saina	1) Wrażenie, wniosek (na podstawie tego, co widać) 2) zgadywanie.	Czas wystapienia wydarzenia.	(Kiedy wniosek został wyrażony.)	Kto wyraził wniosek.
hinna 伴又	1) Towarzystwo, kompania 2) należność, zawdzięczanie komuś czegoś.	1) – 2) (czas wystąpienia wydarzenia.)	1) Czas wystąpienia wydarzenia oraz kiedy towarzyszono 2) kiedy zawdzięczono.	1) Kto towarzyszył 2) komu zawdzięczono.
sefa 視又	Obserwacja lub dogladanie przez kogoś.	Czas wystąpienia wydarzenia.	(Kiedy obserwowano.)	Kto obserwował.
suama 受又 ma4 受又	1) Zamiana wyrażenia czasownikowego na stronę bierną 2) pasywność w stosunku do czegoś.	Czas wystąpienia wydarzenia.	–	1) Kto był wykonawcą wydarzenia 2) w stosunku do kogo lub czego pasywność.
hina5 無又	1) Negacja frazy czasownikowej 2) zaprzeczenie istnienia czegoś.	Czas niewystąpienia wydarzenia.	–	—
fara6 己又 ra 己又	1) Konstrukcja mowy zależnej 2) przekierowanie trybów ekspresywnych na osobę inną niż mówca.	Czas wystąpienia wydarzenia.	(Kiedy powiedziano lub wyrażono.)	Kto powiedział lub wyraził.

1. Realistyczne życzenia wyrażane są za pomocą trybu życzącego.
2. Do zaznaczenia, dzięki komu zdolność została nabyta, należy użyć razem z vera czasownika hinna.
3. Aby wyrazić znikome przekonanie z negatywnym wydźwiękiem, należy użyć zanegowanego czasownika keima.
4. Forma skrócona stosowana najczęściej przy budowaniu fraz obwiatywnych (patrz sekcja #Fraza obwiatywna) i rzeczowników nomen patientis (patrz tabelka sekcji #Nomen agentis i nomen patientis).
5. Forma czasu nieoznaczonego czasownika hina – hinen – jest często skracana do hin [hɪ̃].
6. Forma nieskrócona używana rzadko, zamiennie.

Szyk SVCO i SVOC

Zdanie zawierające rzeczownik główny (≈ podmiot), orzeczenie (czasownik), jego dopełnienie oraz kontekst osobowy nazywane jest szykiem SVCO lub SVOC (C = kontekst). Czasownik kontekstywny może stać albo przed dopełnieniami czasownika głównego, albo po nich. Nie ma co do tego bezwzględnej reguły. Czasownik mowy zależnej fara (ra) występuje najczęściej po dopełnieniach, gdy funkcjonuje jako konstruktor mowy zależnej, a przed – gdy funkcjonuje jako przekierowanie trybów ekspresyjnych. Czasownik negujący hina zawsze leży przed dopełnieniami.

Czasownik kontekstywny może posiadać swój argument (niejako jego podmiot), który zaznacza, jaka osoba (rzadziej rzecz czy zwierzę) jest bezpośrednio uwikłana w kontekst. Przykładowo, argument czasownika paina określa, kto nałożył obligację na rzeczownik główny, wykonujący czynność lub będący w jakimś stanie. Argument czasownika kontekstywnego zaznaczony jest poprzez emfazę.

Podstawowy schemat budowy zdania SVCO to:

‹rzeczownik główny› + ‹czasownik główny› + ‹czasownik kontekstywny› + ‹emfatyczny argument czasownika kontekstywnego› + ‹dop. bliższe› + ‹dop. dalsze›

Natomiast zdania SVOC:

‹rzeczownik główny› + ‹czasownik główny› + ‹dop. bliższe› + ‹dop. dalsze› + ‹czasownik kontekstywny› + ‹emfatyczny argument czasownika kontekstywnego›

W przypadku niepodania argumentu kontekstu, osobę uwikłaną w kontekst sprowadza się domyślnie albo do mówcy, albo nieokreślnego zbioru osób (grupy, społeczeństwa, ogółu ludzi).

Łańcuszkowanie kontekstów

Czasowniki kontekstywne mogą występować obok siebie, a niektóre nawet łączyć sie ze sobą i modyfikować nawzajem, zmieniając znaczenie zdania. Jednym z takich czasowników jest negujący czasownik kontekstywny hina, który oprócz negowania czasowników głównych i rzeczowników potrafi też negować inne czasowniki kontekstywne. W większości przypadków zamienienie miejscami hina i modyfikowanego czasownika skutkuje poważną zmianą znaczenia (np. „możesz nie robić” zamiast „nie możesz robić”). Wyjątkiem jest zestawienie hina z suama, gdzie przestawianie ich nawzajem nie skutkuje żadną zmianą znaczeniową.

Czasowniki emfatyczne i postpozycyjne

• Czasowiki emfatyczne – czasowniki, które nie przyjmują żadnych dopełnień bliższych, ale odnoszą się do emfatycznego modyfikatora opisującego frazę rzeczownikową, którą ten czasownik też modyfikuje. Przykłady: ha «być czymś», hatta «stawać się czymś»
• Czasowniki postpozycyjne – czasowniki, które nie przyjmują żadnych dopełnień bliższych, ale odnoszą się do frazy czasownikowej opisującej frazę rzeczownikową, którą ten czasownik postpozycyjny też modyfikuje (warunek: czasownik postpozycyjny musi stać po frazie czasownikowej, do której się odnosi). Przykłady: hatta «planować, zamierzać coś zrobić», fana «kontynuować coś, nie przerywać»

Nominalizacja

Wyróżnia się następujące metody nominalizacji, t.j. zamiany czasownika, bądź frazy czasownikowej, w rzeczownik:

1. Użycie czasu nieoznaczonego, który jest etymologicznie powiązany z nominalizacją. Oznacza «robiący ‹coś› w bliżej nieokreślonym czasie». Końcówka -an 丁 (czasownik aktywny) lub -en 丁 (czasownik statyczny).
   • Może stać jedynie w pozycji modyfikującej.
   • Nie może zaznaczyć czasu.
   • Wykonawcę zacznacza poprzez rzeczownik modyfikowany.
   • Dopełnienia bliższe działają w taki sam sposób jak przy zwykłych czasownikach.
2. Dodanie końcówki -una 仕 do tematu czasownika zamienia go w rzeczownik oznaczający «czynność ‹robienia czegoś›» (np. ruta 食又 «jeść» → rutuna 食仕 «czynność jedzenia»). Ma wydźwięk odniesienia się do czynności jako teoretycznego wydarzenia, które może nastąpić, lub czynności w ogólnym ujęciu. Dzieli to samo podłoże etymologiczne co forma czasu nieoznaczonego (-an, -en).
   • Może stać w każdej pozycji.
   • Nie może zaznaczyć czasu.
   • Nie może zaznaczyć wykonawcy.
   • Dopełnienia bliższe zaznaczane za pomocą czasownika przedrostkowego posesywnego soha 吾又 niezależnie od kategorii czasownika.
3. Nominalizacja za pomocą rzeczownika posiłkowego mulo 事 (skracanego do muu). Nominalizuje całą frazę czasownikową poprzez modyfikację. Oznacza «czynność ‹robienia czegoś›». Ma wydźwięk odniesienia się do czynności, która zdarzyła, zdarza, bądź zdarzy się (a więc do konkretnego, realnego wystąpienia takiej czynności).
   • Może stać w każdej pozycji.
   • Zaznacza czas poprzez czasownik bezpośrednio modyfikujący mulo.
   • Może zaznaczyć wykonawcę poprzez emfatyczny rzeczownik bezpośrednio modyfikujący mulo (szyk VSO).
   • Dopełnienia bliższe działają w taki sam sposób jak przy zwykłych czasownikach.
4. Nominalizacja za pomocą rzeczownika posiłkowego moto 有 (nieskracanego). Nominalizuje całą frazę czasownikową poprzez modyfikację. Oznacza «sytuację, sposób, punkt widzenia robienia ‹czegoś›». Ma wydźwięk odniesienia się do czynności z punktu widzenia wykonawcy (sposobu w jaki czynność jest przeprowadzana, czy w ogóle zostanie przeprowadzona itp.).
   • Może stać w każdej pozycji.
   • Zaznacza czas poprzez czasownik bezpośrednio modyfikujący moto.
   • Może zaznaczyć wykonawcę poprzez emfatyczny rzeczownik bezpośrednio modyfikujący moto (szyk VSO).
   • ! Wykonawca może zostać również postawiony deklaratycznie w pozycji bezpośrednio modyfikującej moto (przed czasownikiem frazy nominalizowanej).
   • Dopełnienia bliższe działają w taki sam sposób jak przy zwykłych czasownikach.

Czasowniki nieregularne

Pekseili posiada jeden czasownik z nieregularnymi formami koniugacyjnymi: ha 居又 «być». Poniższa tabela przestawia jego koniugację z nieregularnymi formami zaznaczonymi czerwienią.

Koniugacja czasownika ha 居又 «być»
	Oznajmujący	Rozkazujący	Życzący	Przychylny	Nieprzychylny	Agresywny
Bezokol.-teraźń.	ha　居又 [ha]
Nieoznaczony	hen　居丁 [hɛ̃]
Teraźniejszy	hakan　居凡 [ˈhakã]			hoka　居允 [ˈhoka]	hera　居叱 [ˈhɛra]	hareta　居尻 [ˈharɛta]
Przeszły	hun　居了 [hʉ̃]
Przyszły	hatta　居升 [ˈhatːa]	hesti　居乞 [ˈhɛstɪ]	hia　居幻 [hɪa̯]	hokela　居升允 [ˈhokɛla]	harena　居升叱 [ˈharɛna]	harenta　居升尻 [ˈharɛnta]

Składnia

• Silnie head-initial, right-branching.
• Szyk wyrazowy w Pekseili charakteryzuje się w miarę stałą kolejnością SVO.
• Dzięki istnieniu czasowników przedrostkowych, SVO może obrócić się w OSV (częściej praktykowane) lub SOV (rzadziej praktykowane).
• Frazy czasownikowe modyfikujące mogą dzięki emfazie zaznaczyć swój rzeczownik główny i tym samym dać kolejny możliwy szyk wyrazowy: VSO.
• Gramatyka jest raczej prymitywna i minimalistyczna. Występują dwie główne części mowy: rzeczowniki i czasowniki.
• Brak przymiotników, przyimków i spójników per se, a także przysłówków. Rzeczowniki mogą pełnić funkcję modyfikującą lub niemodyfikującą; te pierwsze można tłumaczyć jako przymiotniki.
• Pekseili nie rozróżnia zdań podrzędnych i nadrzędnych (więc "pies, który złapał kość, pobiegł z nią do budy" nie różni się niczym od "pies złapał kość, pobiegł z nią do budy"). Ostatnia fraza czasownikowa jest tą, która opisuje, a poprzednie tymi, które konkretyzują.
• Każde zdanie musi posiadać swój rzeczownik główny (innymi słowy: każde zdanie musi zaczynać się od rzeczownika; z wyjątkiem dopełnień na początku szyku OSV – te są równoważnikami zdań).

Fraza rzeczownikowa

Każde pełne zdanie składa się z frazy rzeczownikowej, i tylko jednej. Każda fraza rzeczownikowa posiada głowę (rzeczownik niemodyfikujący) oraz opcjonalne modyfikatory (frazy rzeczownikowe modyfikujące), może też być opisywana za pomocą czasowników, a czasowniki łączyć się semantycznie z pozostałymi modyfikatorami tej frazy rzeczownikowej (np. z dopełnieniami bliższymi lub dalszymi). Najkrótsza leksykalnie fraza rzeczownikowa (a więc także najkrótsze leksykalnie zdanie) składa się z samego rzeczownika.

Poniższy diagram obrazuje przykładowe, abstrakcyjne relacje zachodzące między częściami mowy w zdaniu (z wyciągnięciem dopełnienia dalszego przed czasownik; FR – fraza rzeczownikowa).

Kolejność modyfikatorów:

‹głowa› + ‹liczebnik główny› + ‹liczebnik porządkowy› + ‹FR proste› + ‹FR złożone› + ‹frazy czasownikowe›

Frazy rzeczownikowe (FR) proste to takie, które składają się z samego rzeczownika i jego modyfikatorów, natomiast złożone to te, które składają się z rzeczownika poprzedzonego jednym lub kilkoma czasownikami przedrostkowymi i jego modyfikatorami.

Fraza czasownikowa

Fraza czasownikowa to mniej kolejny ciąg następujących po sobie elementów składających się na taką frazę, a bardziej „zebranie” ich z całego zdania w logiczny zbiór. Może się zdarzyć, że dopełnienia dalsze znajdą się na początku zdania, natomiast czasownik wraz z dopełnieniem bliższym pozostaną na jego końcu. W każdym wypadku, na frazę czasownikową składają się: czasownik, dopełnienie bliższe, dopełnienia dalsze oraz opcjonalny rzeczownik główny.

Schematem budowy typowego zdania SVO jest:

‹rzeczownik główny› + ‹czasownik główny› + ‹dopełnienie bliższe› + ‹dopełnienia dalsze›

Fraza czasownikowa może również zaznaczyć swój własny rzeczownik główny (nazywany drugim rzeczownikiem głównym), oprócz pierwszego rzeczownika głównego, którym jest rzeczownik modyfikowany przez tę frazę. Taki schemat wygląda nastepująco:

‹rzeczownik główny #1› + ‹czasownik główny› + ‹rzeczownik główny #2› + ‹dop. bliższe› + ‹dop. dalsze›

Poniższy diagram obrazuje różnicę między rzeczownikiem modyfikowanym przez czasownik a rzeczownikiem głównym tego czasownika (fraza czasownikowa została zebrana w jedną gałąź dla przejrzystości diagramu).

Rzeczownik główny #1 to rzeczownik główny zdania. Modyfikuje go czasownik za pomocą czynności lub stanu wykonywanego przez rzeczownik główny #2. Rzeczownik główny #2 jest pomijany, gdy odnosi się do tej samej osoby, co rzeczownik główny #1. W takim wypadku, praktycznie można uznać rzeczownik główny #1 za synonimiczny z rzeczownikiem głównym #2 i nazwać ten pierwszy jako wykonawcę czynności opisywanej przez czasownik, lecz gramatycznie wykonawcą jest tylko i wyłącznie pominięty rzeczownik główny #2.

W przypadku dołączenia kontekstu osobowego w szyku SVCO, schemat z dwoma czasownikami głównymi przedstawia się nastepująco:

‹rzeczownik główny #1› + ‹czasownik główny› + ‹rzeczownik główny #2› + ‹czasownik kontekstywny› + ‹argument kontekstu› + ‹dop. bliższe› + ‹dop. dalsze›

Szyk SVOC analogicznie.

Fraza obwiatywna

Fraza obwiatywna to rodzaj frazy rzeczownikowej, której głowa odnosi się do jakiegoś, najczęściej wcześniej wypowiedzianego, dopełnienia bliższego lub dalszego. Jest mechanizmem rekompensującym brak rozróżnienia rodzaju gramatycznego, nawet w przypadku zaimków.

Schemat budowy frazy obwiatywnej dopełnienia bliższego to:

‹głowa› + ‹modyfikatory konkretyzujące› + ma + ‹modyfikatory opisujące›

Natomiast frazy obwiatywnej dopełnienia dalszego to:

‹głowa› + ‹modyfikatory konkretyzujące› + ‹czasownik przedrostkowy dopełnienia dalszego› + ma + ‹modyfikatory opisujące›

Wyjaśnienia:

• Ma jest kontrakcją czasownika kontekstywnego suama.
• Modyfikatory konkretyzujące precyzują, o jakie konkretnie dopełnienie chodzi, jeśli nie jest to nadal do końca jasne.
• Modyfikatory opisujące modyfikują głowę o dodatkowe cechy, nieuwzględnione we wcześniejszej części wypowiedzi, w której znalazło się dopełnienie.

Konstrukcje warunkowe

Konstrukcje warunkowe nie są ściśle ograniczone ani przez kolejność ich elementów składowych, ani użytych przedrostków zaznaczających warunek i konsekwencję. Poniższy schemat przedstawia typowy skład zdania warunkowego.

‹rzecz. główny› + ‹przedrostek warunkowy› + ‹fraza czas. warunkowa› + ‹przedrostek wynikowy› + ‹fraza czas. wynikowa›

Przedrostkami warunkowymi mogą być:

• teta «od» – warunek czasowy prawostronnie otwarty, np. „gdy dorośniesz” lub „kiedy nadejdzie zima”;
• kela «gdy» – warunek czasowy wymagający równoległości w czasie, np. dwie czynności lub stany mające miejsce dokładnie w tym samym czasie;
• hena «z» – warunek ogólny, pozytywny, np. „jak pójdę do sklepu, będę miała, co zjeść”;
• hetta «bez» – warunek ogólny, negatywny, np. „jak nie pójdę do sklepu, to umrę z głodu”.

Natomiast przedrostkiem wynikowym jest zazwyczaj tana.

Konstrukcje i wyrażenia kopulatywne

Pekseili nie posiada jednoznacznego czasownika łączącego; wyrażenia kopulatywne w swojej najprostszej postaci nie zawierają informacji o czasie. W poniższych podsekcjach opisane zostały różne konstrukcje i wyrażenia kopulatywne.

Emfaza

Emfatyw rzeczownika jest podstawową i najczęściej stosowaną realizacją wyrażenia kopulatywnego. Jej użycie polega na zamianie słownikowej formy deklaratywnej rzeczownika na formę emfatyczną. Rzeczowniki emfatyczne nie mogą być głowami fraz rzeczownikowych. Nie przenoszą informacji o czasie, ani trybie. Zadaniem emfazy w tym wypadku jest przyrównanie dwóch podmiotów, sugerując, że są do siebie mutualnie podobne. Przykłady:

• tuuni hefte [ˈtʉːnɪ ˈhɛftɛ] «wysokie drzewo» → tuuni heftiv [ˈtʉːnɪ ˈhɛftɪʔ̪] «drzewo jest/było/będzie wysokie»,
• moso vinki [ˈmoso ˈʋɪŋkɪ] «wesoły pies» → moso vinkiv [ˈmoso ˈʋɪŋkɪʔ̪] «pies jest/był/będzie wesoły».

Frazy czasownikowe nie rozróżniają form tak, jak rzeczowniki, a ich kopulatywność wynika jedynie z zastosowanego szyku zdania (patrz lista najważniejszych cech składni w sekcji #Składnia.

Historia emfatycznej kopulatywności

Łączącą funkcję emfaza nabrała dzięki trzem, dzisiaj archaicznym, czasownikom: keita, kaita oraz kuita, gdzie każdy stosowany był przy innej ożywieniości łączenia (człowiek, zwierze, rzecz). Były jednocześnie czasownikami zwykłymi, przedrostkowymi, jak i kontekstywnymi; kopulatywność emfazy wywodzi się z ostaniego użycia. Poniższa tabelka przedstawia ewolucję emfatycznej kopulatywności w etapach na przykładzie czasownika keita (pozostałe – analogicznie).

Etap	Czasownik kontekstywny	Czosownik przedrostkowy	Opis
I	‹głowa› + keita + «rzeczownik emfatyczny»	‹głowa› + keita + «rzeczownik deklaratywny»	–
II	‹głowa› + «rzeczownik emfatyczny»	‹głowa› + kei + «rzeczownik deklaratywny»	Opuszczenie czasownika kontekstywnego keita. Skrócenie przedrostka do kei.
III		(zarchaizowanie)	Zarchaizowanie czasownika przedrostkowego keita.

Czasowniki emfatyczne

Patrz także: #Czasowniki emfatyczne i postpozycyjne

Czasowniki emfatyczne modyfikują znaczenie emfatycznego modyfikatora frazy rzeczownikowej pod kątem czasu, trybu, aspektu; mogą też dodać wyrażeniu łączącemu inny charakter statyczny, a nawet aktywny. Wyróżnia się nastepujące czasowniki emfatyczne:

• ha «być» – podstawowy czasownik emfatyczny, będący posiłkową kopulą w najczystszej postaci, przykład: moso vinkiv hatta «pies będzie wesoły»;
• hatta «stać się» – czasownik emfatyczny, nadający wyrażeniu łączącemu charakter nabierania danej cechy, przykład: moso vinkiv hattua «pies stał się wesoły»;
• fana «trzymać się» – czosownik emfatyczny, nadający wyrażeniu łączącemu charakter podtrzymywania cechy przez dłuższy czas lub wbrew czemuś, przykład: moso vinkiv fanen «pies jest dalej szczęśliwy».

Czasowniki postpozycyjne

Patrz także: #Czasowniki emfatyczne i postpozycyjne

Czasowniki postpozycyjne modyfikują znaczenie frazy czasownikowej, po której następują, wewnątrz frazy rzeczownikowej, dodając jej odmienny charakter statyczny lub aktywny. Wyróżnia się nastepujące czasowniki postpozycyjne:

• hatta «stać się» – nadaje frazie czasownikowej charakter planowania lub zbliżania się do wykonania jakieś czynności, przykład: nan munan hattan «zamierzam pójść»;
• fana «trzymać się» – nadaje frazie czasownikowej charakter podtrzymywania czynności przez dłuższy czas lub wbrew czemuś, przykład: nan munan fanen «idę dalej; idę cały czas».

Czasowniki przedrostkowe

Oprócz emfazy, wyrażenia kopulatywne są również budowane za pomocą niektórych przedrostków, które dokładniej opisują zależność między dwoma podmiotami. Są nimi:

• tana w tym wypadku zakłada, że oba podmioty są sobie synonimiczne i użycie jednego z nich jest zamienne z drugim.
• soha w tym wypadku zakłada, że podmiot pierwszy jest częścią grupy lub definicji opisanej podmiotem drugim (np. „słoń jest ssakiem” lub „kwadrat jest czworokątem”). Dosłownie znaczy: należeć do, być cześcią czegoś.
• saata w tym wypadku zakłada, że podmiot pierwszy pełni rolę opisaną podmiotem drugim (np. „on jest lekarzem”).

Interrogacja

Występują dwa rodzaje interrogacji:

• Interrogacja polarna (tak-nie) pyta o to, czy jakaś czynność lub stan są prawdziwe, ogólniej: czy fraza czasownikowa jest prawdziwa. Buduje się ją, dodając końcówkę -(e)ttu 伺 do odmienionego czasownika. Interroguje tylko czasowniki. Pytania o rzeczowniki tworzy się przy użyciu czasownika ha 居又 «być». Glos przyrostka: POLAR.POSTF.
• Interrogacja niepolarna/kwalifikująca (co?, jaki?) pyta o skonkretyzowanie jakiejś frazy rzeczownikowej. Buduje się ją, dodając końcówkę -(e)llu 糺 do odmienionego rzeczownika. Nie interroguje czasowników. Pytania o czasowniki tworzy się przy użyciu zaimków nieokreślonych (np. kuitu «coś» → kuitullu «co?»). Glos przyrostka: QUAL.POSTF.

W obu przypadkach szyk zdania pozostaje niezmieniony.

Słowotwórstwo

Większość kategorii części mowy jest otwartymi klasami (przyjmują nowe słownictwo). Wyjątkami są zaimki, liczebniki oraz czasowniki przedrostkowe, emfatyczne i postpozycyjne. Pekseili, jako językowi a priori, brak tendencji do częstego zapożyczania słownictwa. Chociaż obserwuje się tendencję tworzenia rdzeni od zapożyczonych nazw własnych (np. *kukk od Google czy *lin od Linuks).

Nowe słownictwo produkowane jest w dwójnasób: poprzez derywację oraz złożeniowanie.

Derywacja

Czasowniki przedrostkowe, mimo zawartego w swojej nazwie terminu przedrostka, nie skutkują derywacją. Jedyną formą derywacji jest przyrostkowanie. Poniższa tabela przedstawia wszystkie przyrostki derywacyjne w Pekseili.

Przyrostek	Opis	Przykład
-una 仕	Nominalizacja czasownika. Patrz też sekcja #Nominalizacja.	ruta 食又 «jeść» → rutuna 食仕 «czynność jedzenia»
-atta 始又	Uodstatycznianie czasownika w kontekście inicjacji stanu. Patrz też sekcja #Końcówki uodstatyczniające.	sava 探又 «szukać» → savatta 探始又 «zacząć szukać, poszukać»
-ara 了又	Uodstatycznianie czasownika w kontekście zakończenia stanu. Patrz też sekcja #Końcówki uodstatyczniające.	sava 探又 «szukać» → savara 探了又 «znaleźć»

Złożeniowanie

Wprowadzenie do morfologii i złożeń: #Fonotaktyka i morfologia

Złożeniowanie jest najczęściej, i aktywnie, używanym mechanizmem tworzenia nowych wyrazów w Pekseili. Polega na zespoleniu kilku rdzeni leksykalnych w jedno słowo opisane tymi rdzeniami. Produktem złożeniowania są tylko i wyłącznie rzeczowniki; mogą jednak funkcjonować pośrednio jako czasowniki (patrz sekcja #Kaka-rzeczowniki i kesa-rzeczowniki).

Procesy normalizacyjne

Rdzenie muszą przejść kilka procesów normalizacyjnych, aby stać się jednym złożeniem.

Rdzeń główny:

• poddaje się haromii samogłosek – pierwszy od lewej strony monoftong zostaje dodany na koniec rdzenia jako samogłoska finalna (np. *keast → -keaste-).

Rdzenie modyfikujące typu S:

• pozbywają się ostatniej spółgłoski lub zbitki spółgłosek (np. *kest → -ke-).

Rdzenie modyfikujące typu N w kolejności:

• normalizują zbitkę spółgłoskową, jeśli taka istnieje (np. *pett → -pet-, *kent → -ken-);
• poddają się procesom alofonicznym w zależności od następującego po nim dźwięku w złożeniu (np. -pet- → -pet-/-pen-/-pem-).

Rdzeń modyfikujący typu N może również poddać się jednemu z następujących procesów w celu jego dalszego uproszczenia:

• utracenie spółgłoski prawej (np. *paan → -paa-);
• skrócenie samogłoski długiej lub naddługiej oraz normalizacja dyftongu (np. -puui- → -pu, -maan- → -man-);

Jeśli rdzeń modyfikujący typu N kończy się spółgłoską (lub zbitką spółgłoskową zaczynającą się od tej spółgłoski), która razem z pierwszą spółgłoską następnego rdzenia tworzy zbitkę, która jest zabroniona przez fonotaktykę, poddaje się wyłącznie harmonii samogłosek (np. *pit w prawym sąsiedztwie ze spółgłoską /r/ → -piti-).

Poniższa tabela przedstawia zmiany zachodzące na granicy modyfikującego lub głównego rdzenia typu N i następującego po nim innego rdzenia. Pola zawierające „–” oznaczają kombinację, która wymaga albo zachowania prawej spółgłoski (w pierwszym rdzeniu) i poddaniu się procesowi harmonii samogłosek, albo upuszczeniu tej spółgłoski.

	-p	-m	-f	-v	-t	-n	-s	-l	-r	-k	-h
m-	mp	mm	nf	nv	–	–	–	–	–	–	–
n-					nt	nn	ns	nl	nr	nk	nh
t-					tt				–	tk
v-	vp	vm	vf	vv	vt	vn	vs	vl	vr	vk	vh
f-	fp	fm	ff	fv	ft	fn	fs	fl	fr	fk	fh
l-	lp	lm	Vf1	Vv1	Vt1	ln	Vs1	ll	Vr1	lk	Vh1

1. Wydłużenie poprzedzającej samogłoski.

Ważniejsze schematy złożeniowania

Kombinacja	Opis	Przykłady
*het 以 «sposób, metoda» + 〜	Złożenia, nazywające konkretne zjawisko posiadania jakiejś cechy, sposób wykonania czynności lub coś, co tę cechę posiada.	hempaana 以疲 «zmęczenie; zmęczony»
*hatt 格 «cecha, stan bytu» + 〜	Złożenia, abstrakcyjnie nazywające jakąś cechę w oderwaniu od jej konkretnych wystąpień.	hampaana 格疲 «zmęczenie»
*maan 非 «nie zgadzać się» + 〜	Złożenia, negujące jakąś cechę, zjawisko lub ideę.	maavese 非辞 «antonim» (*ves «słowo, wyraz»)
(dwa rdzenie przeciwstawne znaczeniowo)	Złożenia, nazywające stopień zawartości jakiejś cechy	kasaru 小大 «rozmiar» (*kas «mały» + *ruk «duży»)
*son 肯 «zgadzać się» + *maan 非 «nie zgadzać się» + 〜		sommanoolo 肯非序 «szansa, prawdopodobieństwo»
*tan 化 «zamieniać się w» + 〜	Złożenia nazywające skutek czynności, procesu, stanu itp.	tamporo 化吹 «oddech» (*por «oddychać»)
*fell 集 «zbierać, gromadzić; utrzymywać» + 〜	Złożenia nazywające zbiór ludzi/zwierząt/rzeczy lub stan bycia, utrzymywania czegoś.	feevese 集辞 «tekst, dokument» (*ves «słowo, wyraz») felkinti 集働 «praca» (*kint «pracować, być aktywnym»)

Zapożyczanie

Zapożyczanie jest procesem, na który składają się dwa etapy:

• Zapożyczenie słowa poprzez transliterację, jako nieodmienny rzeczownik, zapisywany w katakanie. Np.: Linuks → linukso ラィヌケヶソ.
• Przyjęcie słowa jako rdzeń, którego prymitywna słowna realizacja może pełnić funkcję odmiennego rzeczownika lub czasownika, daje się stosować w złożeniach, zapisywany w hiraganie, może też mu zostać przypisane kanji. Np.: Linuks → linukso ラィヌケヶソ → *lin → linu らぃぬ, linsosu らぃねヶ掌排.

Przykłady rdzeni zapożyczonych:

• *toot (Niemcy; od Deutsch)
• *pol (Polska)
• *far (Francja)
• *suum (Finlandia; od Suomi)
• *hank (Anglia)

Przykłady zastosowań rdzenia *toot (Niemcy):

• tooti «Niemiec, Niemka, język niemiecki; niemiecki (modyfikator)» lub Tooti «Niemcy (kraj)» [ˈtoːtɪ] = g*toot (Niemcy)
• toonseile [ˈtõːsɛɪ̯lɛ] «język niemiecki» = mN*toot (Niemcy) + g*seil (język, dialekt)
• Toonno [ˈtoːnːo] «Niemcy (kraj)» = g*toot (Niemcy) + mS*noss (kraj, państwo, królestwo)
• tuutooto [ˈtʉːtoːto] «Niemiec, Niemka» = mN*tulk (człowiek) + g*toot (Niemcy)
• tootorutu [ˈtoːtorʉtʉ] «niemiecka kuchnia» = mN*toot (Niemcy) + g*rut (jedzenie, kuchnia)

Zagadnienia dodatkowe

Realizacja okoliczników

Pekseili charakteryzuje się całkowitym brakiem przysłówków, a w większości przypadków pragmatycznie nie rozróżnia cechy (szybki) od sposobu (szybko). Zaznaczanie sposobu, w jaki przeprowadzana jest czynność lub stan, odbywa się na kilka sposobów:

• nadanie cechy wykonawcy jako implikacja sposobu wykonania (szybki pies pobiegł = pies pobiegł szybko);
• zaznaczenie sposobu poprzez konstrukcję ki + ‹rzeczownik nazywający cechę› (pies pobiegł szybko = pies pobiegł z szybkością);
• zaznaczenie sposobu poprzez opis czasownikiem (pies pobiegł wesoło = pies był szczęśliwy i pobiegł).

Wszystkie powyższe metody opierają się na modyfikacji rzeczownika głównego.

Historia pozostałych użyć emfazy

Patrz także: #Historia emfatycznej kopulatywności

Oprócz funkcji łączącej, emfaza posiada współcześnie jeszcze dwa zastosowania: zaznaczanie drugiego rzeczownika głównego frazy czasownikowej (inaczej: wykonawcy w stronie czynnej lub zwrotnej) oraz zaznaczanie argumentu czasownika kontekstywnego. Oba zastosowania etymologicznie sprowadzają się do tej samej funkcji, którą emfaza pełniła w początkach Pekseili – do podkreślenia znaczenia jakieś części wypowiedzi na tle innych. W tym była między innymi potrzeba pokazania respektu osobom, o których się mówiło.

Argumenty czasowników kontekstywnych, które mimo że już same w sobie pokazywały szacunek i uznanie w stronę konkretnych osób, zostały z czasem dodatkowo wzmocnione emfazą, by podkreślić ich znaczenie na tle innych podmiotów w zdaniu.

Podobne zjawisko zaszło również przy oznaczaniu wykonawcy czynności we frazie czasownikowej, która najczęściej nie odnosiła się do rzeczownika głównego zdania. W wypowiedziach, które skupiały się na osobie mówiącej, wykonawca we frazach czasownikowych odnoszących się do osób inna niż pierwsza zaczął być wyróżniany emfaza.

Priorytetyzacja modyfikatorów

Priorytet	W piśmie	W mowie
I	niemy przedrostek 乃 + ‹modyfikator› (tylko w zapisie japońskim)	–
II	niemy przedrostek 仍 + ‹modyfikator› (tylko w zapisie japońskim)	–
III	ki muu き事 + (乃) + ‹modyfikator›
IV	ki muu き事 + ‹zaimek obwiatywny emfatyczny› + (乃) + ‹modyfikator›

Słownictwo z nieregularną wymową

Wymowa wyrazów w Pekseili w izolacji obustronnej jest na ogół bardzo regularna. Wyjątki stanowią słowa, które można czytać dwojako – posiadają alternatywną wymowę skróconą (wraz ze wszystkimi pochodnymi formami fleksyjnymi). Skrócone pisownie reflektujące tę wymowę (np. kka zamiast kaka) są niepoprawne. Poniższa tabela przedstawia najczęstsze z takich fenomenów.

Wyraz	Wymowa literalna	Wymowa skrócona
kaka «robić»	[ˈkaka]	[kːa]
kesa «mieć, być»	[ˈkɛsa]	[k͡sa]
tite «dużo» (używany przy stopniowaniu)	[ˈtɪtɛ]	[tːɛ]

Porównanie wyrażeń i konstrukcji

Wiedzieć/uczyć się
Stan	Akcja
petka «posiadać informacje o»	riksa «posiąść wiedzę o»
sula «wiedzieć o istnieniu»	sosta «usłyszeć, dowiedzieć się o»
revla «odróżniać»	mirma «zauważyć, zobaczyć po raz pierwszy»
peara «być wprawionym w, umieć»	sonna «nauczyć się, ćwiczyć»

Trudny/łatwy
Trudny	Łatwy
kera «trudny do zrozumienia»	moksa «łatwy do zrozumienia»
lappe «trudny do zrealizowania, wykonania»	keiste «łatwy do zrealizowania, wykonania»

Myśleć...
Przedmiot	Realizacja
Myślę, że...	Czasowniki kontekstywne keima, timma i hiva.
Myślę o...	Czasownik przedrostkowy fabulatywny kana.
Myślę, czy...	Nominalizacja rzeczownikiem posiłkowym moto (mon) 有.

Również, też
Konstrukcja	Przykład
‹rzeczownik główny› + tui + muu + ‹czasownik›	Adam też wygrał. (= Adam wygrał, ale zrobił coś jeszcze.)
lin «to» / kito «on, ona» + tui + ‹rzeczownik główny› + ‹czasownik›	Adam też wygrał. (= Adam wygrał, ale oprócz niego wygrał ktoś jeszcze.)

Coś
Realizacja	Wytłumaczenie
kuitu	1) coś, cokolwiek 2) rzecz, rzeczy
kuinu	1) sprawa, problem 2) pomysł 3) myśl
mulo	czynność, wydarzenie, akcja, stan
moto	czas, wydarzenie, sytuacja, warunek, punkt widzenia
situ	zbiór, ilość (perspektywa wewnętrzna: percepcja elementów składowych)
tanfelle	zbiór, ilość (perspektywa zewnętrzna: percepcja jako całość)
fala	1) rzecz, obiekt, ciało 2) materia

Ktoś
Realizacja	Wytłumaczenie
keitu	1) ktoś, ktokolwiek 2) ludzie (kolektywnie; zaimek nieokreślony)
veinu	osoba, człowiek
veina	osoba, człowiek (uprzejmiej)
tulki	1) człowiek, ludzie 2) człowiek (jako gatunek)
kito	osoba, on, ona (płciowo-neutralny zaimek trzeciej osoby)

Nomen agentis i nomen patientis

Nomen agentis może być konstruowany za pomocą rzeczownika posiłkowowego keitu «człowiek», kaitu «zwierzę» lub kuitu «rzecz» i czasownika nieoznaczonego, który ten rzeczownik modyfikuje (np. heira «leczyć» → keitu heiran «lekarz; ten, kto leczy»), również za pomocą złożeniowania z rdzeniem *kak jako rdzeń modyfikujący (np. *mal «żyć» + *kak → malka «stworzenie») lub główny (np. *kak + *mik «rozmawiać» → kakami «rozmówca»).

Nomen patientis może być konstruowany za pomocą rzeczownika posiłkowego keitu «człowiek», kaitu «zwierzę» lub kuitu «rzecz», czasownika nieoznaczone, który ten rzeczownik modyfikuje oraz czasownika kontekstywnego w formie nieoznaczonej suama, bądź jego form skróconych (np. heira «leczyć» → keitu heiran suamen / keitu heiran men / keitu heirammen / keitu heiramen «pacjent; ten, który jest leczony»).

Mierzenie czasu

Makropodział

Makropodział obejmuje czynności nazywania i mierzenia czasu dłuższego niż doba.

Mierzenie czasu w Pekseili odbywa się głównie na podstawie obserwacji natury i zjawisk zachodzących naturalnie. Rokiem (muntą) nazywa się okres od początku pierszego miesiąca do końca ostatniego. Miesiące (heikefi) opierają się na cyklu księżyca. Jeden miesiąc trwa więc średnio 29,5 dni, dzielony jest na dwie prawie równe połowy: na pierwszy kimiheikefi, trwający od nowiu do pełni, i drugi kimiheikefi, trwający od pełni do nowiu. Miesiąc zawsze zaczyna się i kończy nowiem.

W oryginalnym ujęciu, lata nie są liczone tak, jak liczone są w kulturze europejskiej (np. rok 2015, 1990 itp.). Lata są cyklami, które powtarzają się i nie są numerowane. Jedynie wiek ludzi jest liczony w ilości pełnych lat, które upłynęły od narodzin. Miesiące zbierane są w pięć pór roku, w odróżnieniu od europejskich czterech.

Poniższa tabelka przedstawia makropodział czasu.

Makropodział czasu (kimihe ruke 割間乃大)
Rok (munta 年)	Pora roku (kihi 節)	Miesiąc1 (heikefi 間月)	Polskie odpowiedniki nazw miesięcy	Pełna nazwa miesiąca
Munta 年 (≈ rok)	Pulu 秋 (≈ jesień)	1. Heikefi kulke 間月乃甲	Wrzesień	Heikefi kulke so pulu 間月乃甲そ秋
		2. Heikefi kuitta 間月乃物一	Październik	Heikefi kuitta so pulu 間月乃物一そ秋
		3. Heikefi kuitu hike 間月乃物二	Listopad	Heikefi kuitu hike so pulu 間月乃物二そ秋
	Selle　冬 (≈ początek i środek zimy)	1. Heikefi kulke 間月乃甲	Grudzień	Heikefi kulke so selle 間月乃甲そ冬
		2. Heikefi kuitta 間月乃物一	Styczeń	Heikefi kuitta so selle 間月乃物一そ冬
	Raaihe 春 (≈ koniec zimy, poczatek i środek wiosny)	1. Heikefi kulke 間月乃甲	Luty	Heikefi kulke so raaihe 間月乃甲そ春
		2. Heikefi kuitta 間月乃物一	Marzec	Heikefi kuitta so raaihe 間月乃物一そ春
		3. Heikefi kuitu hike 間月乃物二	Kwiecień	Heikefi kuitu hike so raaihe 間月乃物二そ春
	Luiko 昌 (≈ koniec wiosny, początek lata)	1. Heikefi kulke 間月乃甲	Maj	Heikefi kulke so luiko 間月乃甲そ昌
		2. Heikefi kuitta 間月乃物一	Czerwiec	Heikefi kuitta so luiko 間月乃物一そ昌
	Sirtu 夏 (≈ środek i koniec lata)	1. Heikefi kulke 間月乃甲	Lipiec	Heikefi kulke so sirtu 間月乃甲そ夏
		2. Heikefi kuitta 間月乃物一	Sierpień	Heikefi kuitta so sirtu 間月乃物一そ夏

1. Każdy miesiąc dzieli się na kimiheikefi kulke 割間月乃甲 [ˈkɪmɪhɛɪ̯kɛfʲɪ ˈkʉlkɛ] «pierwszy kimiheikefi» oraz kimiheikefi kuitta 割間月乃物一 [ˈkɪmɪhɛɪ̯kɛfʲɪ ˈkʉɪ̯tːa] «drugi kimiheikefi».

Mikropodział

Mikropodział obejmuje czynności nazywania i mierzenia czasu krótszego lub równego jednej dobie.

Jedna doba (24 godziny) to leksu 日 [ˈlɛksʉ]. Czas między wschodem a zachodem słońca to fumi 陽 [ˈfʲʉmɪ], natomiast od zachodu do wschodu – hoovi 晩 [ˈhoːʋɪ]. Godzina to lifta 時 [ˈlɪfta], minuta – lifpala 時粒 [ˈlɪfpala], a sekunda – lifpalka 時粒小 [ˈlɪfpalka].

Pragmatyka

Język kolokwialny

• Zwijanie końcówek w izolacji prawostronnej. Patrz sekcja #Zwijanie końcówek.
• Sporadyczne opuszczanie rzeczownika głównego; prawie wyłącznie w przypadku zaimków lin «to» i kito «on, ona».
• Opuszczanie rzeczownika posiłkowego mulo (muu) 事 w otoczeniu: ‹czasownik przedroskowy› + mulo + ‹fraza czasownikowa›.

Język formalny

• Rzadsze użycie bezpośredniej modyfikacji rzeczownika na rzecz częstszej pomocy czasowników przedrostkowych (np. ki, so czy se).

Frazy i wyrażenia

Fraza	Znaczenie	Etymologia
Visin. [ˈb̪ɪsɪ̃]	Dziękuję. Dzięki. / Do widzenia.	Forma czasu przeszłego czasownika statycznego visa «otrzymywać, akceptować, lubić».

Rozmówki

Po polsku	W Pekseili	Wymowa
Tak.	Hua.	[hʉɐ̯]
Nie.	Sun.	[sʉ̃]
Czy mówisz w Pekseili?	Vaan kuisenettu kin pekseile?	[ˈb̪ãː ˈkʉɪ̯sɛnɛtːʉ kɪm ˈpɛksɛɪ̯lɛ]
Tylko trochę.	Ki kasena.	[ˈkʲːasɛna]
Jak powiedzieć „X” w Pekseili?	Keitu kilan "X" kita vesollu kin pekseile?	[ˈkɛɪ̯ŋ ˈkɪlã X ˈkɪta ˈʋɛsolːʉ kɪm ˈpɛksɛɪ̯lɛ]
Która jest teraz godzina?	Liftallu ku?	[ˈlɪftalːʉ kʉ]
Cześć. / Hej. (powitanie)	Siva.	[ˈsɪʋa]
Dzień dobry.	Fumi hia. / Leksu hia. / 'Ksu 'ia	[ˈfʲʉmɪ hɪɐ̯] / [ˈlɛksʉ hɪɐ̯] / [k͡sʉ ɪɐ̯]
Cześć. / Na razie. / Do widzenia.	Visin. / Soria. / Soria hensata.	[ˈb̪ɪsɪ̃] / [ˈsoɾɪɐ̯] / [ˈsorɪɐ̯ ˈhɛ̃sata]
Dziękuję.	Visin. / Visin ki neste. / Ki neste.	[ˈb̪ɪsɪ̃] / [ˈb̪ɪsɪŋ ˈkʲnɛstɛ] / [ˈkʲnɛstɛ]
Żegnaj.	Vostan.	[ˈb̪ostã]
Jak się czujesz?	Tetkellellu?	[ˈtɛtkɛlːɛlːʉ]
Ile to kosztuje?	Tevsoksollu so lin ku?	[ˈtɛʋsoksolːʉ so lɪŋ kʉ]
Czy dostanę tę bluzkę w rozmiarze L?	Kasaru L so munni ku hattu?	[ˈkasaɾʉ lʉ so ˈmʉnːɪ kʉ ˈhatːʉ]

Dialekty

Dialekt	Cechy charakterystyczne
Tuuvustu (standardowy wariant Pekseili)	Brak aspektu progresywnego w czasie teraźniejszym.
Tuuvihi (dialekt miejski)	Fonem /ʋ/ wymawiany [w] tam, gdzie nie jest realizowany jako [b̪]. Czas przeszły bliższy jako realizacja aspektu progresywnego w czasie teraźniejszym.

Archaizmy

Poniższa tabelka przedstawia wszystkie elementy języka uzwane za archaicznie i nieużywane współcześnie, jednak nadal poprawne.

Archaizm	Zastosowanie archaiczne	Częstość użycia współcześnie
Czasowniki keita, kuita i kaita oraz ich skrócenia	Kopulatywne czasowniki funkcjonujące jako czasowniki przedrostkowe i kontekstywne, z podziałem na kategorie ożywioności. Dzisiaj pozostałością po nich są nieme przedrostki 乃 i 仍. Patrz też sekcja #Historia emfatycznej kopulatywności.	W wyrażeniach idiomatycznych; w celach stylizujących na język archaiczny.
Liczba mnoga	Do określania rzeczownika jako występującego w więcej niż jednej sztuce.	W wyrażeniach idiomatycznych; w celach stylizujących na język archaiczny.
Konstrukcja ‹imię› + veina	Do uprzejmego odniesienia się do danej osoby; także do odmiany imion przez liczby i formy, która inaczej nie byłaby możliwa.	Nie używane; może mieć wydźwięk prześmiewczy. Współczesny odpowiednik stosowany powszechnie to ‹imię› + końcówka -na. Patrz też sekcja #Imiona.

Prawdopodobny rozwój języka

Poniższa tabela przedstawia prawdopodobne zmiany, jakie mogą zajść wraz z naturalną ewolucją języka.

Zmiana	Skutek uboczny
Denazalizacja końcówek czasu nieoznaczonego (-an → -a, -en → -e).	Zlanie się końcówek formy nieoznaczonej czasowników aktywnych i czasu bezokolicznikowo-teraźniejszego.

Historia Pekseili jako języka sztucznego

Historię tworzenia Pekseili jako języka sztucznego można podzielić na następujące etapy:

1.	Rozpoznawalne części mowy: rzeczowniki, zaimki, przymiotniki, czasowniki i przysłówki. Rzeczowniki posiadały gramatyczne przypadki: mianownik, biernik (identyczny fleksyjnie do mianownika), dopełniacz oraz narzędnik. Jakiś czas później, usunięcie biernika. 2 liczby rzeczowników: pojedyncza i mnoga. Powstanie pomysłu zaimków drugoosobowych rozróżniających płeć. Pomysł na język bez przyimków i spójników jako samodzielnych wyrazów.
2.	Zmiana systemu przypadków rzeczownika na formy rzeczownika. Mianownik stał się deklaratywem, narzędnik emfazą, a dopełniacz posesywem. Wymuszenie zgodności formy na rzeczownikach i przymiotnikach modyfikujących, które wszystkie musiały przybrać taką samą formę jak rzeczownik modyfikowany. Reforma klas liczbowych. Liczba pojedyncza stała się nieoznaczoną, mnoga została uznana za archaiczną. Stworzona została faktyczna liczba pojedyncza. Opuszczenie rzeczownika głównego zdania możliwe tylko w przypadku zdań podrzędnych VSO. Dodanie czwartej osoby, która miała być płciowo-neutralnym zamiennikiem drugiej i trzeciej osoby. Stworzenie systemu kilkudziesięciu przedrostków mających na celu funkcjonowanie jako spójniki i przyimki, łączących się z rzeczownikiem (prepozycjonalnie) lub z czasownikiem (relatywnie). Dodanie nowej części mowy: partykuł, czyli czasowników posiłkowych modyfikujących czasownik główny.
3.	Usunięcie posesywu. Zastąpienie go przedrostkiem. Dwie formy rzeczownikowe: deklaratyw i emfaza. Powstanie systemu złożeń. Usunięcie przymiotników: zastąpienie ich rzeczownikami modyfikującymi. Usunięcie przysłówków: zastąpienie ich rzeczownikami z przedrostkami. Zmiana nazwy partykuła na czasownik kontekstywny. W rezultacie pozostały jedynie 2 części mowy: rzeczowniki oraz czasowniki. Odsunięcie się od pomysłu zdań podrzędnych na rzecz modyfikujących fraz czasownikowych (podobnych do tych w japońskim). Dodanie czasu nieoznaczonego do koniugacji czasownika.
4.	Rozbicie czasu teraźniejszego na dwa czasy: bezokolicznikowo-teraźniejszy (dawniej teraźniejszy) oraz teraźniejszy. Usunięcie czwartej osoby. Dodanie płciowo-neutralnych zaimków oddzielnie dla osoby drugiej, oddzielnie dla osoby trzeciej. Zamiana systemu przedrostków na czasowniki przedrostkowe, gdzie niektóre z nich mogły być skracane do faktycznych przedrostków. Zmiana definicji wyrażeń kopulatywnych na składające się jedynie z emfatycznej formy rzeczownika modyfikującego (w przeciwieństwie do poprzedniej definicji, gdzie czasownik kopulatywny musiał wchodzić w skład takiego wyrażenia). Czasownik kopulatywny Reforma dotycząca składni. Zdanie opierało się teraz na rzeczowniku, a czasownik był jedynie modyfikatorem (w przeciwieństwie do poprzedniej definicji składni, gdzie każde zdanie wymagało czasownika [z wyjątkiem domyślnej kopuli]). Możliwe opuszczenie rzeczownika głównego, tylko jeśli jest zaimkiem trzecioosobowym nieożywionym lub ożywionym płciowo-neutralnym.