Pekseili
Pekseili (pek. pekseile 与語 [ˈpɛksɛɪ̯lɛ]) - artystyczny język a priori, nieużywany przez żadną społeczność, która mogłaby go uznać za swój macierzysty. Pierwsze zapiski na temat Pekseili pojawiły się w lutym 2015 r.
Przykłady
| Oryginał | Pekseili (zapis łaciński) | Pekseili (zapis japoński) | IPA |
|---|---|---|---|
| This is the front page of the Simple English Wikipedia. Wikipedias are places where people work together to write encyclopedias in different languages. We use Simple English words and grammar here. The Simple English Wikipedia is for everyone! That includes children and adults who are learning English. There are 115,138 articles on the Simple English Wikipedia. All of the pages are free to use. They have all been published under both the Creative Commons Attribution/Share-Alike License 3.0 and the GNU Free Documentation License. You can help here! You may change these pages and make new pages. Read the help pages and other good pages to learn how to write pages here. If you need help, you may ask questions at Simple talk. | Lin ku fativ henfata so vikipetia kita hanseile moksa. Vikipetia pokiv ki muu kinten tulkiv ki satto valkan penvaaka kita seiri pettiv. Huun su ku kitan heso san henhe so hanseile moksa. Vikipetia kita hanseile moksa ne keitu piliv! Muiko ne ma henen heki tui heani riksan hanseile. Vikipetia kita hanseile moksa niren feehese 115,138. Fate pilo kommiv ki muu kitan. Lin pilo hulman suamen kita Creative Commons Attribution/Share-Alike License 3.0 sana GNU Free Documentation License. Vaan su ku teatan veren! Vaan fasan veren fate ku san muu siaman veren fate kaina. Vaan huntuuri fate so feeteate tui fate tolmu koovi ne muu petkan hetu su ku valkan fate. Feeteate hen muu mankosto tan muu sura mikuna moksa tisan vaaniv veren feetisi. | 彼此乃頁乙以表そビキペチァきた英語乃易。ビキペチァ乃所乙き事働丁人乙き団工丁知本きた語乃諸乙。輩す此用丁辞さん以辞そ英語乃易。ビキペチァきた英語乃易ね者乃全乙。等ね受然丁子つぃ係習丁英語。ビキペチァきた英語乃易含丁集辞115,138。頁乃全乃放乙き事用丁。彼乃全告丁受丁きたCreative Commons Attribution/Share-Alike License 3.0さなGNU Free Documentation License。貴す此助丁力丁！貴変丁力丁頁此さん事作丁力丁頁乃新。貴読中乞頁そ集助つぃ頁乃他乃良ね事知丁以す此工丁頁。集助へん事乃少余たん事すら話仕易問丁貴乙力丁集問。 | [lɪŋ kʉ ˈfʲatɪʋ hɛ̃fʲata so ˈb̪ɪkɪpɛtɪɐ̯ ˈkɪta ˈhãsɛɪ̯lɛ ˈmoksa] [ˈb̪ɪkɪpɛtɪɐ̯ ˈpokɪʋ kʲ mʉː ˈkɪntɛn ˈtʉlkɪʋ kʲ ˈsatːo ˈb̪alkam ˈpẽb̪aːka ˈkɪta ˈsɛɪ̯ɾɪ ˈpɛtːɪʔ̪] [hʉ̃ː sʉ kʉ ˈkɪtã ˈhɛso sã ˈhɛ̃hɛ so ˈhãsɛɪ̯lɛ ˈmoksa] [ˈb̪ɪkɪpetɪɐ̯ ˈkɪta ˈhãsɛɪ̯lɛ ˈmoksa nɛ ˈkɛɪ̯tʉ ˈpɪlɪʔ̪] [ˈmʉɪ̯ko nɛ ma ˈhɛnɛ̃ ˈhɛkɪ tʉɪ̯ ˈhɛɐ̯nɪ ˈɾɪksã ˈhãsɛɪ̯lɛ] [ˈb̪ɪkɪpɛtɪɐ̯ ˈkɪta ˈhãsɛɪ̯lɛ ˈmoksa ˈnɪɾɛ̃ ˈfʲɛːhɛsɛ ***] [ˈfʲatɛ ˈpɪlo ˈkomːɪʋ kʲ mʉː ˈkɪtã] [lɪm ˈpɪlo ˈhʉlmã ˈsʉɐ̯mɛ̃ *** sana ***] [b̪ãː sʉ kʉ ˈtɛɐ̯tã ˈb̪ɛɾɛ̃] [b̪aːŋ ˈfʲasã ˈb̪ɛɾɛ̃ ˈfʲatɛ kʉ sam mʉː ˈsɪɐ̯mã ˈb̪ɛɾɛ̯ ˈfʲatɛ ˈkaɪ̯na] [b̪ãː hʉnˈtʉːɾɪ ˈfʲatɛ so ˈfʲɛːtɛɐ̯tɛ tʉɪ̯ ˈfʲatɛ ˈtolmʉ ˈkoːʋɪ nɛ mʉː ˈpɛtkã ˈhɛtʉ sʉ kʉ ˈb̪alkã ˈfʲatɛ] [ˈfʲɛːtɛɐ̯tɛ hɛm mʉː ′maŋkosto tam mʉː ˈsʉɾa ˈmɪkʉna ˈmoksa ˈtɪsã ˈb̪aːnɪʋ ˈb̪ɛrɛ̃ ˈfʲɛːtɪsɪ] |
| Owca i konie
Na wzgórzu owca, która nie miała wełny, zobaczyła konie; jeden ciągnął ciężki wóz, drugi dźwigał wielki ładunek, a trzeci wiózł szybko człowieka. Owca rzekła do koni: „Serce mnie boli, widząc, co człowiek nakazuje robić koniom”. Konie odpowiedziały: „Słuchaj, owco, serca nas bolą, kiedy widzimy, jak człowiek, pan, zabiera twoją wełnę na płaszcz dla samego siebie. I owca nie ma wełny”. Usłyszawszy to, owca pobiegła przez równinę. |
Kentona tuisiaha
Kento su teru kesen hin se kaaini laitaila siaha. Limma kulke kulman kuikulmu kiali, kaa limma kaittu litkan muro ruke, kaa limma kaitu hike ki puhu litkan tulki. Kuitu pakkan tulkiv tan suamen siaha sefen nav ki koke foorakan ren kentiv ses siaha. Kento sutatti ren siahiv lokan. Muu mumman tulkiv kaaini so vaan tan matte ne motta sefen huuniv ki koke foorakan ren. Lin tan kento kesen hin se kaaini ren. Kentona ki muu kestin mullaila len sooli. |
羊一つぃ馬
羊す丘萌丁ひんせかーぃに見了久馬。彼ま甲引丁物引乃重かー彼ま獣一提丁荷乃大かー彼ま獣二き速提丁人。物求丁人乙たん受丁馬視丁私乙き心傷凡れん羊乙せっ馬。羊聞始乞れん馬乙答丁。事脱丁人乙かーぃにそ貴たん服ね有一視丁輩乙き心傷凡れん。彼たん羊萌丁ひんせかーぃにれん。羊一き事承升遣了久らぇん野。 |
[ˈkɛntona tʉɪ̯ˈsɪɐ̯ha]
[ˈkɛnto sʉ ˈtɛɾʉ ksɛ̃ hɪ̃ sɛ ˈkaːɪ̯nɪ ˈlaɪ̯taɪ̯la ˈsɪɐ̯ha] [ˈlɪmːa ˈkʉlkɛ ˈkʉlmaŋ ˈkʉɪ̯kʉlmʉ ˈkɪɐ̯lɪ kaː ˈlɪmːa ˈkaɪ̯tːʉ ˈlɪtkam ˈmʉɾo ˈɾʉkɛ kaː ˈlɪmːa ˈkaɪ̯tʉ ˈhɪkɛ kʲ ˈpʉhʉ ˈlɪtkan ˈtʉlkɪ] [ˈkʉɪ̯tʉ ˈpakːan ˈtʉlkɪʋ tã ˈsʉɐ̯mɛ̃ ˈsɪɐ̯ha ˈsɛfʲɛ̃ naʋ ˈkʲːokɛ ˈfʲoːɾakaŋ rɛŋ ˈkɛntɪʋ sɛs ˈsɪɐ̯ha] [ˈkɛnto ˈsʉtatːɪ rɛ̃ ˈsɪɐ̯hɪʋ ˈlokã] [mʉː ˈmʉmːan ˈtʉlkɪʋ ˈkaːɪnɪ so ʋaːn tam ˈmatːɛ nɛ ˈmotːa ˈsɛfʲɛ̃ ˈhʉːnɪʋ ˈkʲːokɛ ˈfʲoːɾakã rɛ̃] [lɪn taŋˈkɛnto ksɛ̃ hɪ̃ sɛˈkaːɪ̯nɪ] [ˈkɛntona kʲmʉː ˈkɛstɪm ˈmʉlːaɪ̯la lɛ̃ ˈsoːlɪ] |
Terminologia i nazewnictwo
Oprócz terminów stworzonych jedynie na potrzeby Pekseili, w poniższym artykule stosowanych jest parę określeń oraz sformułowań, używanych zamiast tych popularnych lingwistycznie, jako że odbiegają nieco od rozumienia gramatyki języka Pekseili.
- Rzeczownik główny używane do określenia rzeczownika stojącego jako pierwszy w zdaniu; jest punktem zaczepienia każdej frazy czasownikowej (nawet jeśli ominięty, t.j. domyślny). Określenie podmiot nie jest stosowane tutaj przy opisie gramatycznym, gdyż istnienie podmiotu pociąga za sobą konieczne istnienie powiązanego z nim orzeczenia, co – teoretycznie jak i praktycznie – w Pekseili często jest nieprawdą, a pełne zdanie wymaga jedynie rzeczownika. Patrz też sekcja #Składnia.
Historia
(patrz też sekcja #Historia Pekseili jako języka sztucznego)
Fonetyka
Spółgłoski
| Dwu- wargowe |
Wargowo- zębowe |
Dziąsłowe | Welarne | Krtaniowe | ||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Nosowe | m | n | [ŋ] | |||
| Zwarte | p | [b̪] | t | k | [ʔ̪] | |
| Szczelinowe | f [fʲ] | s | h | |||
| Uderzeniowe | [ɾ] | |||||
| Drżące | r | |||||
| Aproksymanty | ʋ | l | ||||
- Patrz tabelka w sekcji #Alofonia.
Samogłoski
Monoftongi
| Przednie | Centralne | Tylne | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Krótkie | Długie | Naddługie | Krótkie | Długie | Naddługie | Krótkie | Długie | Naddługie | ||
| Przymknięte | ʉ | ʉː | (ʉːː) | |||||||
| Prawie przymknięte | ɪ | (ɪː) | ||||||||
| Półprzymknięte | o | oː | (oːː) | |||||||
| Półotwarte | ɛ | (ɛː) | ||||||||
| Otwarte | a | aː | (aːː) | |||||||
- Monoftongi zaznaczone jako alofony powstają tylko na skutek sąsiedztwa z /l/ (patrz tabelka w sekcji #Alofonia).
Dyftongi
| Przednie | Centralne | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Krótkie | Długie | Naddługie | Krótkie | Długie | Naddługie | ||
| Przymknięte | ʉɪ̯ ʉɐ̯ | ʉːɪ̯ ʉːɐ̯ | (ʉːːɪ̯) (ʉːːɐ̯) | ||||
| Prawie przymknięte | ɪɐ̯ | (ɪːɐ̯) | |||||
| Półprzymknięte | |||||||
| Półotwarte | ɛɪ̯ ɛɐ̯ | (ɛːɪ̯) (ɛːɐ̯) | |||||
| Otwarte | aɪ̯ | aːɪ̯ | (aːːɪ̯) | ||||
- Dyftongi zaznaczone jako alofony powstają tylko na skutek sąsiedztwa z /l/ (patrz tabelka w sekcji #Alofonia).
Alofonia
Tabela poniżej przedstawia wszystkie procesy alofoniczne zachodzące w Pekseili.
| Głoska | Otoczenie | Zmiany alofoniczne | Przykłady |
|---|---|---|---|
| /m/ | przed /f/ | nazalizacja poprzedzającej samogłoski, zanik /m/ | /ˈtomfʲoho/ → [ˈtõfʲoho] |
| przed /ʋ/ | nazalizacja poprzedzającej samogłoski, realizacja obu dźwięków jako [b̪] | /ˈsamʋʉsʉ/ → [ˈsãb̪ʉsʉ] | |
| /n/ | przed /m/ | wymiana /n/ na [m] | /ˈsonmaːna/ → [ˈsomːaːna] |
| przed /ʋ/ | nazalizacja poprzedzającej samogłoski, realizacja obu dźwięków jako [b̪] | /ˈsɪnʋɪlɪ/ → [ˈsɪ̃b̪ɪlɪ] | |
| przed /f/, /s/, /r/ i /h/ | nazalizacja poprzedzającej samogłoski, zanik /n/ | /ˈfʲʉnro/ → [ˈfʲʉ̃ro] | |
| przed /l/ | nazalizacja poprzedzającej samogłoski, zanik /n/, wydłużenie /l/ | /ˈtanlɪmɪ/ → [ˈtãlːɪmɪ] | |
| przed /k/ | wymiana /n/ na [ŋ] | /ˈmankʉkʉ/ → [ˈmaŋkʉkʉ] | |
| w izolacji prawostronnej | nazalizacja poprzedzającej samogłoski, zanik /n/ | /ˈnan/ → [ˈnã] | |
| /t/ | przed /m/ | wymiana /t/ na [m] | /ˈpɛtmala/ → [ˈpɛmːala] |
| przed /n/ | wymiana /t/ na [n] | /ˈtoːtno/ → [ˈtoːnːo] | |
| przed /ʋ/ | nazalizacja poprzedzającej samogłoski, realizacja obu dźwięków jako [b̪] | /ˈpɛtʋaːka/ → [ˈpɛ̃b̪aːka] | |
| przed /f/, /s/ i /h/ | nazalizacja poprzedzającej samogłoski, zanik /t/ | /ˈmotsopːo/ → [ˈmõsopːo] | |
| przed /l/ | nazalizacja poprzedzającej samogłoski, zanik /t/, wydłużenie /l/ | /ˈmatloko/ → [ˈmãlːoko] | |
| /ʋ/ | inicjalnie | opcjonalna wymiana /ʋ/ na [b̪] | /ˈⱱaːka/ → [ˈb̪aːka] |
| w izolacji prawostronnej | opcjonalna wymiana /ʋ/ na wargowo-zębowe zwarcie krtaniowe [ʔ̪] | /ˈpakɪʋ/ → [ˈpakɪʋ, ˈpakɪʔ̪] | |
| /l/ | przed /f/, /ʋ/, /t/, /s/, /r/ i /h/ | wydłużenie poprzedzającej samogłoski (i monoftongi, i dyftongi), zanik /l/ | /ˈfʲɛlrʉtʉ/ → [ˈfʲɛːrʉtʉ]
/ˈlɛɐ̯lhɛsɛ/ → [ˈlɛːɐ̯hɛsɛ] |
| /f/ | inicjalnie | palatalizacja /f/ | /ˈfana/ → [ˈfʲana] |
| przed /ʋ/ | realizacja obu dźwięków jako przedłużone [b̪ː] | /ˈhɛfʋɪlɪ/ → [ˈhɛb̪ːɪlɪ] | |
| /r/ | – | w szybkiej mowie, wymowa jako uderzeniowe [ɾ] | /ˈpaːra/ → [ˈpaːɾa] |
Akcent
Akcent wyrazowy pada z reguły na pierwszą samogłoskę (akcent inicjalny). Wyjątkami są końcówki fleksyjne zawierające długie samogłoski (akcent na pierwszej sylabie końcówki).
Ortografia
Pismo łacińskie
Pismo Pekseili korzysta głównie z wariacji alfabetu łacińskiego, skłądającej się z 17 liter — 5 samogłosek oraz 12 spółgłosek. Czytania samogłosek opierają się na wykorzystaniu pomocnicznej głoski /k/, gdyż fonotaktyka nie zezwala na inicjalną pozycję samogłosek. Samogłoski długie reprezentowane są za pomocą podwojenia, natomiast naddługie za pomocą podtrojenia danej litery. To samo tyczy się geminat. Dyftongi zapisywane są jako następujące po sobie samogłoski (ua, uui itp.).
[käl kʉl kol kɛl kɪl pʉ mʉ to kʉ nʉ so lʉ b̪ʉ fʲo hʉ rʉ]
Ułożenie samogłosek w alfabecie w następującej kolejności: 2 samogłoski centralne, 1 tylnia, 2 przednie. /o/ zajmuje pozycję środkową, bowiem według językowej harmonii Pekseili, jest dźwiękiem najczystszym (nie wchodzi w skład żadnego dyftongu). Ułożenie spółgłosek w następującej kolejności: dwie spółgłoski dwuwargowe, dwie zwarte, nosówka, /s/, /l/, /ⱱ/ oraz trzy spółgłoski, które historycznie określane były mianem agresywnych (/f/, /h/, /r/), jednak wraz z ewolucyjną palatalizacją /f/ spógłoska ta oddała miano agresywnej na rzecz dwóch pozostałych.
Pismo japońskie
Pekseili może również być zapisywane za pomocą trzech systemów pisma zaimportowanych z języka japońskiego: hiragany, katakany oraz odpowiednio dostosowanych znaczeniowo kanji. Poniżej wyjaśnione zostało użycie każdego z trzech systemów z punktu widzenia Pekseili.
- Hiragana (pek. vaira hira 字ひら, vairahi 字ひ) służy do zapisu słownictwa natywnego, fonetycznie (w przeciwieństwie do ideografów). Jednym z przykładowych użyć może być zastąpienie trudnego do zapisania lub nieznanego kanji, bądź do przedstawienia czytania kanji w słownikach czy podręcznikach. Hiragana jak i katakana zostały dostosowane do fonetyki Pekseili.
- Katakana (pek. vaira katka 字かてヶか, kanvaira かん字) działa podobnie do hiragany. Używana do fonetycznego zapisu treści języków obcych, bądź słów, które jako zapożyczenia jeszcze nie przyjęły się wystarczająco dobrze, by zapisywać je za pomocą hiragany.
- Kanji (pek. kanni かんに, kanreke かん書) to ideografy, które w przeciwieństwie do dwóch powyższych systemów nie przenoszą literalnej fonetycznej interpretacji. Każde kanji posiada znaczenie (np. słońce, człowiek, rozmowa) używane do budowania słów w Pekseili. Oprócz kanji znaczeniowych (leksykalnych) są również takie, które nie posiadają żadnego znaczenia, a ich funkcja jest stricte gramatyczna. Kanji mogą występować pojedynczo, z towarzyszącymi im kanji gramatycznymi, bądź w złożeniach kilku kanji.
Hiragana i katakana
| Hiragana | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Sylabiczne | |||||
| ‹a› | ‹u› | ‹o› | ‹e› | ‹i› | |
| ‹p› + samogłoska | ぱ | ぷ | ぽ | ぺ | ぴ |
| ‹m› + samogłoska | ま | む | も | め | み |
| ‹t› + samogłoska | た | つ | と | て | ち |
| ‹k› + samogłoska | か | く | こ | け | き |
| ‹n› + samogłoska | な | ぬ | の | ね | に |
| ‹s› + samogłoska | さ | す | そ | せ | し |
| ‹l› + samogłoska | らぁ | らぅ | らぉ | らぇ | らぃ |
| ‹v› + samogłoska | ば | ぶ | ぼ | べ | び |
| ‹f› + samogłoska | はぁ | はぅ | はぉ | はぇ | はぃ |
| ‹h› + samogłoska | は | ふ | ほ | へ | ひ |
| ‹r› + samogłoska | ら | る | ろ | れ | り |
| Pozostałe | |||||
| końcowe ‹n› | ん | ||||
| n + spółgłoska | ん + spółgłoska | ||||
| końcowe ‹v› | う | ||||
| ‹v› + spółgłoska | う + spółgłoska | ||||
| niesylabiczne ‹a› | ぁ | ||||
| niesylabiczne ‹i› | ぃ | ||||
| podwójne przedłużenie samogłoski |
samogłoska + „―” | ||||
| potrójne przedłużenie samogłoski |
samogłoska + „――” | ||||
| przedłużenie spółgłoski | „っ” + spółgłoska | ||||
| zbitka spółgłoskowa (nie-geminata) |
[spółgłoska + ‹e›] + ヶ + [spółgłoska + samogłoska] (np. ‹sta› せヶた) | ||||
| Katakana | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Sylabiczne | |||||
| ‹a› | ‹u› | ‹o› | ‹e› | ‹i› | |
| ‹p› + samogłoska | パ | プ | ポ | ペ | ピ |
| ‹m› + samogłoska | マ | ム | モ | メ | ミ |
| ‹t› + samogłoska | タ | ツ | ト | テ | チ |
| ‹k› + samogłoska | か | ク | コ | ケ | キ |
| ‹n› + samogłoska | ナ | ヌ | ノ | ネ | ニ |
| ‹s› + samogłoska | サ | ス | ソ | セ | シ |
| ‹l› + samogłoska | ラァ | ラゥ | ラォ | ラェ | ラィ |
| ‹v› + samogłoska | バ | ブ | ボ | ベ | ビ |
| ‹f› + samogłoska | ハァ | ハゥ | ハァ | ハェ | ハィ |
| ‹h› + samogłoska | ハ | フ | ホ | ヘ | ヒ |
| ‹r› + samogłoska | ラ | ル | ロ | レ | リ |
| Pozostałe | |||||
| końcowe ‹n› | ン | ||||
| n + spółgłoska | ン + spółgłoska | ||||
| końcowe ‹v› | ウ | ||||
| ‹v› + spółgłoska | ウ + spółgłoska | ||||
| niesylabiczne ‹a› | ァ | ||||
| niesylabiczne ‹i› | ィ | ||||
| podwójne przedłużenie samogłoski |
samogłoska + „―” | ||||
| potrójne przedłużenie samogłoski |
samogłoska + „――” | ||||
| przedłużenie spółgłoski | „ッ” + spółgłoska | ||||
| zbitka spółgłoskowa (nie-geminata) |
[spółgłoska + ‹e›] + ヶ + [spółgłoska + samogłoska] (np. ‹sta› セヶタ) | ||||
Gramatyka
Części mowy
Gramatyka języka Pekseili jest ograniczona do dwóch części mowy – rzeczowników i czasowników.
- Rzeczowniki
- Zwykłe rzeczowniki
- Kaka-rzeczowniki (aktywne rzeczowniki czasownikowe)
- Kesa-rzeczowniki (statyczne rzeczowniki czasownikowe)
- Zaimki
- Imiona
- Nazwy własne
- Czasowniki (według infleksji)
- Czasowniki statyczne
- Czasowniki aktywne
- Czasowniki (według relacji z innymi elementami w zdaniu)
- Czasowniki zwykłe
- Czasowniki przedrostkowe
- Czasowniki kontekstywne (= osobowo-posiłkowe)
- Czasowniki emfatyczne
- Czasowniki postpozycyjne
Niektóre z powyższych kategorii nakładają się na siebie, bowiem ta sama jednostka leksykalna może należeć do kilku kategorii (np. funcjonować jako czasownik i emfatyczny, i postpozycyjny, albo jako jednocześnie rzeczownik i czasownik).
Rzeczowniki
Rzeczowniki odmieniają się przez liczby oraz formy.
Liczby
Współczesny Pekseili odmienia rzeczowniki przez dwie liczby – nieoznaczoną oraz pojedynczą. Liczba mnoga nie występuje we współczesnym języku.
- Liczba nieoznaczona jest słownikową formą rzeczownika, nie określa ilości, w jakiej występuje opisywany przedmiot.
- Liczba pojedyncza ma kilka zastosowań:
- określenie opisywanego przedmiotu jako występującego w jednej sztuce;
- zaznaczenie, że opisywanemu przedmiotowi (lub przedmiotom) nie towarzyszą żadne inne;
- oraz zaznaczenie, że czynność wykonywana przez opisywaną osobę (lub osoby) jest wykonywana samodzielnie.
- Liczba mnoga (archaiczna) określenie opisywanego przedmiotu jako występującego w więcej niż jednej sztuce.
Deklaracja i emfaza
Rzeczowniki, oprócz liczby, posiadają też dwie formy, odmieniane przez każdą z kategorii liczbowych. Te formy to: deklaracja i emfaza.
- Deklaracja (forma deklaratywna) to forma słownikowa rzeczownika.
- Emfaza (forma emfatyczna) to forma rzeczownika, która historycznie służyła podkreśleniu znaczenia jednego rzeczownika na tle pozostałych. Współcześnie pełni następujące funkcje:
- jako kopulatywna forma rzeczownika (rzeczownik A jest charakteryzowany przez rzeczownik B), często używana jako zamiennik modyfikacji deklaratywnej w celu zaznaczenia kluczowych porównań w zdaniu;
- do oznaczenia rzeczownika głównego we frazach czasownikowych modyfikujących (powstanie szyku VSO);
- oraz do oznaczenia argumentu czasownika kontekstywnego.
Schematy odmiany
| Odmiana rzeczowników jednordzeniowych | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Deklaratyw | Emfatyw | ||||
| L. nieoznaczona | -(V/C) | 〜 | -(iv/Civ) | 〜乙 | |
| L. pojedyncza | -(a/u) | -ana | 〜一 | -aniv | 〜一乙 |
| -o | -ona | -oniv | |||
| -(e/i) | -ena | -eniv | |||
| -Vn(V) | -Vnna | -Vnniv | |||
| -VmV | -Vmma | -Vmmiv | |||
| -VtV | -Vtta | -Vttiv | |||
| -VrV | -Vrma | -Vrmiv | |||
| -VlV | -Vlma | -Vlmiv | |||
| L. mnoga (archaiczna) |
-(a/u/e/i/C) | -(aa/Caa) | 〜千 | -(ivaa/Civaa) | 〜乙千 |
| -o | -oo | -ivaa | |||
| Odmiana rzeczowników wielordzeniowych typu N | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Deklaratyw | Emfatyw | ||||
| L. nieoznaczona | -V | 〜 | -iv | 〜乙 | |
| L. pojedyncza | -(a/u) | -ana | 〜一 | -aniv | 〜一乙 |
| -o | -ona | -oniv | |||
| -(e/i) | -ena | -eniv | |||
| -VnV | -Vnna | -Vnniv | |||
| -VmV | -Vmma | -Vmmiv | |||
| -VtV | -Vtta | -Vttiv | |||
| -VrV | -Vrma | -Vrmiv | |||
| -VlV | -Vlma | -Vlmiv | |||
| L. mnoga (archaiczna) |
⁓ | keitaa ⁓ kaitaa ⁓ kuitaa ⁓ |
者千〜 獣千〜 物千〜 |
keitivaa ⁓ kaitivaa ⁓ kuitivaa ⁓ |
者乙千〜 獣乙千〜 物乙千〜 |
| Odmiana rzeczowników wielordzeniowych typu S | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Deklaratyw | Emfatyw | ||||
| L. nieoznaczona | -V | 〜 | -Vkiv | 〜乙 | |
| L. pojedyncza | -V | -Vkana | 〜一 | -Vkaniv | 〜一乙 |
| L. mnoga (archaiczna) |
⁓ | keitaa ⁓ kaitaa ⁓ kuitaa ⁓ |
者千〜 獣千〜 物千〜 |
keitivaa ⁓ kaitivaa ⁓ kuitivaa ⁓ |
者乙千〜 獣乙千〜 物乙千〜 |
| Odmiana nazw własnych zapożyczonych | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Deklaratyw | Emfatyw | ||||
| L. nieoznaczona | -(V/n) | 〜 | -(Vkiv/nkiv) | 〜乙 | |
| L. pojedyncza | -V | -Vkana | 〜一 | -Vkaniv | 〜一乙 |
| -n | -nkana | -nkaniv | |||
| L. mnoga (archaiczna) |
⁓ | kuitaa ⁓
pokaa ⁓ |
物千〜
所千〜 |
kuitivaa ⁓
pokivaa ⁓ |
物乙千〜
所乙千〜 |
| Odmiana imion | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Deklaratyw | Emfatyw | ||||
| L. nieoznaczona | -(V/n) | 〜 | -(Vniv/nniv) | 〜様乙 | |
| L. pojedyncza | -V | -Vnna | 〜様一 | -Vnniv | 〜様一乙 |
| -n | -nnana | -nnaniv | |||
| L. mnoga (archaiczna) |
⁓ | veinaa ⁓ | 様千〜 | veinivaa ⁓ | 様乙千〜 |
Kaka-rzeczowniki i kesa-rzeczowniki
Zaimki
Zaimki jako jedyne rzeczowniki posiadają szczątkowe mechanizmy rozróżniania rodzaju. Pojawiają się też zaimki kolektywne (my i oni). Z nielicznymi wyjątkami, odmieniają sie tak, jak zwykłe rzeczowniki.
Osobowe
| Liczba nieoznaczona | Liczba pojedyncza | Zaimek zwrotny | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Męski | Żeński | Płciowo neutralny1 |
Męski | Żeński | Płciowo neutralny1 | |||||
| Pierwsza osoba | D | nan 私 | nanna 私一 | van 君 | ||||||
| E | nav 私乙 | nanniv 私一乙 | vaniv 君乙 | |||||||
| Pierwsza osoba (archaiczna) |
D | naka 私 | nakana 私一 | (jak wyżej) | ||||||
| E | nakiv 私乙 | nakaniv 私一乙 | ||||||||
| Pierwsza osoba kolektywna2 |
D | In.huun 輩 / Eks.kun 我 | In.huunna 輩一 / Eks.kunna 我一 | (jak wyżej) | ||||||
| E | In.huuniv 輩乙 / Eks.kuniv 我乙 | In.huunniv 輩一乙 / Eks.kunniv 我一乙 | ||||||||
| Druga osoba | D | min 男 | saan 女 | vaan 貴 | minna 男一 | saanna 女一 | vaanna 貴一 | (jak wyżej) | ||
| E | miniv 男乙 | saaniv 女乙 | vaaniv 貴乙 | minniv 男一乙 | saanniv 女一乙 | vaanniv 貴一乙 | ||||
| Trzecia osoba ożywiona | D | tuto 彦 | seto 婦 | kito 之 | tutta 彦一 | setta 婦一 | kitta 之一 | moto 有 | ||
| E | tutiv 彦乙 | setiv 婦乙 | kitiv 之乙 | tuttiv 彦一乙 | settiv 婦一乙 | kittiv 之一乙 | motiv 有乙 | |||
| Trzecia osoba ożywiona kolektywna |
D | muiko 等 | muikana 等一 | (jak wyżej) | ||||||
| E | muikiv 等乙 | muikaniv 等一乙 | ||||||||
| Trzecia osoba nieożywiona | D | lin 彼 | linna 彼一 | (jak wyżej) | ||||||
| E | liv 彼乙 | linniv 彼一乙 | ||||||||
| Trzecia osoba ożywiona (obwiatywna)3 |
D | tuto ma 彦受又 | seto ma 婦受又 | kito ma 之受又 | tutta ma 彦一受又 | setta ma 婦一受又 | kitta ma 之一受又 | (nie dotyczy) | ||
| E | tutiv ma 彦乙受又 | setiv ma 婦乙受又 | kitiv ma 之乙受又 | tuttiv ma 彦一乙受又 | settiv ma 婦一乙受又 | kittiv ma 之一乙受又 | ||||
| Trzecia osoba ożywiona kolektywna (obwiatywna)3 |
D | muiko ma 等受又 | muikana ma 等一受又 | |||||||
| E | muikiv ma 等乙受又 | muikaniv ma 等一乙受又 | ||||||||
| Trzecia osoba nieożywiona (obwiatywna)3 |
D | limma / lin ma 彼受又 | linna ma 彼一受又 | |||||||
| E | limmiv / liv ma 彼乙受又 | linniv ma 彼一乙受又 | ||||||||
- Płciowo-neutralne zaimki używane są w sytuacjach, gdzie należy zachować respekt lub dystans do rozmówcy, a także w codziennych sytuacjach i w relacjach bliższych; są uniwersalne. Natomiast zaimki rodzajowane stosowane są jedynie w sytacjach bliższych znajomości, a używane gdzie indziej mają wydźwięk spoufalania się.
- Inkluzywne my uwzględnia mnie, może ciebie i może inne osoby, natomiast ekskluzywne – tylko mnie i ciebie. Oba mają wydźwięk neutralny.
- Patrz sekcja #Fraza obwiatywna.
Wskazujące
Pekseili posiada dwa zaimki wskazujące: ku 此 «to» oraz kusu 其 «tamto». Nie występują w złożeniach, dlatego w piśmie nie są nigdy oddzielane przyrostkami 乃 czy 仍 od rzeczownika modyfikowanego. Bardzo często łączą się z czasownikami przyrostkowymi, tworząc utarte wyrażenia (np. su ku す此 «tutaj» czy ki su き此 «tak; w ten sposób»).
Nieokreślone i upowszechniające
Zaimki nieokreślone i upowszechniające realizowane są za pomocą pojedynczych rzeczowników lub ich kombinację. Tabela poniżej przedstawia niektóre z nich.
| Pekseili | Tłumaczenie |
|---|---|
| keitu 者 [ˈkɛɪ̯tʉ] | 1) osoba, człowiek 2) ktoś, ktokolwiek 3) ty, ludzie (o ogóle społeczeństwa) |
| kuitu 物 [ˈkʉɪ̯tʉ] | 1) rzecz, przedmiot 2) coś, cokolwiek |
| poka 所 [ˈpoka] | 1) miejsce 2) gdzieś (jako rzeczownik) |
| su poka す所 [sʉ ˈpoka] | gdzieś, gdziekolwiek (jako okolicznik miejsca) |
| keitu hinen 者無丁 [ˈkɛɪ̯tʉ ˈhɪnɛ̃] keitu hin 者ひん [ˈkɛɪ̯tʉ hɪ̃] |
nikt |
| su poka hinen す所無丁 [sʉ ˈpoka ˈhɪnɛ̃] su poka hin す所ひん [sʉ ˈpoka hɪ̃] |
nigdzie (jako okolicznik miejsca) |
| kuitu pilo 物乃全 [ˈkʉɪ̯tʉ ˈpɪlo] | wszystko |
| ki kuitu き物 [kɪ ˈkʉɪ̯tʉ] | jakiś, jakoś |
Liczebniki
Imiona
Nazwy własne
Czasowniki
Czasowniki odmieniają się przez czasy, tryby oraz aspekty. Każdy czasownik jest albo statyczny, opisujący trwający stan, albo aktywny, opisujący czynność powtarzalną lub dającą się podzielić na etapy lub cykle. Nie każdy jednak czasownik spełnia definicję tego podziału; niektóre są czasownikami statycznymi, mimo że opisują czynności powtarzalne, i odwrotnie.
Czasy gramatyczne
Poniższa tabela przedstawia wszystkie siedem czasów występujących w Pekseili.
| Nazwa czasu | Nazwa czasu w Pekseili oraz dosłowne tłumaczenie | Opis czasu |
|---|---|---|
| Czas nieoznaczony | heika sanke (czas uniwersalny) |
Używany wszędzie tam, gdzie nie ma potrzeby zaznaczania czasu, trybu czy aspektu. Najczęściej używany czas w Pekseili. Forma czasu nieoznaczonego jest również zwana nominalizacją czasownikowo-rzeczownikową z powodu swojej dualnej natury. |
| Czas bezokolicznikowo-teraźniejszy | heika motan (czas dziejący się) |
Opisuje akcje lub stany, które dzieją się równolegle z innymi, wcześniej przywołanymi. Innymi słowy, odnosi się teraźniejszości względnej do kontekstu wypowiedzi. Przykładowo: „Ewa szła do sklepu. Miała na sobie niebieską bluzkę”. Gdyby miała zostało zapisane w czasie bezokolicznikowo-teraźniejszym, odnosiłoby się względnie do teraźniejszości zawartej w czynności szła do sklepu, gdyż obie czynności/stany trwały równolegle względem siebie. Ta forma jest używana najcześciej w przypadku czasowników przedrostkowych. Forma tego czasu jest również formą słownikową. |
| Czas teraźniejszy | heika sumen (czas kwitnący) |
Opisuje akcje lub stany dziejące się w chwili mówienia (także te powtarzające się). |
| Czas przeszły bliższy | heika kutan (czas przekwitający) |
Opisuje akcje lub stany, które zdarzyły się w przeszłości, ale są emocjonalnie bliskie mówcy. Faktyczny czas dzielący takie wydarzenie od teraźniejszości nie ma znaczenia. |
| Czas przeszły dalszy | heika fastan (czas zapomniany) |
Opisuje akcje lub stany, które zdarzyły się w przeszłości i nie są zbyt emocjonalnie bliskie mówcy. |
| Czas przyszły bliższy | heika nuilen (czas rozwiający się) |
Opisuje akcje lub stany, które zdarzą się w przyszłości i są emocjonalnie bliskie mówcy. Faktyczny czas dzielący takie wydarzenie od teraźniejszości nie ma znaczenia. |
| Czas przyszły dalszy | heika sainen (czas niepewny) |
Opisuje akcje lub stany, które zdarzą się w przyszłości, ale nie są zbyt emocjonalnie bliskie mówcy. |
Tryby
Poniższa tabela przedstawia wszystkie sześć trybów występujących w Pekseili.
| Nazwa trybu | Nazwa trybu w Pekseili | Opis trybu |
|---|---|---|
| Tryb oznajmujący | hetu kilan | Zwany także absolutywnym. Pozostałe tryby określane są mianem ekspresywnych. |
| Tryb rozkazujący | hetu pakkan | Wyraża komendy i rozkazy mówcy w kierunku osoby określonej rzeczownikiem głównym zdania. |
| Tryb życzący | hetu tenten | Wyraża nadzieje i życzenia (realne) mówcy odnośnie stanu/czynności mogących zostać wykonane przez osobę określoną rzeczownikiem głównym zdania. |
| Tryb przychylny | hetu peten | Wyraża aprobatę mówcy odnośnie stanu/czynności wykonywanych przez osobę określoną rzeczownikiem głównym zdania. |
| Tryb nieprzychylny | hetu hopen | Wyraża dezaprobatę mówcy odnośnie stanu/czynności wykonywanych przez osobę określoną rzeczownikiem głównym zdania. |
| Tryb agresywny | hetu raihen | Wyraża silną dezaprobatę mówcy odnośnie stanu/czynności wykonywanych przez osobę określoną rzeczownikiem głównym zdania. |
Aspekty
Czasowniki aktywne rozróżniają trzy aspekty: inicjatywny (rozpoczęcie czynności), progresywny (bycie w trakcie czynności) oraz kompletywny (ukończenie czynności).
Czasowniki aktywne i statyczne
Podział na czasowniki aktywne i statyczne to podstawowy podział czasowników, decydujący o tym, w jaki sposób poddadzą się koniugacji; m.in. jakie końcówki fleksyjne otrzymują, czy wyróżniają aspekty oraz jakie wyróżniają czasy).
| Koniugacja czasowników aktywnych | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Oznajmujący | Rozkazujący | Życzący | Przychylny | Nieprzychylny | Agresywny | |
| Nieoznaczony | -an 丁 | |||||
| Bezokol.-teraźń. | -a 又 | |||||
| Teraźniejszy | -akan 凡 | -oka 允 | -era 叱 | -areta 尻 | ||
| Przeszły bliższy | -ua 了 | |||||
| Przeszły dalszy | -uata (i) 始久 -uuala (p) 中久 -aila (k) 了久 |
|||||
| Przyszły bliższy | -ai 升 | -atti (i) 始乞1 -uuri (p) 中乞 -ari (k) 了乞 |
-ia 幻 | -okela 升允 | -arena 升叱 | -arenta 升尻 |
| Przyszły dalszy | -aita (i) 始及 -uuksa (p) 中及 -aksa (k) 了及 | |||||
- Aspekt inicjatywny trybu rozkazującego ma łagodniejszy i grzeczniejszy wydźwięk niż aspekt kompletywny czy progresywny, dlatego jest często używany zamiast dwóch pozostałych. Aspekt kompletywny ma najbardziej stanowczy wydźwięk, natomiast progresywny nie ma takiego wydźwięku, gdy używany jest w znaczeniu wykonywania czynności przez dłuższy czas w przyszłości.
| Koniugacja czasowników statycznych | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Oznajmujący | Rozkazujący | Życzący | Przychylny | Nieprzychylny | Agresywny | |
| Nieoznaczony | -en 丁 | |||||
| Bezokol.-teraźń. | -a 又 | |||||
| Teraźniejszy | -akan 凡 | -oka 允 | -era 叱 | -areta 尻 | ||
| Przeszły | -in 了 | |||||
| Przyszły | -enna 升 | -esti 乞 | -ia 幻 | -okela 升允 | -arena 升叱 | -arenta 升尻 |
Czasowniki przedrostkowe
Tabela poniżej przedstawia wszystkie 33 czasowniki przedrostkowe używane we współczesnym Pekseili.
| Czasownik przedrostkowy1 |
Forma skrócona | Glos2 (ang.) | Interpretacja czasownikowa | Interpretacja przedrostkowa |
|---|---|---|---|---|
| taka 後又 たか |
– | POST.PREF
|
następować po czymś; podążać za czymś | za (np. za lasem), poza (np. wyjść poza las), po (np. po kolacji) |
| tana 化又 たな |
tan たん |
RES.PREF
|
stawać się czymś; zamieniać się w coś | na (np. czekać na kogoś, farbować na czerwono), o (np. poprosić o coś), "czymś" (np. [idiomatycznie] chmury padają deszczem) 2) więc (wniosek) 3) wtedy (rezultat warunku) 4) lub, t.j., innymi słowy |
| tuuka 上又 つーか |
tuu つー |
SUPE.PREF
|
być ponad, nad lub na czymś | 1) ponad, nad, na 2) przez (np. 6 dzielone przez 3) |
| tuina 併又 つぃな |
tui つぃ |
COM.PREF
|
być z czymś; towarzyszyć czemuś | i, lub (wymienienie kilku towarzyszących sobie w jakimś sensie elementów) |
| teta 元又 てた |
te て |
ABL.PREF
|
przychodzić skądś | z, od (o lokacji) 2) w dół (np. w dół wzgórza, ulicy) 3) od (o czasie) 4) gdy, jak (np. gdy podrośniesz; w sensie warunku czasowego) |
| teka 由又 てか |
CAUS.PREF
|
istnieć z przyczyny czegoś, być zapoczątkowanym przez coś | ponieważ; gdyż; z powodu dzięki; przez | |
| tila ちらぁ |
til ちっ/ちらぁヶ |
REV.PREF
|
być przeciwko czemuś; sprzeciwiać się czemuś | 1) od (np. wyleczyć się z choroby), przeciwko (np. jestem przeciwko temu) 2) na przeciw, vis-à-vis 3) pomimo, mimo że |
| tii ちー | ||||
| kaata 共又 かーた |
kaa かー |
CTX.PREF
|
darzać się w tym samym czasie, co coś; być równoległym w czasie z czymś | i, lub, a, podczas gdy (zmiana kontekstu) |
| kana 叙又 かな |
kan かん |
FAB.PREF
|
mówić, opowiadać o czymś | o, na temat, à propos |
| kusa くさ |
– | APU.PREF
|
być w pobliżu czegoś | 1) obok, w pobliżu, niedaleko (o lokacji) 2) mniej więcej, około, w przybliżeniu (o ilościach i liczbach) 3) mniej więcej, właściwie, całkiem |
| kura くら |
– | INTRA.PREF
|
być pomiędzy, wśród czegoś | wśród (np. wśród ludzi), pomiędzy (np. pomiędzy drzewami), za (np. za drzewem) |
| kota こた |
ko こ |
LAT.PREF
|
iść dokądś; wracać dokądś | 1) to, w, na, w stronę (o lokacji) 2) w górę (np. w górę rzeki) 3) do (o czasie) 4) w (np. w 5 minut) 5) na, "czymś" (w utartych zwrotach, np. patrzeć na coś, martwić się czymś) |
| keika けぃか |
– | CNTR.PREF
|
być różnym, przeciwnym od czegoś | 1) ale, w odróżnieniu lub przeciwieństwie od 2) od (np. wyższy od niego) |
| kena けな |
– | DISTR.PREF
|
być rozłożonym, rozdanym na coś (o porcjach); być pomnożonym przez coś (o liczbach) | 1) na (np. 3 kilometry na godzinę), co (np. co miesiąc), za każdym razem 2) przez, razy (np. dwa razy dwa) |
| kela 於又 けらぁ |
kel けっ/けらぁヶ |
TEMP.PREF
|
dziać się równolegle z czymś | o (np. o godzinie szóstej), w (np. w piątek), podczas (np. podczas posiłku) |
| kee けー | ||||
| kita 用又 きた |
– | INS.PREF
|
używać, wykorzystywać coś | używając, za pomocą, "czymś" (np. młotkiem, autobusem) |
| ki き |
SEMBL.PREF
|
w sposób, podobnie do, jak | ||
| nanta なねヶた |
– | PROS.PREF
|
przecinać coś; przechodzić przez coś prostopadle | 1) przez (np. przez ulicę), prostopadle do 2) wbrew |
| nara なら |
– | SUBE.PREF
|
być pod czymś | pod, poniżej |
| neta 利又 ねた |
ne ね |
BEN.PREF
|
działać na rzecz czegoś | dla (np. robić coś dla kogoś), do, by (o celu, intencji lub konieczności) |
| nira 含又 にら |
– | ORN.PREF
|
zawierać coś | z, zawierający (wymienienie kilku zawartych w czymś elementów) |
| saata 役又 さーた |
– | ? | być w roli czegoś; pełnić funkcję czegoś | jako, w roli, "kimś", (np. być lekarzem) |
| sana 互又 さな |
san さん |
REQ.PREF
|
być z czymś; wymagać czegoś | i, razem z (wymienienie kilku wymagających siebie nawzajem elementów) |
| suina 内又 すぃな |
sui すぃ |
INE.PREF
|
być w czymś | w, wewnątrz, w środku |
| suna 前又 すな |
– | ANTE.PREF
|
być przed czymś | przed (np. przed posiłkiem), przed (np. przed budynkiem), poprzedzający |
| sura 在又 すら |
su す |
LOC.PREF
|
znajdować się w, na czymś | w (np. w szkole), na (np. na skrzyni), obok (np. obok kiosku), w miejscu "czegoś" |
| sonta そねヶた |
– | ELA.PREF
|
wyjść z czegoś | 1) z (np. wyjść skądś), poza, na zewnątrz 2) bez, poza, nie liczący "czegoś" |
| soha 吾又 そは |
so そ |
POS.PREF
|
należeć do czegoś lub kogoś; być częścią czegoś | 1) "czegoś", "kogoś" (np. mój pies) 2) "czymś" (np. słonie są ssakami), w (np. być w jakieś grupie) |
| sesa 為又 せさ |
– | DAT.PREF
|
wpływać na coś; wspomagać coś; być za czymś | 1) dla (np. prezent dla niego) 2) za (np. jestem za tym pomysłem) |
| se せ |
OBL.PREF
|
z bezpośrednim wpływem na (do zaznaczania dopełnienia bliższego) | ||
| leta 沿又 らぇた |
let らぇっ/らぇてヶ |
VIA.PREF
|
iść wzdłuż czegoś | 1) przez (np. przez tunel) 2) równolegle, wzdłuż (np. iść wzdłuż ulicy) 3) z, obok (np. iść obok kogoś, iść z kimś; w tym samym kierunku) 4) wobec, w stosunku (np. zachowanie wobec kogoś) 5) przez (np. przez pięć minut) 6) w stronę (np. obrócić się w którąś stronę) 7) na (np. pozwolić komuś na coś) |
| len らぇん | ||||
| hetta へった |
– | PRIV.PREF
|
wykluczać coś | 1) bez (np. spodnie bez kieszeni) 2) z wyjątkiem 3) jeśli nie (negatywny warunek) 3) minut, odjąć (o liczbach) |
| hena 然又 へな |
hen へん |
SOC.PREF
|
zawierać coś | 1) z (np. spodnie z kieszeniami, Jan z Martą) 2) zakładając że 3) jeśli (pozytywny warunek) 4) plus, dodać (o liczbach) |
| raka らか |
– | QUAM.PREF
|
być zostawionym poza czymś; być na zewnątrz czegoś | 1) za, na bok 2) oprócz, poza (np. poza tym) |
| ruana るぁな |
ruan るぁん |
EXC.PREF
|
nie móc koegzystować z czymś; wykluczać coś | lub (wymienienie kilku wykluczających się nawzajem elementów) |
- Czasowniki używane jako czasowniki przedrostkowe zapisywane są hiraganie, natomiast jako zwykłe czasowniki - za pomocą kanji.
- Większość nazw glosów na podstawie nomenklatury przypadków gramatycznych.
Czasowniki kontekstywne
Negacja
Strona bierna
Mowa zależna
Wyrażenia kopulatywne
Czasowniki emfatyczne i postpozycyjne
Nominalizacja
- Użycie czasu nieoznaczonego, który jest etymologicznie powiązany z nominalizacją. Oznacza «robiący ‹coś› w bliżej nieokreślonym czasie». Końcówka -an 丁 (czasownik aktywny) lub -en 丁 (czasownik statyczny).
- Może stać jedynie w pozycji modyfikującej.
- Nie może zaznaczyć czasu.
- Wykonawcę zacznacza poprzez rzeczownik modyfikowany.
- Dopełnienia bliższe działają w taki sam sposób jak przy zwykłych czasownikach.
- Dodanie końcówki -una 仕 do tematu czasownika zamienia go w rzeczownik oznaczający «czynność ‹robienia czegoś›» (np. ruta 食又 «jeść» -> rutuna 食仕 «czynność jedzenia»). Ma wydźwięk odniesienia się do czynności jako teoretycznego wydarzenia, które może nastąpić, lub czynności w ogólnym ujęciu. Dzieli to samo podłoże etymologiczne co forma czasu nieoznaczonego (-an, -en).
- Może stać w każdej pozycji.
- Nie może zaznaczyć czasu.
- Nie może zaznaczyć wykonawcy.
- Dopełnienia bliższe zaznaczane za pomocą czasownika przedrostkowego posesywnego soha 吾又 niezależnie od kategorii czasownika.
- Nominalizacja za pomocą rzeczownika posiłkowego mulo 事 (skracanego do muu). Nominalizuje całą frazę czasownikową poprzez modyfikację. Oznacza «czynność ‹robienia czegoś›». Ma wydźwięk odniesienia się do czynności, która zdarzyła, zdarza, bądź zdarzy się (a więc do konkretnego, realnego wystąpienia takiej czynności).
- Może stać w każdej pozycji.
- Zaznacza czas poprzez czasownik bezpośrednio modyfikujący mulo.
- Może zaznaczyć wykonawcę poprzez emfatyczny rzeczownik bezpośrednio modyfikujący mulo (szyk VSO).
- Dopełnienia bliższe działają w taki sam sposób jak przy zwykłych czasownikach.
- Nominalizacja za pomocą rzeczownika posiłkowego moto 有 (nieskracanego). Nominalizuje całą frazę czasownikową poprzez modyfikację. Oznacza «sytuację, sposób, punkt widzenia robienia ‹czegoś›». Ma wydźwięk odniesienia się do czynności z punktu widzenia wykonawcy (sposobu w jaki czynność jest przeprowadzana, czy w ogóle zostanie przeprowadzona itp.).
- Może stać w każdej pozycji.
- Zaznacza czas poprzez czasownik bezpośrednio modyfikujący moto.
- Może zaznaczyć wykonawcę poprzez emfatyczny rzeczownik bezpośrednio modyfikujący moto (szyk VSO).
- ! Wykonawca może zostać również postawiony deklaratycznie w pozycji bezpośrednio modyfikującej moto (przed czasownikiem frazy nominalizowanej).
- Dopełnienia bliższe działają w taki sam sposób jak przy zwykłych czasownikach.
Składnia
- Szyk wyrazowy w Pekseili charakteryzuje się w miarę stałą kolejnością SVO.
- Dzięki istnieniu czasowników przedrostkowych, SVO może obrócić się w OSV (częściej praktykowane) lub SOV (rzadziej praktykowane).
- Frazy czasownikowe modyfikujące mogą dzięki emfazie zaznaczyć swój rzeczownik główny i tym samym dać kolejny możliwy szyk wyrazowy: VSO.
- Gramatyka jest raczej prymitywna i minimalistyczna. Występują dwie główne części mowy: rzeczowniki i czasowniki.
- Brak przymiotników, przyimków i spójników per se, a także przysłówków. Rzeczowniki mogą pełnić funkcję modyfikującą lub niemodyfikującą; te pierwsze można tłumaczyć jako przymiotniki.
- Pekseili nie rozróżnia zdań podrzędnych i nadrzędnych (więc "pies, który złapał kość, pobiegł z nią do budy" nie różni się niczym od "pies złapał kość, pobiegł z nią do budy"). Ostatnia fraza czasownikowa jest tą, która opisuje, a poprzednie tymi, które konkretyzują.
- Każde zdanie musi posiadać swój rzeczownik główny (innymi słowy: każde zdanie musi zaczynać się od rzeczownika; z wyjątkiem dopełnień na początku szyku OSV – te są równoważnikami zdań).
Fraza rzeczownikowa
Każde pełne zdanie składa się z frazy rzeczownikowej, i tylko jednej. Każda fraza rzeczownikowa posiada głowę (rzeczownik niemodyfikujący) oraz opcjonalne modyfikatory (rzeczowniki modyfikujące), może też być opisywana za pomocą czasowników, a czasowniki łączyć się semantycznie z pozostałymi modyfikatorami tej frazy rzeczownikowej (np. z dopełnieniami bliższymi lub dalszymi). Najkrótsza leksykalnie fraza rzeczownikowa (a więc także najkrótsze leksykalnie zdanie) składa się z samego rzeczownika.
Poniższy diagram obrazuje przykładowe, abstrakcyjne relacje zachodzące między częściami mowy w zdaniu (z wyciągnięciem dopełnienia dalszego przed czasownik; FR – fraza rzeczownikowa).
Fraza czasownikowa
Fraza czasownikowa to mniej kolejny ciąg następujących po sobie elementów składających się na taką frazę, a bardziej „zebranie” ich z całego zdania w logiczny zbiór. Może się zdarzyć że dopełnienia dalsze znajdą się na początku zdania, natomiast czasownik wraz z dopełnieniem bliższym pozostaną na jego końcu. W każdym wypadku, na frazę czasownikową składają się: czasownik, dopełnienie bliższe, dopełnienia dalsze oraz opcjonalny rzeczownik główny.
Poniższy diagram obrazuje różnicę między rzeczownikiem modyfikowanym przez czasownik, a rzeczownikiem głównym tego czasownika (fraza czasownikowa została zebrana w jedną gałąź dla przejrzystości diagramu).
Rzeczownik główny #1 to rzeczownik główny zdania. Modyfikuje go czasownik za pomocą czynności lub stanu wykonywanego przez rzeczownik główny #2. Rzeczownik główny #2 jest pomijany, gdy odnosi się do tej samej osoby, co rzeczownik główny #1. W takim wypadku, praktycznie można uznać rzeczownik główny #1 za synonimiczny z rzeczownikiem głównym #2 i nazwać ten pierwszy jako wykonawcę czynności opisywanej przez czasownik, lecz gramatycznie wykonawcą jest tylko i wyłącznie pominięty rzeczownik główny #2.
Fraza obwiatywna
Fraza obwiatywna to rodzaj frazy rzeczownikowej, której głowa odnosi się do jakiegoś, najczęściej wcześniej wypowiedzianego, dopełnienia bliższego lub dalszego. Jest mechanizmem rekompensującym brak rozróżnienia rodzaju gramatycznego, nawet w przypadku zaimków.
Schemat budowy frazy obwiatywnej dopełnienia bliższego to:
‹głowa› + ‹modyfikatory konkretyzujące› + ma + ‹modyfikatory opisujące›
Natomiast frazy obwiatywnej dopełnienia dalszego to:
‹głowa› + ‹modyfikatory konkretyzujące› + ‹czasownik przedrostkowy dopełnienia dalszego› + ma + ‹modyfikatory opisujące›
Wyjaśnienia:
- Ma jest kontrakcją czasownika kontekstywnego suama.
- Modyfikatory konkretyzujące precyzują o jakie konkretnie dopełnienie chodzi, jeśli nie jest to nadal do końca jasne.
- Modyfikatory opisujące modyfikują głowę o dodatkowe cechy, nieuwzględnione we wcześniejszej części wypowiedzi, w której znalazło się dopełnienie.
Interrogacja
Występują dwa rodzaje interrogacji:
- Interrogacja polarna (tak-nie) pyta o to, czy jakaś czynność lub stan są prawdziwe, ogólniej: czy fraza czasownikowa jest prawdziwa. Buduje się ją, dodając końcówkę -(e)ttu 伺 do odmienionego czasownika. Interroguje tylko czasowniki. Pytania o rzeczowniki tworzy się przy użyciu czasownika ha 居又 «być».
- Interrogacja niepolarna (co?, jaki?) pyta o skonkretyzowanie jakiejś frazy rzeczownikowej. Buduje się ją, dodając końcówkę -(e)llu 糺 do odmienionego rzeczownika. Nie interroguje czasowników. Pytania o czasowniki tworzy się przy użyciu zaimków nieokreślonych (np. kuitu «coś» → kuitullu «co?»).
Słowotwórstwo
Złożeniowe
Typy złożeń
Procesy normalizacyjne
Pragmatyka
Język kolokwialny
- Sporadyczne opuszczanie rzeczownika głównego; prawie wyłącznie w przypadku zaimków lin «to» i kito «on, ona».
Język formalny
Dialekty
| Dialekt | Cechy charakterystyczne |
|---|---|
| Tuuvustu (standardowy wariant Pekseili) |
|
| ??? |
|
Archaizmy
Poniższa tabelka przedstawia wszystkie elementy języka uzwane za archaicznie i nieużywane współcześnie, jednak nadal poprawne.
| Archaizm | Zastosowanie archaiczne | Częstość użycia współcześnie |
|---|---|---|
| Czasowniki keita, kuita i kaita oraz ich skrócenia | Kopulatywne czasowniki funkcjonujące jako czasowniki przedrostkowe i kontekstywne, z podziałem na kategorie ożywioności. Dzisiaj pozostałością po nich są nieme przedrostki 乃 i 仍. Patrz też sekcja #Historia wyrażeń kopulatywnych. | W wyrażeniach idiomatycznych; w celach stylizujących na język archaiczny. |
| Liczba mnoga | Do określania rzeczownika jako występującego w więcej niż jednej sztuce. | W wyrażeniach idiomatycznych; w celach stylizujących na język archaiczny. |
| Konstrukcja ‹imię› + veina | Do uprzejmego odniesienia się do danej osoby; także do odmiany imion przez liczby i formy, która inaczej nie byłaby możliwa. | Nie używane; może mieć wydźwięk prześmiewczy. Współczesny odpowiednik stosowany powszechnie to ‹imię› + końcówka -na. Patrz też sekcja #Imiona. |
Historia Pekseili jako języka sztucznego
Historię tworzenia Pekseili jako języka sztucznego można podzielić na następujące etapy:
| 1. |
|
| 2. |
|
| 3. |
|
| 4. |
|