Pragamajowie

Najbardziej prawdopodobna lokalizacja ojczyzny Pragamajów na Stepie Gamajskim, wraz z rekonstruowanymi nazwami rzek, zbiorników wodnych oraz gór:
1. Taaħin Kirdurusa - Góry Żółte
2. Qaudhin Kirdurusa - Góry Szare
3. Kirdurusa Ħimlaasas - Góry Wietrzne
4. Kirdurusa Amhadsas - Góry Południowe

Pragamajowie (pgm. Raħ Ghammarasa ['raħ ɣa'm:arasa]), alternatywnie również Protogamajowie lub Gamajowie — hipotetyczna grupa etnolingwistyczna zamieszkująca conworld Gammaji. Gamajowie posługiwali się rekonstruowanym językiem protogamajskim, będącym wspólnym przodkiem wszystkich późniejszych języków gamajskich. Zarówno język, kultura oraz mitologia Pragamajów nie są poświadczone w żadnych źródłach pisanych, wszelką wiedzę o nich pozyskano z badań archeologicznych, genetycznych oraz poprzez próby rekonstrukcji w wyniku porównań z ludami potomnymi.

Pragamajowie żyli najprawdopodobniej w okresie późnego neolitu oraz/lub wczesnego chalkolitu na obszarze Stepu Gamajskiego. Klasycznie na okres ich istnienia jako zwartej grupy etnolingwistycznej przyjmuje się okres między 1500 a 0 AG, chociaż jest to kwestia sporna. Niektórzy badacze postulują istnienie Pragamajów w czasach jeszcze wcześniejszych lub alternatywne miejsca lokalizacji ich praojczyzny, również data rozpadu wspólnoty protogamajskiej jest symboliczna.

Etymologia

Sami Pragamajowie określali się najprawdopodobniej terminem Raħ Ghammarasa ['raħ ɣa'm:arasa], oznaczającym najprawdopodobniej po prostu tyle "ludzie". Użycie tego terminu, pochodzącego od ghamma (['ɣam:a] "człowiek") jest poświadczone u wielu ludów potomnych, albo jako określenie swojego własnego etnosu, albo jako zwyczajny rzeczownik. Do pierwszej kategorii należą między innymi: Onowie (on. hąn [ʔaw̃n]), Chamowie (pch. qāma [xaːma]) oraz Ńanowie (nan. ńanna [ɲan:a]). Do drugiej kategorii natomiast należą między innymi: Zongepajczycy (zon. gaba [ˈɣɐbɐ] oraz Pralejhamowie (plh. ħama [ħama]).

Raħ ghamma (człowiek) oraz raħ ghammarasa (ludzie) to jedne z najbardziej rozpoznawalnych protogamajskich słów. Porównywanie wywodzących się z nich słów oraz kognatów występujących w językach wywodzących się z języka Pragamajów w znacznym stopniu przyczyniło się do rekonstrukcji ewolucji rodziny języków gamajskich.

Genetyka

Badania genetyczne protogamajskich szczątków i szkieletów pozwoliły rekonstruować typowe cechy wyglądu przedstawicieli tej społeczności. Pragamajowie byli najprawdopodobniej znacznego wzrostu, dobrze zbudowani, o opalonej, śniadej skórze (czasami również nieco jaśniejszej). Oczy duże, okrągłe, koloru brązowego lub - częściej - niebieskiego. Włosy natomiast w różnych odcieniach brązowego, od ciemnobrązowego do mysiego.

Przykładem wyglądu Pragamajów mogą być szczątki dwojga młodych ludzi, kobiety oraz mężczyzny, oboje w okolicach 25 roku życia. Ich szczątki zostały znalezione razem, w niewielkim, wspólnym kurhanie. Spoczywali zgodnie z ówczesnymi zwyczajami, na szczycie kurhanu ułożono głaz, pozbawiony jednak żadnych upiększeń. W kurhanie nie znaleziono żadnych innych szczątków ludzkich, co wyklucza możliwość kurhanu rodzinnego. Z tego powodu samotną parę nazwano Gamajskimi Kochankami. Ich szczątki pozwoliły na przybliżoną rekonstrukcję tego, jak mogli wyglądać za swojego życia. Ich rekonstruowany wygląd pokrywa się z pozostałymi przypuszczeniami na temat wyglądu Pragamajów. Szczątki Kochanków datuje się na późny okres środkowogamajski, a konkretniej na czas pomiędzy 600 a 500 rokiem AG.

• 

  Rekonstrukcja twarzy pragamajskiej kobiety.

• 

  Rekonstrukcja twarzy pragamajskiego mężczyzny.

Historia

Urheimat protogamajski

Zobacz też: Step Gamajski

Widok na Step Gamajski wraz ze stadami koni, będących charakterystycznym elementem krajobrazu tego regionu

Pomimo innych hipotez, postulujących lokalizację pragamajskiego urheimatu w innych regionach świata, najbardziej prawdopodobne wydaje się jego umiejscowienie na obszarze rozległych nizin, zwanych obecnie od nazwy tego ludu Stepem Gamajskim. Lokalizację tą uzasadniają między innymi znaleziska archeologiczne, a także rekonstruowany leksykon języka protogamajskiego, który sugeruje, że jego użytkownicy żyli na obszarze równinno-stepowym, znając i udamawiając konie. Bazując na fragmentach mitologii różnych ludów gamajskich dało się również rekonstruować część nazw miejscowych głównych rzek, zbiorników wodnych oraz gór, które zdają się pokrywać z obszarem Stepu Gamajskiego.

Praojczyzna Gamajów poprzecinana była dość bogatą siecią rzeczną, skupiającą się w 3 głównych rzekach. Wszystkie z nich spływały z zachodu na wschód. Po środku krainy znajdował się zbiornik wodny zwany Ghaz Kaurtasas [ɣaz 'kawrtasas], o istotnym znaczeniu religijnym. Bardzo podobny układ znaleźć można na Stepie Gamajskim. Od północy otaczają go dalsze równiny, od wschodu znajduje się średnich rozmiarów morze śródlądowe (pgm. Ghaz Yarmisis). Od zachodu i południa otaczają go natomiast 4 pasma górskie, tworzące razem jedno. Są to kolejno:

1. Taaħin Kirdurusa - Góry Żółte

2. Qaudhin Kirdurusa - Góry Szare

3. Kirdurusa Ħimlaasas - Góry Wietrzne

4. Kirdurusa Amhadsas - Góry Południowe

Z nich spływają na wschód cztery rzeki, idąc kolejno z północy na południe: Amas, Ayyas, Ullunazu oraz Arrat. Amas wpada do Ayyas w świętym Ghaz Kaurtasas, skręcając na północ by potem łukiem kontynuować swój bieg na wschód. Ayyas, Ullunazu oraz Arrat są więc 3 głównymi rzekami gamajskiej praojczyzny, w mitach pojawia się także czasem motyw trzech rzek lub trójki rodzeństwa. Mimo to w dalszym biegu Ayyas oraz Ullunazu łączą się ze sobą niedaleko ujścia, tworząc Taur. Zarówno Taur jak i Arrat wpadają do Ghaz Yarmisis.

Okres wczesnogamajski

Okres wczesnogamajski, zwany również kulturą grobów jamowych, to najwcześniejszy znany okres rozwoju zarówno języka jak i kultury Protogamajów. Nazwę swą bierze od praktykowanego w tym okresie zwyczaju chowania zmarłych, a mianowicie umieszczania go w jamie wykopanej w ziemi, w pozycji siedzącej i/lub embrionalnej, z twarzą zwróconą na wschód. Rekonstrukcja języka protogamajskiego stara się oddać kształt gamajskiej mowy z tego właśnie okresu, nim wyodrębniły się z niego jakiekolwiek inne języki pochodne. Pragamajowie byli w tym okresie przede wszystkim pasterzami, znali jednak koło, wozy, oswoili także konie. Gospodarka była późnoneolityczna.

Okres wczesnogamajski przypada na lata 1500-1000 AG.

Okres środkowogamajski

Okres ten zwany jest inaczej kulturą grobów mieszanych, stare groby jamowe występują w nim bowiem na przemian z nowym typem pochówków, zyskującym popularność na stepie - kurhanem. Pojawiają się pierwsze ślady kowalstwa, występujące wwcześniej bardzo sporadycznie ślady rolnictwa stają się bardziej widoczne, szczególnie nad brzegami rzek na północnym-zachodzie oraz na południu. Pomiędzy królowali pasterze. Intensywniejsza jest również wymiana handlowa. W okresie tym znaczna liczba Gamajów opuszcza swą ojczyznę, rozprzestrzeniając się w niemal każdym kierunku.

Okres środkowogamajski przypada na lata 1000-500 AG.

Okres późnogamajski

Okres późnogamajski zwany jest także kulturą grobów kurhanowych, nowy typ pochówku wypiera bowiem ostatecznie stary. Jedyni Gamajowie którzy w okresie tym pozostali w swojej praojczyźnie są najprawdopodobniej przodkami wszystkich ludów z grupy centralnej Języków gamajskich, a więc tych, w których zaszła zmiana [ɣ] > [ŋ] / [ɲ]. Stanowią one bowiem grupę genetyczną. W okresie tym wynaleziony i rozpowszechniony został rydwan. Znaczne rozpowszechnienie się kowalstwa oraz broni, narzędzi i ozdób wykonanych z różnych metalów.

Okres późnogamajski przypada na lata 500-0 AG.

Rozpad wspólnoty protogamajskiej

Do uzupełnienia w momencie ustalenia konkretów migracji poszczególnych ludów gamajskich

Kultura i osiągnięcia

Na podstawie rekonstrukcji lingwistycznej języka protogamajskiego można doszukiwać się hipotetycznych cech kultury Pragamajów. Zakładając, że zrekonstruowane słowa ukazują realia środowiskowe oraz kulturowe użytkowników tego języka można dojść do następujących wniosków:

• gospodarka pasterska, w tym udomowione bydło, drób, konie oraz psy.
• znajomość prymitywnego rolnictwa i uprawy zbóż.
• znajomość prymitywnych łodzi, służących do rzecznej żeglugi.
• znajomość koła, prostego i drewnianego, używanego w wozach i zaprzęgach. W okresie późnogamajskim pojawiają się rydwany z kołem ze szprychami.
• kult boga nieba jako przywódcy panteonu (pgm. Qiiħaghuyagh).
• tradycja ustnej poezji epickiej oraz pieśni wojowników, ze standardowymi, często powtarzanymi frazami, np. nieśmiertelna sława lub wozy bogów.
• pokrewieństwo kognatyczne, wywodzone od jednego wspólnego przodka, oraz patrylokalność.

Zwyczaje i struktura społeczna

Wygląd i rytuały przejścia

W społeczeństwie Pragamajów mężczyźni nosili bujny zarost, łącznie z długimi brodami, wąsami oraz bokobrodami. W brodach często pleciono warkocze, a samo zapuszczenie zarostu było wymagane by chłopiec mógł stać się mężczyzną. Jednocześnie praktykowano rytualne postrzyżyny, podczas których chłopcu (zwykle w okolicy 7 roku życia) obcinano włosy, jednocześnie nadając mu imię. Rytuału postrzyżyn dokonywał ojciec lub osoba obca, wchodząca w ten sposób w sztuczne pokrewieństwo z dzieckiem. Od obcięcia włosów syn stawał się pełnoprawnym członkiem rodziny i przechodził spod opieki matki pod zwierzchnictwo ojca. Mężczyźni oraz chłopcy po rytuale postrzyżyn zobowiązani byli nosić krótko przystrzyżone włosy.

Kobiety nosiły włosy przeważnie rozpuszczone, z niewielkimi warkoczykami wplecionymi we włosy, lub rzadziej zgarnięte w jednego prostego kucyka. Podobnie jak w przypadku postrzyżyn u chłopców, dziewczętom regularnie obcinano włosy aż do ok. 7 roku życia wierząc, że zapewni wzrost bujnych i zdrowych włosów w przyszłości. Wiek 7 lat był więc pierwszym krokiem w dorosłość dla obu płci.

Istnieją poszlaki sugerujące popularność tatuaży w protogamajskim społeczeństwie. Tatuaże wykonane z użyciem niebieskiej lub czerwonej ochry na rękach oraz nogach były prawdopodobnie elementem rytuałów przejścia w przypadku obu płci.

Hierarchiczność

Pragamajskie społeczeństwo miało hierarchiczną strukturę, z osobnymi klasami społecznymi. Nie było to jednak społeczeństwo kastowe, istniała bowiem możliwość awansu społecznego (lub degradacji swojej pozycji społecznej). Istniał generalny podział między ludźmi wolnymi (raħ adhurgasas ghammarasa ['raħ a'ðurqasas ɣa'm:arasa]) a niewolnikami, najczęściej jeńcami wojennymi (raħ auphumsus ghammarasa ['raħ aw'θumsus ɣa'm:arasa]) lub dłużnikami (raħ aghauntirisa ['raħ a'ɣawntirisa]), niezdolnymi spłacić swojego długu i z tego powodu zmuszonych oddać się w niewolę. Ludzie wolni z kolei dzielili się na 4 kategorie:

1. Raħ aghaduqinrisa ['raħ a'ɣaduqinrisa] - zwyczajnych ludzi, pasterzy, rolników i rzemieślników

2. Raħ nuzaarrasa ['raħ nu'za:r:asa] - wojowników

3. Raħ qabriirisa ['raħ qa'briːrisa] - królów, wodzów klanu lub plemienia, wywodzących się z warstwy wojowników

4. Elitarną warstwę kapłanów, dzielącą się ze względu na płeć na kapłanów/szamanów (raħ hitlaarasa ['raħ hit'laːrasa]) oraz kapłanki/szamanki (raħ waylarasa ['raħ waj'larasa])

Wodzowie utrzymywali swoją władzę poprzez epickie czyny, wyprawy wojenne oraz organizowanie wystawnych biesiad i ceremonii, na które zapraszani byli wszyscy wolni ludzie i które upamiętniane były później w pieśniach i poezji. Istotny był koncept bogactwa (raawwan ['ra:w:an]). Istnieli również służący obu płci (raħ liintaq ['raħ li:n'taq]) pracujący dla wodza. Byli oni jednak ludźmi wolnymi, jedynie dla niego pracującymi, w przeciwieństwie do niewolników, będących własnością.

Pokrewieństwo

Społeczeństwo protogamajskie wykazywało się pokrewieństwem kognatycznym (bilateralnym). Oparte było o system klanów lub rodów, zwanych ghiyyaph ['ɣij:aθ], w których wszyscy członkowie pochodzili od jednego wspólnego przodka (zuurad ['zu:rad]), włączając potomków zarówno ze strony mężczyzn, jak i kobiet. Prowadziło to do powstania skomplikowanych genealogii i relacji między różnymi rodami. Założyciele rodów/klanów, w szczególności tych większych i potężniejszych, byli bardzo często poddani mitologizacji. Mogli być oni przedstawiani jako wielcy bohaterowie lub wręcz postaci mityczne. Śpiewano pieśni o nich oraz o ich czynach, a te znane były także pośród innych gamajskich klanów. Renoma danego klanu pośród reszty gamajskiej społeczności polegała zarówno na renomie i sławie jaką cieszył się jego założyciel jak i na czynach i bogactwie jego członków. Jednostki o wielkich dokonaniach, umiejętnościach, wysokim statusie społecznym i/lub szacunku społeczności mogły odłączyc się od swojego klanu i założyć własny.

Marrauna ['mar:awna] był patriarchą, pater familias - głową klanu sprawującym władzę nad resztą ghiyyaph. Było ono wielopokoleniowe, mogło składać się z dzieci, wnuków i prawnuków, a czasem również z niepowiązanych więzami krwi służących i niewolników. Marruna był najstarszym mężczyzną rodu, jednak jego żona również zajmowała ważną pozycję, wspierając i dopełniając męża. Często rodem rządziła para seniorów. Istnieją poszlaki sugerujące również, że niekiedy po śmierci głowy klanu jego żona zachowywała swoją pozycję, stając się matroną (amarraya ['amar:aja]), podczas gdy najstarszy syn stawał się nowym marruną.

Przynależność do klanu warunkowana była zwykle urodzeniem i pochodzeniem od praprzodka, jednak możliwa była również adopcja. Mogło dojść do niej na 3 różne sposoby. Pierwszym była adopcja obcego, pochodzącego spoza gamajskiej społeczności, poprzez małżeństwo z Gamajką, a przez to jego dołączenie do klanu żony. Drugim była adopcja młodej i obiecującej osoby pochodzącej z mniejszego klanu przez klan większy/silniejszy oraz adopcja za zasługi w przypadku sług. Trzecim było wzięcie udziału w rytuale postrzyżyn, w wyniku czego dana osoba zyskiwała sztuczne pokrewieństwo z dzieckiem.

Adopcja obcego poprzez małżeństwo była raczej wyjątkiem od reguły, społeczeństwo gamajskie było bowiem patrylokalne. Gdy dochodziło do małżeństw wewnątrz gamajskiej społeczności, żona opuszczała swój dom, przeprowadzając się do domu męża. Potwierdza to leksyka języka protogamajskiego, gdzie standardowym wyrażeniem oznaczającym małżeństwo było limmiyis haptin ['lim:ijis 'haptin] ("brać [za] żonę") w przypadku mężczyzn oraz laughalas taww ['lawɣalas 'tawː] ("wychodzić [za] męża"). Dziedziczenie następowało przeważnie po linii męskiej, a kobiety wydane za mąż, pomimo tego, że mieszkały z jego rodziną, pozostawały częścią swojego domowego klanu. Dopiero ich dzieci stawały się częścią klanu ojca, chociaż związane były więzami krwi również z klanem matki.

Jednak aby małżeństwo mogło zostać zawarte panna młoda (lub jej rodzina) musiała otrzymać od mężczyzny podarek ślubny, zwany liwwafiya ['liw:afija]. Występowały 3 rodzaje liwwafiya: określony, jego wysokość była ustalana przed zawarciem związku małżeńskiego i musiała być zaakceptowana przez obie strony; podstawowy, jego wysokość zależała od pozycji społecznej kobiety; odroczony, termin jego ofiarowania mógł byc odroczony, przekazany żonie lub jej rodzinie przez rodzinę męża w razie jego śmierci. Cena liwwafiya mogła być niekiedy bardzo wysoka i ciężka do zgromadzenia przez mężczyznę, przez co zwyczaj ten był jednym z powodów częstych wypraw wojenno-grabieżczych dokonywanych przez Pragamajów. Łupy zgromadzone podczas wypraw pomagały finansować małżeństwa.

Wiele klanów wchodziło w skład jednego plemienia (aysuur ['ajsuːr]), na którego czele stał wybierany w warstwy wojowników wódz (qabrii ['qabri:]).

System prawny

Na podstawie leksyki języka Pragamajów, oraz dzięki porównaniom z tradycjami ludów potomnych, można z dużą dozą prawdopodobieństwa i dokładności rekonstruować podstawy pragamajskiego systemu prawnego. Prawo było ustne, a jego przestrzeganiem zajmowali się kapłani (raħ hitlaarasa ['raħ hit'laːrasa]). Stali oni na straży prawa, działali również jako sędziowie i mediatorzy w sporach. Sądy takie odbywały się podczas publicznych wieców, w których udział brała cała społeczność. Formuły prawne poddane były pewnego rodzaju rytualizacji, musiały być również wypowiadane głośno, wyraźnie i z odpowiednim ceremoniałem by być wiążącymi w oczach bogów i ludzi. Prawo ludzkie stworzone było w celu ochrony i utrzymania kosmicznego porządku świata (ħuurtus ['ħu:rtus]), od którego zależała stabilność zarówno świata jak i społeczeństwa. Z tego powodu za święte uważano wszelkie umowy i pakty, a zawieranie przysięgi (atudrus ['atudrus]) między dwiema stronami stanowiło rytuał, w którym musiał brać udział świadek lub świadkowie, a najlepiej kapłan. Sam rzeczownik powiązany jest etymologicznie z czasownikiem tuduru ['tudur] ("iść"), odnosząc się do praktyki chodzenia pomiędzy częściami ubitego zwierzęcia podczas rytuału składania przysięgi.

Protogamajskie yaamana ['ja:mana] ("krążyć, wypełniać") oznaczało również rodzaj kompensacji, w której ojciec lub pan płacił stronie poszkodowanej za szkody wyrządzone przez swojego syna lub niewolnika, lub wydawał go stronie poszkodowanej w celu wymierzenia kary. Ta jednak najprawdopodobniej nie kończyła się śmiercią. Inaczej było jednak w przypadku aħarran ['aħarran]. Termin ten oznaczał "cenę krwi", "zemstę" lub "winę", a więc cenę, najprawdopodobniej niezwykle wysoką, którą musiała zapłacić jedne rodzina (lub klan) drugiej w przypadku zabójstwa lub innej zbrodni, aby uniknąć zemsty rodowej.

Najświętszym ze wszystkich świętych praw w społeczeństwie Gamajów było prawo gościnności. Udomowienie koni oraz wynalezienie wozów doprowadziło do zwiększonej mobilności ludności na Stepie Gamajskim. Wiele klanów, być może nawet całych plemion, zajmujących się pasterstwem regularnie przemierzało stepy, co w końcu doprowadziło do konieczności uregulowania tych lokalnych migracji. To z kolei doprowadziło do powstania skomplikowanej, sankcjonowanej prawnie relacji na linii gość-gospodarz.

Oba terminy zawierały się w słowie paadhmar ['pa:ðmar], oznaczającym pierwotnie "towarzysza biesiady, współbiesiadnika". Sugeruje to obowiązek wzajemność pomiędzy oboma stronami, tak, że jeśli jedna ugościła drugiej, gość zobowiązany był ugościć swego gospodarza w dowolnym momencie w przyszłości. W przypadku otrzymania pomocy osoba ta była zobowiązana odwdzięczyć się tym samym, jak tylko nadejdzie taka potrzeba. Goście i gospodarze związani byli więc więzami wzajemnych przysiąg, ofiar oraz podarków. Również wyrządzanie przysług związane było z rytualnym długiem, który należało spłacić. Te mogły być nawet dziedziczne. Nie wypełnienie lub, co gorsza, pogwałcenie tych zobowiązań było czynem niemoralnym i nielegalnym, a zarazem jednym z największych grzechów i pogwałceń kosmicznego porządku znanych Gamajom. Odmowa gościny również była czynem nagannym, podobnie jak zabicie kogoś pod dachem swojego gospodarza.

Poezja

Poezja i pieśni były jednym z centralnych elementów społeczeństwa Gamajów, a poeci-bardowie, znani pod mianem lauhanus ['lawhanus], byli jednym z zawodów otoczonych największym autorytetem społecznym. Możliwe, że istniały specjalne klany poetów, w których profesja przekazywana była z pokolenia na pokolenie. Poeta-bard musiał posiadać rozległe umiejętności oraz szeroką wiedzę, prócz tworzenia własnych utworów musiał również znać na pamięć wiele tradycyjnych utworów, szeroko znanych i cenionych w gamajskiej kulturze. Występował w zamian za sowite nagrody, w postaci koni, bydła, wozów lub kobiet, których wysokość zależała od jego sławy, umiejętności oraz od statusu ludzi u których występował. Lauhanus mógł występować stale na dworze konkretnego wodza lub plemienia, niejako pod ich patronatem, występy bardów były bowiem nieodzownym elementem wszelkich biesiad. Mógł on jednak też swobodnie przemierzać step w poszukiwaniu zarobku. Większość z bardów była mężczyznami, chociaż w rekonstruowanych mitach Pragamajów pojawia się niekiedy postać kobiety-barda, co sugeruje, że chociaż nie zdarzało się to często również kobietom zdarzało się pracować jako lauhanus.

Poeci działali jako przekaziciele gamajskiej kultury i tradycji, śpiewając o czynach bohaterów z dawnych czasów, na cześć mitycznych założycieli klanów, królów i bogów lub, na zamówienie, na cześć czynów współczesnym im postaci. To z kolei utrwalało ich sławę, zapewniając, że będą żyli w pamięci społeczności nawet po swojej śmierci. Pieśni poetów były jedynym ze sposobów na zapewnienie sobie nieśmiertelności. Dlatego właśnie sława (kayllaan ['kajl:a:n]) była jednym z kluczowych konceptów zarówno protogamajskiej poezji, jak i kultury.

Ze względu na powtarzalny charakter pragamajskiej poezji, oparty o ograniczoną liczbę charakterystycznych fraz, można nawet pokusić się o rekonstrukcję części z nich. Wiele bazuje właśnie na "sławie" jako swoim głównym punkcie, czego przykładami są: "wielka sława" (kayllaan ħahtasas), "nieśmiertelna sława" (kayllaan radhmaallu), "sławne czyny" (kayllaraubarasa), "zła sława/niesława" (kayllarriim). Innymi frazami były: "chyże konie" (waqadunrusa sayyasas), "wieczne życie" (fiyyam kaghamsas), "wozy bogów" (awwasarrasa raawwiyarasawa) oraz tytuł "pogromcy" (ghammaqahad), nadawany wielkim bohaterom.

Tworzenie przez poetów hymnów na cześć bogów zapewniało również ich przychylność. W okresie późnogamajskim zaczęli pojawiać się kapłani-poeci, łączący funkcje obu profesji.

Wojna

Główny artykuł: Nuzaarghis

Pragamajczycy byli często przedstawiani jako lud wojowniczych zdobywców, jednakże leksykon ich języka nie ujawnia przesadnie rozbudowanego arsenału broni. Nie ulega wątpliwości, że Pragamajowie znali łucznictwo, o czym świadczą rekonstruowane nazwy "łuku" (ħaaphra ['ħa:θra]) oraz "strzały" (aufira ['awfira]). Istniały również co najmniej trzy różne słowa na określenie jakiejś formy włóczni: karqas (['karqas] "zaostrzony kij, dzida"), wirfan (['wirfan] "włócznia do rzucania, oszczep") oraz harkayn (['harkajn] "włócznia"). Phambar ['θambar] oznaczał "nóż", natomiast dhizum ['ðizum] duży bojowy "sztylet". Pragamajowie nie znali mieczy jako takich, te bowiem rozpowszechniły się z południa dopiero po rozpadzie wspólnoty protogamajskiej. Gamajowie znali za to "topór" (minau ['minaw]) oraz "tarczę" (alhirra ['alhir:a]), najczęściej drewnianą lub skórzaną. Termin giimilkar ['gi:milkar] oznaczał "bandę", "oddział wojskowy" lub "działanie wojenne", podczas gdy giimari ['gi:mari] odnosiło się do "poborowego", to znaczy człowieka będącego w stanie w razie konieczności chwycić za broń.

Najprawdopodobniej jednym z pragamajskich rytuałów wejścia w dorosłość było dołączenie młodych mężczyzn do specjalnych stowarzyszeń wojowników, zwanych nuzaarghis. Były one prowadzone przez starszego wojownika, będącego mentorem dla pozostałych członków, całe stowarzyszenie zaś żyło z ziemi, polując, plądrując, rabując i kradnąc bydło sąsiadów lub wrogów klanu/plemienia. Młodzieńcy poprzez rajdy i plądrowanie finansowali również swoją obowiązkową liwwafiya, a więc obowiązkowy podarek ślubny przekazywany rodzinie lub klanowi swojej przyszłej żony. Podczas swojej inicjacji młodzieńcy nosili skóry oraz imiona dzikich zwierząt, chcąc wziąć na siebie ich siłę lub atrybuty, a także uciec od zasad i tabu gamajskiej kultury. Postaci widoczne na stelach pogrzebowych to najprawdopodobniej wojownicy nuzaarghis, jednym z ich cech charakterystycznych było bowiem noszenie pasa, łączącego ich z bogami oraz ich dowódcą. Młodzi mężczyźni byli członkami takiego stowarzyszenia przez kilka lat, po czym powracali na łono standardowego gamajskiego społeczeństwa.

Stowarzyszenia nuzaarghis pełniły najprawdopodobniej nie tylko ważną rolę w zapewnianiu młodym mężczyznom możliwości zgromadzenia funduszy liwwafiya oraz obronie rodziny, klanu i plemienia. Mogły byc one również jedym z kluczowych czynników, które pozwoliły na rozprzestrzenienie się języków gamajskich po znacznych obszarach świata.

Imiona

Najpopularniejszym systemem tworzenia imion w kulturze Pragamajów było łączenie dwóch słów, dodając do nich zwykle (chociaż nie zawsze) tytuł, w postaci przymiotnika lub rzeczownika. Być może tytuły te związane były z rytuałami przejścia. Imiona męskie zwykle kończyły się na spółgłoskę, żeńskie zaś na samogłoskę. Nie jest to jednak konsekwentnie przestrzegana zasada. Przykładami takich pragamajskich imion mogą być:

• Kayllaan-uras ("ten, posiadająca dobrą sławę")
• Ghamma-habar ("ten, rządzący ludźmi")
• Pazau-raawwan ("ten, posiadający wiele bogactwa")
• Yinmadh-mayya ("ta, o twarzy niczym księżyc")
• Baylar-ruubu ("ta, o włosach [czarnych] jak noc")

Wiele protogamajskich imion zawierało w sobie konia (waqadun ['waqadun]), jako że zwierze to łączono z bogactwem oraz szlachetnością. Przykładem takich imion są: Waqad-ħauht (dosłownie: posiadający konie) oraz Waqad-paabun (dosłownie: "pan koni").

Pochówki i zwyczaje pogrzebowe

Stela kurhanowa

W okresie wczesnogamajskim (kultura grobów jamowych) najpowszechniejszą formą pochówku było umieszczenie zmarłego w jamie wykopanej w ziemi, w kształcie walca, głębokiej na około 1.5 metra. Zmarły ułożony był na siedząco, w pozycji embrionalnej, z nogami podciągniętymi do piersi. Twarz zmarłego zawsze zwrócona była na wschód. Groby były proste, ze zmarłymi nie chowano majątku. Jedyne ozdoby znalezione w grobach jamowych to pyłki kwiatów oraz resztki czerwonej, białej lub niebieskiej ochry, co sugeruje, że zmarłego malowano przed pochówkiem a samą jamę wystrajano kwiatami.

W okresie środkowogamajskim pojawiają się pierwsze kurhany, które przybyły na Step Gamajski z południowych obszarów górskich. W okresie tym kurhany zarezerwowane były dla wodzów plemion oraz postaci o wysokim statusie społecznym, jednak większość populacji wciąż praktykowała pochówki jamowe. Niekiedy nad jamami wznoszono również niewielki kopczyk, a nad nim kładziono głaz lub kamień, zaznaczający miejsce pochówku.

Okres późnogamajski charakteryzuje się licznymi oraz imponującymi grobami kurhanowymi, które stały się popularne nie tylko pośród wodzów plemion lecz także pośród indywidualnych klanów. W części z kurhanów pogrzebano kilka blisko spokrewnionych ze sobą osób, co sugeruje, że były z myślą o całych rodzinach. Najpierw grzebano zmarłego i wznoszono kopiec, a w razie śmierci kolejnego członka rodziny odkopywano fragment kurhanu (zawsze ten sam, w stoku kurhanu skierowanym na zachód), dodając do środka kolejne ciała. Na szczycie kurhanów zamiast głazów zaczęto stawiać kamienne stele. Zwykle wysokości 1.5 do 2 metrów, chociaż zdarzały się również wyższe. Większość przedstawiała mężczyznę, wojownika z pasem oraz bronią wykutą w kamieniu. Jest to najprawdopodobniej przedstawienie wojownika z Nuzaarghis, ustawione na szczycie kurhanu aby strzec spokoju jego mieszkańców.

Takie kurhany rodowe mogły być wykorzystywane przez kilka pokoleń, a w razie potrzeby w okolicy starych wznoszono nowe. Kurhany te, oraz kompleksy kurhanów, służyły prawdopodobnie za rodzaj rodzinnej świątyni przeznaczonej kultowi przodków.

Na Stepie Gamajskim można znaleźne również kurhany znacznie większe niż przeciętne, do których zbudowania potrzeba było pokaźnej siły roboczej. W grobach takich znajduje się przeważnie jedna osoba w centrum, otoczona bogactwami materialnymi zgromadzonymi za życia, tkaninami, ozdobami oraz bronią. W kilku z nich znaleziono również inne ciała, ułożone dookoła tych bogactw. Byli to najprawdopodobniej niewolnicy, ułożeni do wiecznego spoczynku wraz ze swoim panem. Kurhany te musiały zostać zbudowane dla osób o wysokim statusie społecznym. Część z nich, najprawdopodobniej wielcy królowie lub wojownicy, zostali pochowani wraz ze swoimi końmi i rydwanami. Istnieją jednak poszlaki sugerujące, że nie tylko królowie i wodzowie mogli sobie pozwolić na podobne pochówki, lecz również kowale. W okresie tym coraz silniej identyfikowano kowali oraz sztukę kowalstwa z magią. Kowalowie mieli więc coraz silniejszą pozycję społeczną, stawali się również jedyni z najbogatszych członków społeczności. Szczególnie widoczne jest to na południu oraz zachodzie obszaru zamieszkiwanego przez Pragamajów, podczas gdy pochówki na północy oraz wschodzie są bardziej egalitarne.

Religia i mitologia

Główny artykuł: Mitologia pragamajska

Pragamajowie praktykowali politeistyczny system wierzeń, czcząc wielu różnych bogów, często związanych ze sobą więzami rodzinnymi lub pokrewieństwem. Na jego czele stał Qiiħaghuyagh, ojciec-niebo i bój jasnej (dziennej) strony nieba. Podstawowym pragamajskim terminem na określenie "boga" jest raawwiya ['raːwːija], mający etymologiczne powiązania z "bogactwem" (raawwan ['ra:w:an]) i "szczęściem" (araawwis ['ara:w:is]) a być może również ze "zwierzęciem" (rrawa ['r:awa]). Wierzenia gamajskie zakładały hierarchię wszelkiego stworzenia, w której ludzie znajdują się niżej od bogów. Stwierdzenie takie potwierdza również występowanie terminów "śmiertelny" (radhmaasas ['raðmaːsas]) oraz "nieśmiertelny" (radhmaallu ['raðmaːl:u]), gdzie ten pierwszy stanowił często synonim człowieka, drugi zaś boga.

Na gamajski panteon składali się między innymi: Ojciec Niebo (Bóg Jasnego Nieba), jego partnerka, Matka Ziemia; Bóg Ciemnego (Nocnego) Nieba, Bogini Wód, Bliźniacze Księżyce, Słońce czy bogowie płodności.

Jedną z podstaw gamajskiej mitologii były rozbudowane szamańskie praktyki oraz rytuał ofiar z bydła, zwłaszcza krów. Ofiara taka uznawana była za niezbędną dla utrzymania kosmicznego porządku. Ofiary takie mogły również towarzyszyć zawieraniu ważnych paktów oraz przysiąg. Motyw ofiary z bydła często pojawia się w wierzeniach tego ludu, podobnie jak motyw skradzionego przez wroga bydła. Wynika to z bardzo rozpowszechnionej wśród Gamajów tradycji grabieży i kradnięcia bydła swoich wrogów.

Istniał również mit o pierwotnej ofierze, dokonanej przez Pierwszego Człowieka, w niektórych wersjach mitu zwanym Ghammar, na swoim własnym bracie imieniem Pharu. Pharu był pierwszą istotą jaka znalazła się w Zaświatach, zostając tym samym ich królem i bogiem świata zmarłych.

Ekonomia

Pragamajowie posiadali mieszaną neolityczną ekonomię, opartą o hodowlę zwierząt gospodarskich oraz pomocniczą uprawę roli. Step Gamajski umożliwiał także dużą mobilność swoim mieszkańcom, co ułatwiało na wpół nomadyczny tryb życia. Plemiona żyjące nad rzekami, na północnych oraz najbardziej południowych obszarach gamajskiego urheimatu, opierały się zwykle w większym stopniu na rolnictwie, podczas gdy plemiona żyjące na wschodzie oraz na obszarach położonych pomiędzy rzekami opierały się niemal całkowicie na pasterstwie i hodowli.

Język protogamajski rozróżniał mienie stałe (paaqin ['pa:qin]) od ruchomego (daghtuus ['daɣtu:s] - "zwierzęta hodowlane"). Podstawą ekonomi była zasada wzajemności, za prezenty, dary oraz przysługi należało się odpłacić tym samym, wszelkie umowy były zaś sankcjonowane religijnie, poprzez rytualną przysięgę skierowaną wobec odpowiedniego boga.

Zwierzęta

Pragamajowie rozróżniali również zwierzęta hodowlane (daghtuus) od zwierząt dzikich (rrawa ['rːawa]). Istniał również osobny termin na określenie zwierząt czworonożnych (aasuutayrim ['a:su:tajrim]). Do zwierząt hodowlanych należały najprawdopodobniej:

• krowy (yaghwan ['jaɣwan]), bydło (ghau [ɣaw], ħau ['ħaw])
• owce (phauru ['θawru])
• kozy (razuq ['razuq])
• świnie (hayr [hajr])
• kury (haama ['ha:ma])

Kury pojawiają się w większych ilościach dopiero w okresie późnogamajskim, najprawdopodobniej w skutek kontaktów handlowych z ludami południa. Gamajowie znali za to dzikie kaczki (baab [baːb]). Zajmowano się też pszczelarstwem, jak wynika z występowania w leksykonie protogamajskiego słów takich jak pszczoła (niragh ['niraɣ]) oraz miód (yugtun ['juɡtun]). Z miodu tworzono również napój alkoholowy, rodzaj miodu pitnego, o tej samej nazwie. Korzystano również z mleka (asaal [ˈasaːl]) krów, koni i kóz.

Prawdopodobnie najświętszym zwierzęciem w pragamajskiej kulturze był koń (waqadun ['waqadun]), któremu to rasa ludzka zawdzięczała swoje istnienie oraz przetrwanie. Bardzo możliwe jest to, że to właśnie Pragamajowie byli pierwszym ludem który udomowił konie. To właśnie konie, oraz późniejsza ewolucja rydwanu, były najprawdopodobniej kluczowymi czynnikami, które pozwoliły na późniejszą gwałtowną ekspansję Gamajów. konie

Gamajowie znali również udomowione psy (awqar ['awqar]), które odróżniali od dzikich wilków (phalku ['θalku]). Psy były, wraz z sępami (utumnu ['utumnu]), silnie wiązane ze śmiercią i wojną. Była to również para strzegąca bram do zaświatów. Zwierzęta te były więc niezwykle istotne, a naszyjniki z psik kłów zostały często znajdywane w gamajskich grobach, podobnie jak stele grobowe z motywami sępów.

Handel

Przez cały okres istnienia wspólnoty gamajskiej najważniejszy oraz najbardziej intensywny był handel wewnętrzny, dokonywany pomiędzy poszczególnymi plemionami, klanami a nawet rodzinami. Z uwagi na relatywną mobilność Pragamajów do podobnych kontaktów dochodziło często, a z uwagi na powszechne w gamajskiej kulturze przywiązanie do przysiąg oraz zasadę wzajemności, handel wymienny cieszył się opinią szlachetnego zajęcia.

W okresie wczesnogamajskim odnaleźć można ślady intensywnych kontaktów handlowych z rolnikami zamieszkującymi tereny położone na wybrzeżu, na zachód od Stepu Gamajskiego. Stamtąd właśnie bydło, owce, miedź oraz, przynajmniej częściowo, rolnictwo rozpowszechniło się w kierunku wschodnim. Doszło to tego w okresie 1500-1300 AG.

Istniały także kontakty handlowe z przedstawicielami pierwszych miast-państw na dalekim południu, nie były to jednak kontakty bezpośrednie. Odbywały się poprzez pośredników w postaci ludów zamieszkujących wyżyny na południe od Stepu Gamajskiego. Nie mniej jednak kontakt i handel z cywilizacjami południa wywarł znaczny wpływ na rozwój gamajskiej kultury, zwłaszcza w okresie późnogamajskim. Stamtąd dotarła także na step sztuka kowalstwa, pierwsze metalowe narzędzia oraz koło garncarskie.

Musiało dochodzić także do długotrwałych kontaktów handlowych z Prakarbulami, zamieszkującymi tereny położone dalej na wschód. Wskazują na to pewne podobieństwa kulturowe oraz wspólne zapożyczenia językowe, takie jak: "sprzedawać" (pgm. qaurauz, pkb. kürvüç), "cena" (pgm. barusta, pkb. bruşt), "handel, wymiana" (pgm. qadhirayya, pkb. kazraja), "tratwa, łódka" (pgm. phuwaan, pkb. suvoon), "wóz" (pgm. awwasar, pkb. avasar).