Pragamajowie

Pragamajowie (pgm. Raħ Ghammarasa ['raħ ɣa'm:arasa]), alternatywnie również Protogamajowie lub Gamajowie — hipotetyczna grupa etnolingwistyczna zamieszkująca conworld Gammaji. Gamajowie posługiwali się rekonstruowanym językiem protogamajskim, będącym wspólnym przodkiem wszystkich późniejszych języków gamajskich. Zarówno język, kultura oraz mitologia Pragamajów nie są poświadczone w żadnych źródłach pisanych, wszelką wiedzę o nich pozyskano z badań archeologicznych, genetycznych oraz poprzez próby rekonstrukcji w wyniku porównań z ludami potomnymi.

Pragamajowie żyli najprawdopodobniej w okresie późnego neolitu oraz/lub wczesnego chalkolitu na obszarze Stepu Gamajskiego. Klasycznie na okres ich istnienia jako zwartej grupy etnolingwistycznej przyjmuje się okres między 1500 a 0 AG, chociaż jest to kwestia sporna. Niektórzy badacze postulują istnienie Pragamajów w czasach jeszcze wcześniejszych lub alternatywne miejsca lokalizacji ich praojczyzny, również data rozpadu wspólnoty protogamajskiej jest symboliczna.

Etymologia

Sami Pragamajowie określali się najprawdopodobniej terminem Raħ Ghammarasa ['raħ ɣa'm:arasa], oznaczającym najprawdopodobniej po prostu tyle "ludzie". Użycie tego terminu jest poświadczone u wielu ludów potomnych, albo jako określenie swojego własnego etnosu, albo jako zwyczajny rzeczownik. Do pierwszej kategorii należą między innymi: Onowie (on. hąn [ʔaw̃n]), Chamowie (pch. qāma [xaːma]) oraz Ńanowie (nan. ńanna [ɲan:a]). Do drugiej kategorii natomiast należą między innymi: Zongepajczycy (zon. gaba [ˈɣɐbɐ] oraz Pralejhamowie (plh. ħama [ħama]).

Raħ ghamma (człowiek) oraz raħ ghammarasa (ludzie) to jedne z najbardziej rozpoznawalnych protogamajskich słów. Porównywanie wywodzących się z nich słów oraz kognatów występujących w językach wywodzących się z języka Pragamajów w znacznym stopniu przyczyniło się do rekonstrukcji ewolucji rodziny języków gamajskich.

Genetyka

Badania genetyczne protogamajskich szczątków i szkieletów pozwoliły rekonstruować typowe cechy wyglądu przedstawicieli tej społeczności. Pragamajowie byli najprawdopodobniej znacznego wzrostu, dobrze zbudowani, o opalonej, śniadej skórze (czasami również nieco jaśniejszej). Oczy duże, okrągłe, koloru brązowego lub - częściej - niebieskiego. Włosy natomiast w różnych odcieniach brązowego, od ciemnobrązowego do mysiego.

Kultura i osiągnięcia

Na podstawie rekonstrukcji lingwistycznej języka protogamajskiego można doszukiwać się hipotetycznych cech kultury Pragamajów. Zakładając, że zrekonstruowane słowa ukazują realia środowiskowe oraz kulturowe użytkowników tego języka można dojść do następujących wniosków:

• gospodarka pasterska, w tym udomowione bydło, drób, konie oraz psy.
• znajomość prymitywnego rolnictwa i uprawy zbóż.
• znajomość prymitywnych łodzi, służących do rzecznej żeglugi.
• znajomość koła, prostego i drewnianego, używanego w wozach i zaprzęgach. W okresie późnogamajskim pojawiają się rydwany z kołem ze szprychami.
• kult boga nieba jako przywódcy panteonu (pgm. Qiiħaghuyagh).
• tradycja ustnej poezji epickiej oraz pieśni wojowników, ze standardowymi, często powtarzanymi frazami, np. nieśmiertelna sława lub wozy bogów.
• pokrewieństwo kognatyczne, wywodzone od jednego wspólnego przodka, oraz patrylokalność.

Zwyczaje i struktura społeczna

Wygląd i rytuały przejścia

W społeczeństwie Pragamajów mężczyźni nosili bujny zarost, łącznie z długimi brodami, wąsami oraz bokobrodami. W brodach często pleciono warkocze, a samo zapuszczenie zarostu było wymagane by chłopiec mógł stać się mężczyzną. Jednocześnie praktykowano rytualne postrzyżyny, podczas których chłopcu (zwykle w okolicy 7 roku życia) obcinano włosy, jednocześnie nadając mu imię. Rytuału postrzyżyn dokonywał ojciec lub osoba obca, wchodząca w ten sposób w sztuczne pokrewieństwo z dzieckiem. Od obcięcia włosów syn stawał się pełnoprawnym członkiem rodziny i przechodził spod opieki matki pod zwierzchnictwo ojca. Mężczyźni oraz chłopcy po rytuale postrzyżyn zobowiązani byli nosić krótko przystrzyżone włosy.

Kobiety nosiły włosy przeważnie rozpuszczone, z niewielkimi warkoczykami wplecionymi we włosy, lub rzadziej zgarnięte w jednego prostego kucyka. Podobnie jak w przypadku postrzyżyn u chłopców, dziewczętom regularnie obcinano włosy aż do ok. 7 roku życia wierząc, że zapewni wzrost bujnych i zdrowych włosów w przyszłości. Wiek 7 lat był więc pierwszym krokiem w dorosłość dla obu płci.

Istnieją poszlaki sugerujące popularność tatuaży w protogamajskim społeczeństwie. Tatuaże wykonane z użyciem niebieskiej lub czerwonej ochry na rękach oraz nogach były prawdopodobnie elementem rytuałów przejścia w przypadku obu płci.

Hierarchiczność

Pragamajskie społeczeństwo miało hierarchiczną strukturę, z osobnymi klasami społecznymi. Nie było to jednak społeczeństwo kastowe, istniała bowiem możliwość awansu społecznego (lub degradacji swojej pozycji społecznej). Istniał generalny podział między ludźmi wolnymi (raħ adhurgasas ghammarasa ['raħ a'ðurqasas ɣa'm:arasa]) a niewolnikami, najczęściej jeńcami wojennymi (raħ auphumsus ghammarasa ['raħ aw'θumsus ɣa'm:arasa]) lub dłużnikami (raħ aghauntirisa ['raħ a'ɣawntirisa]), niezdolnymi spłacić swojego długu i z tego powodu zmuszonych oddać się w niewolę. Ludzie wolni z kolei dzielili się na 4 kategorie:

1. Raħ aghaduqinrisa ['raħ a'ɣaduqinrisa] - zwyczajnych ludzi, pasterzy, rolników i rzemieślników

2. Raħ nuzaarrasa ['raħ nu'za:r:asa] - wojowników

3. Raħ qabriirisa ['raħ qa'briːrisa] - królów, wodzów klanu lub plemienia, wywodzących się z warstwy wojowników

4. Elitarną warstwę kapłanów, dzielącą się ze względu na płeć na kapłanów/szamanów (raħ hitlaarasa ['raħ hit'laːrasa]) oraz kapłanki/szamanki (raħ waylarasa ['raħ waj'larasa])

Wodzowie utrzymywali swoją władzę poprzez epickie czyny, wyprawy wojenne oraz organizowanie wystawnych biesiad i ceremonii, na które zapraszani byli wszyscy wolni ludzie i które upamiętniane były później w pieśniach i poezji. Istotny był koncept bogactwa (raawwan ['ra:w:an]). Istnieli również służący obu płci (raħ liintaq ['raħ li:n'taq]) pracujący dla wodza. Byli oni jednak ludźmi wolnymi, jedynie dla niego pracującymi, w przeciwieństwie do niewolników, będących własnością.

Pokrewieństwo

Społeczeństwo protogamajskie wykazywało się pokrewieństwem kognatycznym (bilateralnym). Oparte było o system klanów lub rodów, zwanych ghiyyaph ['ɣij:aθ], w których wszyscy członkowie pochodzili od jednego wspólnego przodka (zuurad ['zu:rad]), włączając potomków zarówno ze strony mężczyzn, jak i kobiet. Prowadziło to do powstania skomplikowanych genealogii i relacji między różnymi rodami. Założyciele rodów/klanów, w szczególności tych większych i potężniejszych, byli bardzo często poddani mitologizacji. Mogli być oni przedstawiani jako wielcy bohaterowie lub wręcz postaci mityczne. Śpiewano pieśni o nich oraz o ich czynach, a te znane były także pośród innych gamajskich klanów. Renoma danego klanu pośród reszty gamajskiej społeczności polegała zarówno na renomie i sławie jaką cieszył się jego założyciel jak i na czynach i bogactwie jego członków. Jednostki o wielkich dokonaniach, umiejętnościach, wysokim statusie społecznym i/lub szacunku społeczności mogły odłączyc się od swojego klanu i założyć własny.

Marrauna ['mar:awna] był patriarchą, pater familias - głową klanu sprawującym władzę nad resztą ghiyyaph. Było ono wielopokoleniowe, mogło składać się z dzieci, wnuków i prawnuków, a czasem również z niepowiązanych więzami krwi służących i niewolników. Marruna był najstarszym mężczyzną rodu, jednak jego żona również zajmowała ważną pozycję, wspierając i dopełniając męża. Często rodem rządziła para seniorów. Istnieją poszlaki sugerujące również, że niekiedy po śmierci głowy klanu jego żona zachowywała swoją pozycję, stając się matroną (amarraya ['amar:aja]), podczas gdy najstarszy syn stawał się nowym marruną.

Przynależność do klanu warunkowana była zwykle urodzeniem i pochodzeniem od praprzodka, jednak możliwa była również adopcja. Mogło dojść do niej na 3 różne sposoby. Pierwszym była adopcja obcego, pochodzącego spoza gamajskiej społeczności, poprzez małżeństwo z Gamajką, a przez to jego dołączenie do klanu żony. Drugim była adopcja młodej i obiecującej osoby pochodzącej z mniejszego klanu przez klan większy/silniejszy oraz adopcja za zasługi w przypadku sług. Trzecim było wzięcie udziału w rytuale postrzyżyn, w wyniku czego dana osoba zyskiwała sztuczne pokrewieństwo z dzieckiem.

Adopcja obcego poprzez małżeństwo była raczej wyjątkiem od reguły, społeczeństwo gamajskie było bowiem patrylokalne. Gdy dochodziło do małżeństw wewnątrz gamajskiej społeczności, żona opuszczała swój dom, przeprowadzając się do domu męża. Potwierdza to leksyka języka protogamajskiego, gdzie standardowym wyrażeniem oznaczającym małżeństwo było limmiyis haptin ['lim:ijis 'haptin] ("brać [za] żonę") w przypadku mężczyzn oraz laughalas taww ['lawɣalas 'tawː] ("wychodzić [za] męża"). Dziedziczenie następowało przeważnie po linii męskiej, a kobiety wydane za mąż, pomimo tego, że mieszkały z jego rodziną, pozostawały częścią swojego domowego klanu. Dopiero ich dzieci stawały się częścią klanu ojca, chociaż związane były więzami krwi również z klanem matki.

Jednak aby małżeństwo mogło zostać zawarte panna młoda (lub jej rodzina) musiała otrzymać od mężczyzny podarek ślubny, zwany liwwafiya ['liw:afija]. Występowały 3 rodzaje liwwafiya: określony, jego wysokość była ustalana przed zawarciem związku małżeńskiego i musiała być zaakceptowana przez obie strony; podstawowy, jego wysokość zależała od pozycji społecznej kobiety; odroczony, termin jego ofiarowania mógł byc odroczony, przekazany żonie lub jej rodzinie przez rodzinę męża w razie jego śmierci. Cena liwwafiya mogła być niekiedy bardzo wysoka i ciężka do zgromadzenia przez mężczyznę, przez co zwyczaj ten był jednym z powodów częstych wypraw wojenno-grabieżczych dokonywanych przez Pragamajów. Łupy zgromadzone podczas wypraw pomagały finansować małżeństwa.

Wiele klanów wchodziło w skład jednego plemienia (aysuur ['ajsuːr]), na którego czele stał wybierany w warstwy wojowników wódz (qabrii ['qabri:]).

System prawny

Na podstawie leksyki języka Pragamajów, oraz dzięki porównaniom z tradycjami ludów potomnych, można z dużą dozą prawdopodobieństwa i dokładności rekonstruować podstawy pragamajskiego systemu prawnego. Prawo było ustne, a jego przestrzeganiem zajmowali się kapłani (raħ hitlaarasa ['raħ hit'laːrasa]). Stali oni na straży prawa, działali również jako sędziowie i mediatorzy w sporach. Sądy takie odbywały się podczas publicznych wieców, w których udział brała cała społeczność. Formuły prawne poddane były pewnego rodzaju rytualizacji, musiały być również wypowiadane głośno, wyraźnie i z odpowiednim ceremoniałem by być wiążącymi w oczach bogów i ludzi. Prawo ludzkie stworzone było w celu ochrony i utrzymania kosmicznego porządku świata (ħuurtus ['ħu:rtus]), od którego zależała stabilność zarówno świata jak i społeczeństwa. Z tego powodu za święte uważano wszelkie umowy i pakty, a zawieranie przysięgi (atudrus ['atudrus]) między dwiema stronami stanowiło rytuał, w którym musiał brać udział świadek lub świadkowie, a najlepiej kapłan. Sam rzeczownik powiązany jest etymologicznie z czasownikiem tuduru ['tudur] ("iść"), odnosząc się do praktyki chodzenia pomiędzy częściami ubitego zwierzęcia podczas rytuału składania przysięgi.

Protogamajskie yaamana ['ja:mana] ("krążyć, wypełniać") oznaczało również rodzaj kompensacji, w której ojciec lub pan płacił stronie poszkodowanej za szkody wyrządzone przez swojego syna lub niewolnika, lub wydawał go stronie poszkodowanej w celu wymierzenia kary. Ta jednak najprawdopodobniej nie kończyła się śmiercią. Inaczej było jednak w przypadku aħarran ['aħarran]. Termin ten oznaczał "cenę krwi", "zemstę" lub "winę", a więc cenę, najprawdopodobniej niezwykle wysoką, którą musiała zapłacić jedne rodzina (lub klan) drugiej w przypadku zabójstwa lub innej zbrodni, aby uniknąć zemsty rodowej.

Najświętszym ze wszystkich świętych praw w społeczeństwie Gamajów było prawo gościnności. Udomowienie koni oraz wynalezienie wozów doprowadziło do zwiększonej mobilności ludności na Stepie Gamajskim. Wiele klanów, być może nawet całych plemion, zajmujących się pasterstwem regularnie przemierzało stepy, co w końcu doprowadziło do konieczności uregulowania tych lokalnych migracji. To z kolei doprowadziło do powstania skomplikowanej, sankcjonowanej prawnie relacji na linii gość-gospodarz.

Oba terminy zawierały się w słowie paadhmar ['pa:ðmar], oznaczającym pierwotnie "towarzysza biesiady, współbiesiadnika". Sugeruje to obowiązek wzajemność pomiędzy oboma stronami, tak, że jeśli jedna ugościła drugiej, gość zobowiązany był ugościć swego gospodarza w dowolnym momencie w przyszłości. W przypadku otrzymania pomocy osoba ta była zobowiązana odwdzięczyć się tym samym, jak tylko nadejdzie taka potrzeba. Goście i gospodarze związani byli więc więzami wzajemnych przysiąg, ofiar oraz podarków. Również wyrządzanie przysług związane było z rytualnym długiem, który należało spłacić. Te mogły być nawet dziedziczne. Nie wypełnienie lub, co gorsza, pogwałcenie tych zobowiązań było czynem niemoralnym i nielegalnym, a zarazem jednym z największych grzechów i pogwałceń kosmicznego porządku znanych Gamajom. Odmowa gościny również była czynem nagannym, podobnie jak zabicie kogoś pod dachem swojego gospodarza.

Poezja

Poezja i pieśni były jednym z centralnych elementów społeczeństwa Gamajów, a poeci-bardowie, znani pod mianem lauhanus ['lawhanus], byli jednym z zawodów otoczonych największym autorytetem społecznym. Możliwe, że istniały specjalne klany poetów, w których profesja przekazywana była z pokolenia na pokolenie. Poeta-bard musiał posiadać rozległe umiejętności oraz szeroką wiedzę, prócz tworzenia własnych utworów musiał również znać na pamięć wiele tradycyjnych utworów, szeroko znanych i cenionych w gamajskiej kulturze. Występował w zamian za sowite nagrody, w postaci koni, bydła, wozów lub kobiet, których wysokość zależała od jego sławy, umiejętności oraz od statusu ludzi u których występował. Lauhanus mógł występować stale na dworze konkretnego wodza lub plemienia, niejako pod ich patronatem, występy bardów były bowiem nieodzownym elementem wszelkich biesiad. Mógł on jednak też swobodnie przemierzać step w poszukiwaniu zarobku. Większość z bardów była mężczyznami, chociaż w rekonstruowanych mitach Pragamajów pojawia się niekiedy postać kobiety-barda, co sugeruje, że chociaż nie zdarzało się to często również kobietom zdarzało się pracować jako lauhanus.

Poeci działali jako przekaziciele gamajskiej kultury i tradycji, śpiewając o czynach bohaterów z dawnych czasów, na cześć mitycznych założycieli klanów, królów i bogów lub, na zamówienie, na cześć czynów współczesnym im postaci. To z kolei utrwalało ich sławę, zapewniając, że będą żyli w pamięci społeczności nawet po swojej śmierci. Pieśni poetów były jedynym ze sposobów na zapewnienie sobie nieśmiertelności. Dlatego właśnie sława (kayllaan ['kajl:a:n]) była jednym z kluczowych konceptów zarówno protogamajskiej poezji, jak i kultury.

Ze względu na powtarzalny charakter pragamajskiej poezji, oparty o ograniczoną liczbę charakterystycznych fraz, można nawet pokusić się o rekonstrukcję części z nich. Wiele bazuje właśnie na "sławie" jako swoim głównym punkcie, czego przykładami są: "wielka sława" (kayllaan ħahtasas), "nieśmiertelna sława" (kayllaan radhmaallu), "sławne czyny" (kayllaraubarasa), "zła sława/niesława" (kayllarriim). Innymi frazami były: "chyże konie" (waqadunrusa sayyasas), "wieczne życie" (fiyyam kaghamsas), "wozy bogów" (awwasarrasa raawwiyarasawa) oraz tytuł "pogromcy" (ghammaqahad), nadawany wielkim bohaterom.

Tworzenie przez poetów hymnów na cześć bogów zapewniało również ich przychylność. W okresie późnogamajskim zaczęli pojawiać się kapłani-poeci, łączący funkcje obu profesji.

Wojna

Główny artykuł: Nuzaarghis

Imiona

Najpopularniejszym systemem tworzenia imion w kulturze Pragamajów było łączenie dwóch słów, dodając do nich zwykle (chociaż nie zawsze) tytuł, w postaci przymiotnika lub rzeczownika. Być może tytuły te związane były z rytuałami przejścia. Imiona męskie zwykle kończyły się na spółgłoskę, żeńskie zaś na samogłoskę. Nie jest to jednak konsekwentnie przestrzegana zasada. Przykładami takich pragamajskich imion mogą być:

• Kayllaan-uras ("ten, posiadająca dobrą sławę")
• Ghamma-habar ("ten, rządzący ludźmi")
• Pazau-raawwan ("ten, posiadający wiele bogactwa")
• Yinmadh-mayya ("ta, o twarzy niczym księżyc")
• Baylar-ruubu ("ta, o włosach [czarnych] jak noc")

Wiele protogamajskich imion zawierało w sobie konia (waqadun ['waqadun]), jako że zwierze to łączono z bogactwem oraz szlachetnością. Przykładem takich imion są: Waqad-ħauht (dosłownie: posiadający konie) oraz Waqad-paabun (dosłownie: "pan koni").

Pochówki i zwyczaje pogrzebowe

WKRÓTCE The presence of kurgan graves prominently decorated with dress, body ornaments and weaponry, along with well-attested roots for concepts such as "wealth" (*h₂ép-), "to be in need" (*h₁eg-) or "servant" (*h₂entbʰi-kʷolos, "one who moves about on both sides"; and *h₄upo-sth₂-i/o-, "one standing below"), indicate that a hierarchy of wealth and poverty was recognized.[7][31] Some graves, larger than the average and necessitating a considerable number of people to be built, likewise suggest a higher status given to some individuals. Those prestigious funerals were however not necessarily reserved to the wealthiest person. Smiths in particular were given sumptuous graves, possibly due to the association of smithery to magic during the early Bronze Age.[26] In general, such graves were mostly occupied by males in the eastern Don-Volga steppes, while they were more egalitarian in the western Dnieper-Donets region.[32]

Most kurgan stelae found in Pontic-Caspian steppe feature a man along with a belt and weapons carved on the stone. In later Indo-European traditions, such as the warrior figures found in Germanic and Celtic art, *kóryos raiders wore a belt that bound them to their leader and the gods, and little else. The tradition of kurgan stelae featuring warriors with a belt is also common in Scythian cultures.[94] A continuity of an "animal-shaped raid culture" has been also postulated in various elements attested in later Indo-European cultures, such as the Germanic Berserkers, the Italic Ver Sacrum, the Spartan Crypteia,[104][105] the Celtic fianna, the Vedic Maruts,[106] and the legend of the werewolf ("man-wolf"), found in Germanic, Baltic and Slavic traditions alike.[107][108]

Religia i mitologia

Główny artykuł: Mitologia pragamajska