Tarykański
| język tarykański Бахас тарыкане | |
|---|---|
| Utworzenie: | Hapana Mtu w 2003? |
| Sposoby zapisu: | cyrylica |
| Lista conlangów | |
Język tarykański (nazwa własna Бахас тарыкане) - pół nooblang używany w świecie Odprysku przez Tarykańczyków. Drugi obok wajtulskiego urzędowy język Wajtulii Nadgangreńskiej, wcześniej do przełomu XXVIII i XXIX wieku urzędowy język Królestwa Tarykanii.
Alfabet
| Litera w cyrylicy |
Litera w łacince |
Nazwa litery | Fonem | Przykładowe słowo | IPA | Znaczenie | Uwagi |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Д д | D d | Де | d, ɟ | Ух | wʊχ | kura | |
| Е е | E e | Е | ə | Ентун | ɘntʷʊn | kaczka | liczne alofony - patrz rozdział fonetyka |
| Р р | R r | Ре | r | Рапс | rapθ | wyjście | fakultatywnym alofonem /r/ jest [ɾ] |
| Т т | T t | Те | t, c, tʷ, cʷ | Тач | tas | szczur | |
| З з | Z z | Зе | z | Зеітін | zəjcin | oliwka | |
| У у | U u | Уе, У | w, ʷ, ʷɨ, wɨ | Ух | wʊχ | kura | /ɨ/ realizowane jako [ʊ] |
| Һ һ | Q q | Һе | h | Һыдіш | hɯɟiʃ | chwast | w pozycji końcowej zwykle niewymawiane |
| Ш ш | Ş ş | Ше | ʃ | ша | ʃa | już | |
| Ф ф | F f | Фе | f | Фым | fʊm | okazja | |
| І і | İ i | Іе, І | ʲɨ, ʲ, jɨ, j | Іар | jær | rok | /ɨ/ realizowane jako [i] |
| П п | P p | Пе | p | Прат | prat | świat | |
| Ы ы | I ı | Ы | ɨ | Ынах | ɨnaχ | dziecko | liczne alofony - patrz rozdział fonetyka |
| А а | A a | А, Ыта | a | Һакабы | hɑkabɨ | dziewczyna | liczne alofony - patrz rozdział fonetyka nie występuje na początku wyrazu |
| Ц ц | X x | Це | ʦ | Цар | ʦar | cebula | udźwięczniane do [ʣ] w sąsiedztwie dźwięcznych obstruentów |
| Цш цш | Xş xş | Цше | ʧ | Цшых | ʧɨχ | grot | dwuznak, w słowniku nieuznawany za osobną literę |
| С с | S s | Се | θ, s | Сер | θər | żołądź | wymawiane [s] w pozycji przed т, к i х, udźwięczniane do [ð] w sąsiedztwie dźwięcznych obstruentów, w niektórych rejestrach także w pozycji interwokalicznej |
| Ԍ ԍ | St st | Есте | st | ыстаіа ~ ыԍаіа | ɨstaja | stać | ligatura; w słowniku należy jej szukać pod ст; bywa też błędnie używana dla чт |
| Г г | G g | Ге | g, ŋ | ыглада | ɨglada | mówić | wymawiane [ŋ] w pozycji interwokalicznej i w nagłosie przed samogłoską |
| Гн гн нг | Gn gn ng | Гне | ŋ | Гнеш | ŋəʃ | lustro | dwuznak, w słowniku nieuznawany za osobną literę; pisownia гн pojawia się na początku morfemu i w pozycji po spółgłosce przed samogłoską, kiedy indziej pojawia się нг |
| Х х | H h | Хе | χ | Хаы | χɑɨ | grupa | |
| К к | K k | Ке | k, kʷ | Кат | kat | słowo | nie występuje na końcu wyrazu |
| Ч ч | C c | Че | s | ЧантКыцаі | sant kɨʦaj | kangur | |
| Ж ж | J j | Же | ʒ | Жытр | ʒɨtr | życie | |
| Б б | B b | Бе | b | Быт | bɨt | but | |
| В в | B b | Ве | v | Был | vʊl | cukier | |
| Л л | L l | Ле | l, ʎ | Ліуах | ʎiwɑχ | komar | |
| Н н | N n | Не | n, ɲ | Немч | nəms | tchórz | |
| Ң ң | Ğ ğ | Не лачаіе | n, ɲ | ыңерца | ɨnərʦa | przybywać | używane dla zaznaczenie [n] protetycznego |
| М м | M m | Ме | m | ымалпа | ɨmalpa | myśleć | |
| Ҩ ҩ | W w | Ҩе | ɥɨ, ɥ, ᶣɨ | ҩн | ɥʏn | ona | /ɨ/ realizowane jako [ʏ] |
Przy literowaniu słowa jeśli dwie takie same litery oznaczające spółgłoski stoją koło siebie, zmienia się ich schemat z CeCe na eCCe, np. wyraz Һыііа 'ogony' literuje się һе-ы-еііе-а, a nie *һе-ы-іе-іе-а. Podobnie zachowują się połączenia spółgłosek пш i бж, np. һыуепше 'zły' należy literować һе-ы-уе-е-епше-е nie *һе-ы-уе-е-пе-ше-е. Połączenie ст ~ ԍ może być literowane zarówno jako сете, jak i есте, przy czym sposób literowania sugeruje sposób zapisu (z ligaturą bądź osobno). Dwuznak цш literuje się bądź jako ецше /əʧʧə/, bądź jako цше /ʧə/, bądź jako це ше. Dwuznak гн lub нг literuje się jako енге /əŋŋə/ dla obu pisowni lub z jako odpowiednio ге не i не ге.
Jeśli spółgłoska zapisywana dwuznakiem jest podwojona, nie zaznacza się tego na piśmie, np. liczba mnoga od Ніні /ɲɨɲ/ 'mgła' to Нініа /ɲɨɲɲa/ 'mgły'. W wypadku spółgłosek posiadających pojedynczą literę podwojenie jest zapisywane, np. Цшаддет /ʧaddət/ 'narkotyk'.
Zapis głosek palatalnych
Palatalne fonemy /ɲ/, /c/, /ɟ/ i /ʎ/ w połączeniu z fonemem /ɨ/ zapisuje się jako нi, тi, дi, лi. W innych pozycjach z przyczyn historycznych pojawiają się wyłącznie /ɲ/ i /c/, które również zapisuje się dwuznakami нi, тi. Ponadto litera i na początku słowa przed spółgłoską oznacza sekwencję /jɨ/ wymawianą [ji], a w innych pozycjach fonem /j/.
Zapis głosek labializowanych
Głoski labializowane w połączeniu z fonemami /ɨ/, /ə/, /a/ zapisuje się literą oznaczającą nielabializowany odpowiednik danej głoski i literami у, уе, уа, np. /kʷɨ/ ку, /kʷə/ куе, /kʷa/ куа. Ponadto litera у między dwiema samogłoskami oznacza fonem /w/, a w innych pozycjach sekwencję /wɨ/ wymawianą [wʊ]. Labializacja może zachodzić w odmianie przed niektórymi morfemami. Produktem labializacji /j/ jest /ɥ/.
Zapis głosek labiopalatalizowanych
Głoskę /cʷ/, która z przyczyn historycznych występuje zawsze przed fonemem /ɨ/, zapisuje się w połączeniu z tymże fonemem jako тҩ. Litera ҩ w innych pozycjach oznacza sekwencję /ɥɨ/ w słowach rdzennych, a w pożyczkach wajtulskich zwykle /ɥ/.
Interpunkcja
Zdania nie zaczyna się z dużej litery (chyba, że na początku stoi wyraz pisany z dużej), np. ыңерцы Ыбы 'przybyła matka', Ыбы ыңерцы 'matka przybyła'. Wykrzyknik i znak zapytania stoją na początku i na końcu zdania, chyba że intonacja zmienia się w jego trakcie, np. ¡мнаңерцар! 'Chodź! Podejdź!', ¿кы ыҩ іат? 'Kto to zrobił?', мнахадеҩ іаңет слі кыч ыҩ? 'Jeśli nie ty to zrobiłeś, to kto?'. Funkcję cudzysłowu pełnią gwiazdki, np. ¿іач ыра *йаарт*? 'Kto to jest "jaart"?'. Podwójny dwukropek oznacza, że następujące po nim wyliczenie będzie chronologiczne, np. һары Ынахха у пп. ҩн:: Ыднын, Дымд, Һыдны 'miała troje dzieci: [najstarszego] Ydnyna, [średniego] Dymda i [najmłodszą] Hyndę'.
Fonetyka
Samogłoski
Język tarykański posiada 3 fonemy samogłoskowe wraz z alofonami.
| Wersja podstawowa | W nagłosie | Po /cʷ/ i /ɥ/ | Po innych spółgł. palatalnych | Przed /j/ | Po innych spółgł. labializowanych i po /f/ /v/ /w/ | W sąsiedztwie /χ/ i po /h/ | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Przymknięta | ɨ | ʏ | i | i~ɪ | ʊ | ɯ | ||
| Średnia | ə | ɘ | ɛ | ɵ | ɤ | |||
| Otwarta | a | æ | ɑ | |||||
Spółgłoski
| Dwuwargowe | Wargowo-zębowe | Zębowe | Dziąsłowe | Zadziąsłowe | Podniebienne | Welarne | Języczkowe | Krtaniowe | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nosowe | m | n | ɲ | ŋ | ||||||
| Zwarte | p b | t tʷ d | c cʷ ɟ | k kʷ g | ||||||
| Afrykaty | ʦ (ʣ) | ʧ | ||||||||
| Szczelinowe | f v | θ (ð) | s z | ʃ ʒ | χ | h | ||||
| Drżące lub uderzeniowe |
r~ɾ | |||||||||
| Półsamogłoski | w | j ɥ | ||||||||
| Boczne | l | ʎ | ||||||||
Niektóre spółgłoski mogą pełnić funkcję ośrodka sylaby, np. Пндет [pn̩dət] 'sen', Ресл [rəθl̩] 'kura'.
Gramatyka
Rzeczownik
Rzeczowniki tarykańskie zapisywane są zawsze z dużej litery, jeśli zaś są to rzeczowniki złożone, kapitalizować należy wszystkie ich człony, np. ДіБыҺыдерЧыд 'zakochana para'. Tej zasady nie stosuje się, gdy człony złożenia ulegają deformacji na skutek zmian fonetycznych, np. Лакіажен 'małżeństwo' (zniekształcenie od dawnego tarykańskiego Лакі а Жен 'mąż i żona').
Rzeczowniki odmieniają się przez kategorie liczby oraz przypadka. Przyłączają też niektóre zredukowane zaimki i negację.
Liczba
W języku tarykańskim mamy trzy liczby: pojedynczą, mnogą ogólną i mnogą poszczególną. Liczba pojedyncza nie ma swojego morfemu. Liczbę mnogą ogólną tworzy się od form liczby pojedynczej na zasadach ujętych w tabeli. Liczbę mnogą poszczególną tworzy się od liczby mnogiej ogólnej regularną końcówką ма.
| Typ wyrazu | Tworzenie l.m.ogólnej | Przykład w l.p. | Znaczenie | Przykład w l.m. ogólnej | Przykład w l.m. poszczególnej |
|---|---|---|---|---|---|
| zakończony na VC | C ulega geminacji, dodaje się а | Ынах | 'dziecko' | Ынахха | Ынаххама |
| zakończony na więcej niż jedną spółgłoskę | dodaje się а | Плешт | 'pchła' | Плешта | Плештама |
| zakończony na ы (historyczne і), е | dodaje się тта | Лакы | 'mąż' | Лакытта | Лакыттама |
| zakończony na ы (historyczne у) | dodaje się а | Ыпшы | 'meduza' | Ыпшыа | Ыпшыама |
| zakończony na ы (historyczne ы), а po kombinacji VC | końcowa samogłoska wypada, C ulega geminacji, dodaje się а | Ухы | 'kura' | Ухха | Уххама |
| zakończony na ы (historyczne ы), а po innej kombinacji | końcowa samogłoska wypada, dodaje się а | Хаы | 'grupa' | Хаа | Хаама |
Istnieje też pewna liczba rzeczowników o nieregularnej liczbie mnogiej ogólnej, np. Һакабы (historycznie Ўакабу) 'dziewczyna' -> Һакабытта 'dziewczyny', Зерел 'kwadrat' -> Зерылла 'kwadraty'.
Przypadek
Przypadki wyraża się prefiksami. Wszystkie one z jednym wyjątkiem kończą się na samogłoski. Jeśli odmieniane słowo rozpoczyna się również samogłoską, pojawia się protetyczne ң. Prefiksów przypadków nigdy nie zapisuje się z dużej litery, zaś ich obecność nie wpływa na zapis dużych liter w rdzeniu.
| Przypadek | Prefiks | Przykład | Użycia |
|---|---|---|---|
| mianownik | - | Быт, Ынах | podmiot zdania; po przyimkach |
| biernik | іа, іаң | іаБыт, іаңЫнах | dopełnienie bliższe |
| komitatyw | біе, біең | біеБыт, біеңЫнах | współwykonawca czynności |
| narzędnik | ме, мең | меБыт, меңЫнах | narzędzie czynności; wykonawca czynności w stronie biernej |
| celownik | ла, лаң | лаБыт, лаңЫнах | dopełnienie dalsze (odbiorca czynności); ruch ku czemuś, komuś |
| przeciwcelownik | мбе, мбең | меБыт, меңЫнах | dopełnienie dalsze (odbiorca czynności); ruch od czegoś, kogoś |
| miejscownik | нде, ндең | ндеБыт, ндеңЫнах | okolicznik miejsca, rzadziej czasu |
| zagadnik | пры, прың | прыБыт, прыңЫнах | temat czegoś (pytanie: o kim? o czym?) |
| łżeergatyw | м | мБыт, мЫнах | dodatkowe podkreślenie wykonawcy czynności; wykonawca czynności w zdaniu łżeergatywnym |
Sufigowane zaimki
W języku tarykańskim istnieje pewna grupa zaimków, które przejawiają tendencję do uniesamodzielniania się i przyłączania do poprzedzających je słów. Zaimki te zawarte są w poniższej tabeli.
| Pełna forma zaimka | Forma sufigowana | Przykład pełnej formy | Przykład formy sufigowanej | Tłumaczenie przykładów | Znaczenie zaimka |
|---|---|---|---|---|---|
| треһ | ет, ңет, т | Һеранг треһ | Һерангет | ten człowiek | zaimek wskazujący (ten, ta itp.); określoność |
| шні | еш, ңеш, ш | Һеранг шні | Һерангеш | jakiś człowiek | zaimek nieokreślony (jakiś, jakaś itp.); nieokreśloność |
| кы | еч, ңеч, ч | ¿Һеранг кы? | ¿Һерангеч? | jaki człowiek? który człowiek? | zaimek pytajny (który? jaki? co za jeden?) |
Wersje rozpoczęte od samogłoski pojawiają się po słowach zakończonych spółgłoską, wersje z protetycznym ң po słowach zakończonych samogłoską. Najkrótsze wersje współistnieją z wersjami z ң przy samodzielnej odmianie zaimków przez przypadki (np. іатреһ = іаңет = іат 'tego'). Ponadto na identycznych zasadach ulegają sufigacji pierwsze człony złożonych zaimków шнікуеліуех 'jakikolwiek' i треһдраге 'tamten'.
Uwaga! Zredukowane zaimki w odmianie samodzielniej jako wykładnika mianownika używają prefiksu кы, np. np. треһ = кыңет = кыт 'ten'; кы = кыңеч = кыч 'kto'.
Negacja
Wykładnikiem negacji rzeczownika jest sufiks ха stawiany po rzeczowniku, np. Һерангха 'nie człowiek, nieczłowiek', ндеХаамаха 'nie w poszczególnych grupach'. Jeśli rzeczownik kończy się spółgłoską х, to sufiks przybiera formę ша i powoduje upodobnienie w rdzeniu, np. Ынашша 'nie dziecko, niedziecko'.
Przymiotnik i przysłówek
Przymiotniki tarykańskie niemal zawsze kończą się na е. Od przysłówków odróżnia je jedynie sposób użycia w zdaniu. Przymiotniki i przysłówki stoją zazwyczaj po elementach, które określają.
Liczba przymiotnika
Przymiotniki tarykańskie nie posiadają kategorii liczby. Jeśli zachodzi konieczność podkreślenia mnogości samodzielnie użytego przymiotnika, dostawia się po nim zaimek га 'oni', np. петле га 'jaśni, jasne'.
Przypadek przymiotnika
Przymiotnik przez przypadki odmienia się w dwóch sytuacjach: gdy użyty jest samodzielnie, np. мерапыде '(tym) szybkim'; oraz gdy dla celów stylistycznych przenosi się go przed rzeczownik - w takiej sytuacji odmieniają się oba człony, np. мерапыде меРеклет 'szybką kolejką'. W sytuacji użycia przymiotnika jako przydawki stojącej po rzeczowniku nie przyłącza on wykładnika przypadka (inkongruencja), np. меРеклет рапыде 'szybką kolejką'.
Sufigowane zaimki
Po przymiotnikach użytych samodzielnie zaimki mogą sufigować się na takiej samej zasadzie, jak po rzeczownikach. Jeśli przymiotnik opisuje rzeczownik, to sufigowany zaimek może przyczepić się do dowolnego członu, np. меРеклетет рапыде = меРеклет рапыдеңет 'tą szybką kolejką'.
Negacja przymiotnika
Odbywa się na takiej samej zasadzie, jak przy rzeczowniku.
Stopniowanie przymiotników i przysłówków
Przymiotniki i przysłówki posiadają cztery stopnie.
| Stopień | Końcówka | Przykład | Tłumaczenie |
|---|---|---|---|
| równy | - | кубе | duży |
| wyższy | і | кубеі | większy |
| najwyższy względny | іка | кубеіка | największy (z jakiejś grupy) |
| najwyższy bezwzględny | ікаіка | кубеікаіка | największy (większy już być nie może) |
Zaimek
Zaimki osobowe
System tarykańskich zaimków osobowych jest dość rozbudowany. Zaimki liczby pojedynczej nie pokrywają się znaczeniowo z zaimkami liczby mnogiej, a w przypadku zaimków drugiej osoby liczba w ogóle nie jest rozróżniana, stąd w tabeli wszystkie zaimki ułożone są w jednej kolumnie bez rozróżniania liczby.
| Zaimek tarykański | Znaczenie | Oboczności |
|---|---|---|
| іех | ja neutralne | w przypadkach innych niż mianownik ma oboczną formę іх, np. biernik іаіех~іаіх |
| геуа | ja uniżone (wobec rozmówcy) | |
| іеуа | ja z dystansem do siebie | |
| камы | my ekskluzywne | |
| кыта | my inkluzywne | |
| ында | ty, wy neutralne | ma też krótką formę нда używaną we wszystkich przypadkach, np. biernik іаңында~іанда |
| камы | ty, wy poufałe z odcieniem zaufania | ma też krótką formę һы używaną we wszystkich przypadkach, np. biernik іакамы~іаһы |
| іен | on, ona, ono (nie precyzuje płci) | w przypadkach innych niż mianownik ma oboczną formę ін, np. biernik іаіен~іаін |
| ҩн | ona (precyzuje płeć) | w przypadkach innych niż mianownik ma oboczną formę ін, np. biernik іаҩн~іаін |
| іан | on (precyzuje płeć) | w przypadkach innych niż mianownik ma oboczną formę ін, np. biernik іаіан~іаін |
| га | oni, one |
Zaimki wskazujące
Do tej grupy należą takie słowa jak треһ 'ten, ta, to', трыһ 'to miejsce, tu' (ндетрыһ 'w tym miejscu, tutaj', латрыһ 'do tego miejsca, dotąd', мбетрыһ 'stąd', мтрыһ 'to miejsce'), таре 'teraz', куе 'tak, taki'. Często w znaczeniu zaimka wskazującego używa się wyrazów o znaczeniu ogólnym połączonych z треһ, np. меЖжыіет 'tą drogą, tędy', Һерангет 'ten człowiek', ндеСграбет 'w tym czasie, wtedy'. Zaimki wskazujące na dalszy element tworzy się za pomocą sufiksu -драг(е), np. треһдраг 'tamten, tamta, tamto', мбетрыһдраг 'stamtąd', меЖжыіетдраг 'tamtą drogą, tamtędy'.
Zaimki pytające
Podstawowym zaimkiem pytającym jest кы 'co, kto, jaki, który', które może zawężać swoje znaczenie doczepiając się do innych słów, np. меЖжыіеч 'jaką drogą, którędy', Һерангеч 'co za człowiek, kto', Куезеч 'jaka rzecz, co', ндеІереч 'w jakim miejscu, gdzie'. Zachowało się archaiczne pytanie кепшрем 'skąd', obok młodszego мбеІереч 'z jakiego miejsca, skąd'.
Zaimki nieokreślone
Podstawowym zaimkiem z tej grupy jest шні 'któryś, jakiś', które tworzy pochodne na podobnej zasadzie jak pytajne кы, np. ндеІереш 'w jakimś miejscu, gdzieś', ндеСграбеш 'w jakimś czasie, kiedyś'.
Zaimki nieokreślone o znaczeniu dowolności tworzy się od zaimków pytających (oprócz кепшрем) za pomocą cząstki -куеліуех, np. Һерангечкуеліуех 'ktokolwiek', Куезечкуеліуех 'cokolwiek', ндеІеречкуеліуех 'gdziekolwiek'.
Zaimki przeczące
Jak wyżej, tyle że podstawowym zaimkiem jest хапан 'nikt, nic, zero'. W języku tarykańskim nie ma podwójnej negacji, toteż zaimki z tej grupy łączą się zwykle z niezanegowanym czasownikiem, np. ыңерцы хапан 'nikt nie przyszedł', nie *хаңерцы хапан; ніслеша іахапан 'nic nie słyszę', nie *ніхаслеша іахапан.
Zaimki upowszechniające
Jak wyżej, z użyciem кажні 'każdy, wszelki, wszyscy'.
Zaimki zwrotne
W języku tarykańskim nie ma osobnego zestawu zaimków zwrotnych. Zwykle wystarczy użycie odpowiednich zaimków osobowych, niestety zdania takie często są niejednoznaczne, np. нічыда іаіх 'lubię się (sam siebie)', ычыда Ванет іаін 'ten pan lubi się (sam siebie)' ale też 'ten pan lubi go (kogoś innego)'. Partykuła һылаже 'właśnie' postawiona po zaimku osobowym nadaje mu jednoznacznie charakter zwrotny, np. нічыда іаіх хылаже 'lubię się (sam siebie)', ычыда Ванет іаін һылаже 'ten pan lubi się (sam siebie)'.
Zaimek czasownikowy
Jest to twór specyficznie tarykański. Posiada rdzeń =і= i podlega odmianie jak każdy czasownik, nie posiada jednak własnego znaczenia, a jedynie zastępuje inne czasowniki, stąd klasyfikowany jest jako zaimek. Jego najczęstsze użycia to:
- formułowanie krótkich odpowiedzi, np. -¿мналаЛібыдлізылі? 'czy poszedłeś do szkoły?', -ніҩ 'tak, poszedłem', -ніхаҩ 'nie, nie poszedłem';
- redukowanie powtórzeń, np. ніхаглады біеін, ніхаіа, кыі ніхаіе 'nie rozmawiałem z nim, nie rozmawiam i rozmawiać nie będę';
- omijanie słowa znanego z kontekstu;
- zapomnienie słowa w pośpiechu;
- niechlujna, potoczna mowa.
Liczebnik
Tarykańskie liczebniki główne dzielą się na trzy systemy. Ich cechą wspólną jest brak ustalonych zasad co do łącznej i rozdzielnej pisowni. Wyrazy określane przez liczebniki wyższe niż jeden przybierają formę liczby mnogiej. Liczebniki zwykle występują po wyrazie, którego dotyczą, np. Пыженна бы 'dwa krety'. Przeniesienie ich przed dany wyraz służy ich podkreśleniu i wymaga użycia przyimka те, przez gramatyki tarykańskie klasyfikowanego jako przyimek dzierżawczo-ilościowy, np. бы те Пыженна 'dwa krety, akurat dwa krety'.
System liczb prostych
System ten został opracowany przez tarykańską Królewską Akademię Nauk (obecnie Nowowyspiarską Akademię Nauk). Składa się z dwudziestu jeden liczebników podstawowych o jednolitej budowie spółgłoska+ы (historyczne у). System został zaprojektowany tak, by jednym zestawem liczebników można było "obsługiwać" różne systemy liczbowe (dalej zwane podsystemami). Do najpopularniejszych podsystemów należą dwójkowy, trójkowy, ósemkowy, dziesiętny, dwunastkowy, szesnastkowy i dwudziestkojedynkowy, przy czym popularność tego ostatniego wiąże się z panującym wśród naukowców przesądem o szczęśliwych właściwościach liczby 21. Każdy z grupy podstawowych liczebników może zostać użyty jako podstawa dla podsystemu, kolejne potęgi tejże podstawy zapisywane są wedle specjalnych wzorów, dla pierwszych sześciu potęg są to: P^1=мыL, P^2=мыLL, P^3=мыгыL, P^4=мыгыгыL, P^5=мыгҩL, P^6=мыгҩгыL (w pisowni nowowyspiarskiej: P^1=муL, P^2=муLL, P^3=мугуL, P^4=мугугуL, P^5=мугјуL, P^6=мугјугуL), gdzie P to podstawa podsystemu, a L to nazwa właściwego liczebnika. Najwyższą potęgą dla której opracowano wzór jest potęga sto pierwsza (P^101=мугргугаугуL). Dodatkową zaletą systemu jest możliwość używania liter jako liczebników - wystarczy pominąć w zapisie samogłoskę ы. Mimo swych licznych zalet system ten używany jest praktycznie tylko przez naukowców. Organizowane są też zawody w przeliczaniu liczb na różne podsystemy.
Poniżej znajduje się spis liczebników prostych (pisownia ogólna / pisownia nowowyspiarska) i tabela z przykładowym zapisem liczb w wybranych podsystemach.
- мы / му
- бы / бу
- ды / ду
- тҩ / тіу
- ні / ніу
- зы / зу
- шы / шу
- жы / жу
- цы / цу
- лы / лу
- пы / пу
- ку
- ры / ру
- ту
- цшы / цшу
- у / ўу
- сы / су
- ны / ну
- хы / ху
- ҩ / ју
- чы / чу
| Liczba | Dwójkowy | Ósemkowy | Dziesiętny | Szesnastkowy | Dwudziestkojedynkowy |
|---|---|---|---|---|---|
| 5 | мыбыбы мы / 1x2x2+1 / 101 | ні / 5 / 5 | ні / 5 / 5 | ні / 5 / 5 | ні / 5 / 5 |
| 13 | мыгыбы мыбыбы мы / 1x2^3+1x2x2+1 / 1101 | мыжы ні / 1x8+5 / 15 | мылы ды / 1x10+3 / 13 | ры / 13 / D | ры / 13 / D |
| 24 | мыгыгыбы мыгыбы / 1x2^4+1x2^8 / 11000 | дыжы / 3x8 / 30 | дылытҩ / 2x10 + 4 / 24 | мыу жы / 1x16+8 / 18 | мычы ды / 1x21+3 / 13 |
| 100 | мыгҩгыбы мыгҩбы мыбыбы / 1x2^6+1x2^5+1x2x2 / 1100100 | мыжыжытҩжытҩ / 1x8x8+4x8+4 / 114 | мылылы / 1x10x10 / 100 | зыутҩ / 6x16+4 / 64 | тҩучы у / 4x21+16 / 4G |
| 111 | мыгҩгыбы мыгҩбы мыгыбы мыбыбы мыбы мы / 1x2^6+1x2^5+1x2^3+1x2x2+1x2+1 / 1101111 | мыжыжы ніжы шы / 1x8x8+5x8+7 / 157 | мылылы мылы мы / 1x10x10+1x10+1 / 111 | зыу цшы / 6x16+15 / 6F | нічы зы / 5x21+6 / 56 |
Nowy system dziesiątkowy
Nowy system dziesiątkowy powstał z podsystemu dziesiątkowego liczebników prostych, gdy tarykańscy urzędnicy próbowali nauczyć się prostego systemu liczb, nie mogli jednak pokonać wcześniejszych przyzwyczajeń, więc używając nowych form liczb podstawiali je pod stary system dziesiętny. W Tarykanii często błędnie utożsamia się nowy system dziesiątkowy z prostym podsystemem dziesiątkowym, w rzeczywistości oba te systemy różnią się jednak między sobą. Używana w nowym systemie nazwa 'dziewiątki' - дыды przeszła do niego z podsystemu trójkowego prostego systemu, zaś nazwy potęg dziesięciu wyższych niż sto zostały poprzekręcane i dostosowane do wcześniejszego systemu liczenia - stąd мыгыгы 'tysiąc' zamiast мыгылы, лы гыгы 'dziesięć tysięcy' zamiast мыгыгылы, лылы гыгы 'sto tysięcy' zamiast мыгҩлы, мыгыігы 'milion' zamiast мыгҩгулы, itd. Jest to najpopularniejszy obecnie system liczebników tarykańskich.
Podstawowe liczebniki w tym systemie:
- мы
- бы
- ды
- тҩ
- ні
- зы
- шы
- жы
- дыды
- лы
Stare liczby
Stary system dziesiątkowy to pierwotny system liczebników tarykańskich, obecnie używany rzadko.
- мых
- бы
- дарті
- тіах
- пшаб
- саті
- шеібр
- ыжер
- тужні
- ніепш
Liczebniki porządkowe
Tworzy się je od liczebników głównych (wszystkich systemów) końcówką -e, np. мыгҩгыбымыгҩбымыгыбымыбыбымыбымыe 'sto jedenasty [binarnie i naukowo]', мыдыдыe 'dziewiąty [trójkowo i naukowo]', дыдыe 'dziewiąty [potocznie]'.
Ułamki
W nazwie ułamka licznik wyrażany jest liczebnikiem głównym, a mianownik porządkowym, np. ды, лые 'trzy dziesiąte'. Granicę między licznikiem a mianownikiem zaznacza się w intonacji spacją, a w piśmie przecinkiem, co pomaga rozróżniać potencjalne homofony, np. мылылы былы,тҩе 'sto dwadzieścia czwartych', мылылы, былытҩе 'sto dwudziestych czwartych', мылылы былытҩе 'sto dwudziesty czwarty'.
Czasownik
Odmiana
Odmiana czasownika odbywa się przy pomocy prefiksów i sufiksów, obowiązuje w niej następująca kolejność morfemów:
1. łącznik 2a. modyfikator rdzenia 3. osoba podmiotu 4. negacja 5. inkorporowany okolicznik/dopełnienie 2b. rdzeń 6. czas 7. pytanie 8. znacznik niepewności 9. grupa modalności 10. rozkaz
Z tej listy do utworzenia osobowej formy czasownika potrzebne są elementy 2., 3., oraz 6.
Łącznik
Ma postać һа. Jego obecność wskazuje na to, że dany czasownik jest w jakiś sposób powiązany lub podporządkowany wcześniejszemu elementowi, zwykle też czasownikowi. Często w tłumaczeniu odpowiada on spójnikom że, żeby.
Przykłady: ніжжеды һаһаңерце 'wiedziałem, że przyjdą'; -¿іач мнаглада? -һаніхаінбжелцабр. '-Co mówisz? -Że nie mogę go dojrzeć.; ніпра һамнахабіеінгладар 'chcę, abyś z nim nie rozmawiał'.
Modyfikator rdzenia
De facto stanowią integralną część rdzenia czasownika, w formach osobowych są jednak oddzielone od niego licznymi sufiksami. Mogą nieść informację o stronie czasownika lub, tak jak polskie przedrostki, modyfikować jego znaczenie.
- бы - modyfikator sprawczy, np =жр= 'jeść', бы=жр= 'karmić'
- ді - modyfikator bierno-zwrotny, np =жжелц= 'patrzyć, widzieć', ді=жжелц= 'wyglądać [jakoś]'
- бер - modyfikator o znaczeniu czegoś stałego, dokonanego lub o dużym natężeniu, np. =чыд= 'lubić, kochać', бер=чыд= '[nieodmiennie] lubić, kochać'
- кы - modyfikator nagłego lub dynamicznego ruchu, zmiany stanu, ruchu na zewnątrz lub ku górze, np. =тіі= 'recytować', кы=тіі= 'śpiewać'
- ыті /ɨc/ - modyfikator o znaczeniu antonimu lub parodii, np. =чыд= 'lubić, kochać', ыті=чыд= 'nie cierpieć, nienawidzić'
- ыр - modyfikator niskiej intensywności, np. =жжелц= 'patrzeć, widzieć', ыр=жжелц= 'zerkać'
Jeden czasownik może posiadać tylko jeden modyfikator. Po modyfikatorach nigdy nie występuje protetyczne ң, jeśli modyfikator kończy się, zaś następny morfem zaczyna samogłoską, to samogłoski oddziela nienotowane zwarcie krtaniowe np. кыытііе 'zaśpiewa', nie *кыңытііе.
W rzeczownikach utworzonych od czasowników z rozszerzonym rdzeniem kapitalizuje się obie części rdzenia, a więc rdzeń taki traktowany jest jak złożenie, np. кыырыпа 'odbić się', КыРыпаітрат 'sprężyna'.
Osoba
Prefiksy osób odpowiadają zasadniczo osobom wyrażanym zaimkami osobowymi, mają jednak inną postać niż zaimki. Istnieje też prefiks form o nieokreślonej osobie wykonawcy.
| Zaimek osobowy | Prefiks osoby |
|---|---|
| іех | ні |
| геуа | ге |
| іеуа | ы / і / brak |
| камы | мы |
| кыта | ту |
| ында | мна |
| камы | һы |
| іен, ҩн, іан | ы / і / brak |
| га | һа |
| - | һе |
Prefiks zdystansowanego 'ja' oraz trzeciej osoby l. poj. ma formę 'і' w przypadku, gdy przed stoi przed negacją a po łączniku, formę zerową przed negacją po innych morfemach, a w pozostałych przypadkach formę 'ы', np. ыглада 'mówi', хаглада 'nie mówi', һаіхаглада '[że] nie mówi'.
Jeżeli po prefiksach osoby występuje morfem rozpoczynający się samogłoską, pojawia się między nimi protetyczne ң, np. ніңерца 'przybywam'.
Negacja
Prefiksem negacji jest ха, np. нітахка 'proszę; dziękuję', ніхатахка 'nie proszę; nie dziękuję'.
Inkorporacja
Jest stosunkowo rzadkim zjawiskiem. Polega na wpleceniu do wnętrza czasownika na pozycję bezpośrednio przed rdzeniem pojedynczej frazy okolicznikowej lub dopełnieniowej, przy czym przy inkorporacji dopełnienia bliższego można pominąć wykładnik biernika. W zapisie inkorporowanej frazy zachowuje się wielkie litery, pomija się natomiast spacje. Przykład: нігладевр іаКатет ндеңЕрценеж меБахас тарыкане = нііаКатетгладевр ндеңЕрценеж меБахас тарыкане = ніКатетгладевр ндеңЕрценеж меБахас тарыкане = ніндеңЕрценежгладевр іаКатет меБахас тарыкане = німеБахастарыканегладевр іаКатет ндеңЕрценеж 'w przyszłości będę umieć powiedzieć to słowo po tarykańsku'.
Rdzeń
Stanowi jądro czasownika. Rdzenie zaczynające się od sekwencji бж mają po samogłoskach oboczną postać жж, stąd np. czasownik o rdzeniu =бжелц= 'patrzyć, widzieć' ma w formie słownikowej postać ыжжелца. W praktyce w formach osobowych czasownika dominuje postać z жж, gdyż forma z бж może pojawić się tylko po inkorporacji do czasownika frazy zakończonej spółgłoską (np. нілаПрыцетбжелца 'patrzę na ten kwiat'), imiesłowy natomiast (oprócz imiesłowu czasownikowego) zaczynają się od бж (choć mogą przejść do жж pod wpływem sandhi).
Czas
Sufiksy czasu to а dla czasu teraźniejszego, е dla przyszłego i ы dla przeszłego, np. мнажра 'jesz', мнажре 'zjesz', мнажры 'jadłeś'. Sufiks ы może wywołać labializację, np. =деі= 'robić', нідеҩ 'robiłem', =фыт= 'odpoczywać', ыфыту 'odpoczywał'.
Pytanie
Sufiks pytania ma postać лі, np. мнаіхчыда 'kochasz mnie', ¿мнаіхчыдалі? 'czy mnie kochasz?'.
Niepewność
Wykładnikiem niepewności jest sufiks тіта /cta/, przy czym obecna w nim samogłoska а może - ale nie musi - upodabniać się do samogłoski w sufiksie czasu (a więc możliwe są formy oboczne тіте w czasie przyszłym i тіту w czasie przeszłym). Wykładnik niepewności oznacza, że mówiący do opisywanego zdarzenia odnosi się z dystansem, uważa je za mało możliwe lub niemożliwe; używany jest też do formułowania nienatarczywych, uprzejmych próśb, w znacznej mierze odpowiada polskiemu trybowi przypuszczającemu. Przykłady: нігладатіта 'mówiłbym; chyba mówię', ыжжецетіта~ыжжецетіте 'widziałby; chyba zobaczy', мнапрытіта~мнапрытіту 'chciałbyś; chyba chciałeś'.
Modalność
Sufiksy modalne obejmują sobą grupę sześciu rdzeni czasownikowych o podobnym brzmieniu, które mogą się uniesamodzielnić i przyłączyć do innego czasownika. Te rdzenie to:
- =бр= 'móc'
- =пр= 'chcieć'
- =вр= 'potrafić'
- =др= 'próbować'
- =гр= 'musieć'
- =тр= 'potrzebować, być zobowiązanym'
Proces taki może zajść wtedy, gdy mowa o dwóch czasownikach o jednakim wykonawcy połączonych ze sobą łącznikiem, z których pierwszy jest czasownikiem modalnym z powyższej grupy, a drugi nie jest zanegowany. Otrzymana forma nie posiada łącznika, a jej wykładniki gramatyczne (czas, negacja, pytanie, osoba, rozkaz) odnoszą się się do czasownika modalnego (pewne informacje o drugim czasowniku mogą zostać utracone). Poniżej kilka przykładów dla zilustrowania zjawiska.
- німалпа һанікуелме 'myślę, że umrę' - pierwszy czasownik (=малп=) nie należy do powyższej grupy, nie może się więc uniesamodzielnić
- нітра һанілізе 'jestem zobowiązany, że pójdę; powinienem pójść' - wszystkie warunki spełnione, możliwe jest przekształcenie do нілізатр 'powinienem pójść'
- ніхагра һаніжжелце 'nie muszę zobaczyć (bardziej dosłownie: nie muszę, że zobaczę)' - wszystkie warunki spełnione, możliwe jest przekształcenie do ніхажжелцагр 'nie muszę zobaczyć'
- нідре һаніхагладе 'próbuję nie mówić (bardziej dosłownie: próbuję, że nie powiem)' - drugi czasownik jest zanegowany, przekształcenie nie jest możliwe
- ніхапра һаыпрета 'nie chcę, żeby on wrócił' - czasowniki mają różne podmioty, przekształcenie nie jest możliwe
- ¿нівралі һанібенга? 'czy potrafię biec? (bardziej dosłownie: czy potrafię, że biegnę?)' - wszystkie warunki spełnione, możliwe jest przekształcenie do ¿нібенгалівр? 'czy potrafię biec?'
Sufiksy modalne mogą się na siebie nakładać, choć zdarza się to bardzo rzadko. W takim przypadku rozdziela je protetyczne ы, a informacja gramatyczna odnosi się do ostatniego z nich, np. ¿ніпралі һанівра һанібенге? => ¿нібенгаліврыпр? 'czy chcę potrafić biec?', мнахагра һамнадре һамнапре һамнапрете => мнахапретапрыдрыгр 'nie musisz próbować chcieć wrócić'.
Rozkaz
Wykładnikiem rozkazu jest р, a po sufiksach modalnych ыр, np. мнаіхчыда 'kochasz mnie', ¡мнаіхчыдар! 'kochaj mnie!'; мнахапретапрыдрыгр 'nie musisz próbować chcieć wrócić', ¡мнахапретапрыдрыгрыр! 'nie bądź zmuszony próbować zechcieć wrócić!'.
Imiesłowy
Przymiotnikowe
Używane stosunkowo rzadko, stoją po obiekcie opisywanym, tworzone są od tematu czasownika. Należą do nich:
- imiesłów teraźniejszy czynny - o końcówce -аіе, np. Һеранг малпаіе 'myślący człowiek'.
- imiesłów przeszły czynny - o końcówce -ауе, np. Һакабы ерцауе лакамы 'kobieta, która przyszła do nas'.
- imiesłów przeszły bierny - ma końcówkę -ене, może przyłączać wykonawcę wyrażonej w nim czynności w narzędniku, np. Каз бжелцене меіх 'dom widziany przeze mnie'.
Przy tworzeniu tych imiesłowów rdzenie z zewnętrznymi modyfikatorami traktuje się jako jedną ciągłą całość, np. Ыбы чыдаіе 'kochająca matka', Ыбы берчыдаіе '[niezmiennie] kochająca matka'.
Czasownikowe
Tworzone są od form osobowych czasownika za pomocą postpozycji та. Podobnie jak imiesłowy przymiotnikowe stoją po obiekcie opisywanym. Zasadnicza różnica polega na tym, że opisywany obiekt nigdy nie jest podmiotem czynności wyrażonej w imiesłowie, a jego dokładna funkcja nie jest sprecyzowana i należy dopisać ją z kontekstu, np. Һерангет ніглады та 'ten człowiek, z którym rozmawiałem' albo' ten człowiek, o którym mówiłem', Іер мнахалізебр та 'miejsce, do którego nie będziesz mógł pójść' albo 'miejsce, gdzie nie będziesz mógł chodzić', Һакабы нічыда та 'dziewczyna, którą kocham' (przedstawiono tylko najprawdopodobniejsze interpretacje).
Przysłówkowe
Praktycznie już nie używane. Należą do nich:
- imiesłów równoczesny - o końcówce -аі, np. ыглады жраі 'mówił jedząc';
- imiesłów uprzedni - o końcówce -ені, np. ылізы гладені іат 'to powiedziawszy wyszedł'.
Przy tworzeniu tych imiesłowów rdzenie z zewnętrznymi modyfikatorami traktuje się jako jedną ciągłą całość, np. ыглады біжраі 'mówił karmiąc'.
Wyrażanie dzierżawczości
W języku tarykańskim istnieje kilka konstrukcji odpowiadających przydawce dzierżawczej.
- Przyimek дары wskazuje na pewną podległość posiadanego wobec posiadacza, sprawowaną pieczę, ponoszenie za coś odpowiedzialności, a także na miejsce pochodzenia, wytwórcę, np. Лешет дары іех 'mój niedźwiedź, niedźwiedź, którym się opiekuję', Мліх дары Мычаі 'mleko krowie, krowy, od krowy', Һеранга дары Һыы 'ludzie króla [jego wysłannicy]';
- Przyimek дарыде lub даде jest używany gdy posiadany jest integralną częścią posiadacza, w praktyce najczęściej dotyczy to części ciała, np. Ніалла дарыде ҩн 'jej oczy';
- Konstrukcja уеуеттене + narzędnik oznacza posiadanie w sensie dosłownym, istnieje wiele jej skróconych wariantów, takich jak уеуеме, уетме, уеме. Przykład: Кнег уеуеттене меңЫнахет 'książka tego dziecka';
- Przyimek перпре, dosł. 'względem' używany jest, gdy posiadany pełni jakąś funkcję względem posiadanego, najczęściej jest to pokrewieństwo, np. Ыбы перпре Лахет 'matka tego mężczyzny', Ыб перпре камы 'nasz ojciec';
- Przyimki ытас, dosł. 'nad', i һыдр, dosł. 'pod' wskazują na stosunek nadrzędności lub podrzędności, np. Ыб ытас камі 'nasz ojciec [a przy tym pan i władca]', Крен ытас іех 'moja kraina [której jestem częścią]', Һеранга һыдр Һыы 'ludzie króla [jego służba]';
- Przyimek бже używany jest przy patronacie, np. Бжыі бже Лац 'ulica zwycięstwa';
- Przyimek те pozwala tworzyć konstrukcje ilościowe z liczebnikiem w roli posiadanego, np. бы те га = га бы 'oni dwoje'.
Składnia
Zdanie czasownikowe
Zdanie nieprzechodnie ma szyk VS, przechodnie zaś VSO. Szyk nie jest bardzo sztywny. Przesunięcie elementu przed czasownik służy położeniu na niego nacisk. Podmiot zdania stoi w mianowniku (może być dodatkowo uwidoczniony przez łże-ergatyw), dopełnienie w bierniku, np. ыліза Лешет ~ ыліза мЛешет 'niedźwiedź idzie', ыжра Лешет іаМес ~ ыжра мЛешет іаМес 'niedźwiedź je mięso'. Możliwe jest pominięcie przedrostka biernika w zdaniu przechodnim (tzw. zdanie z biernikiem zerowym), ma to jednak wyraźnie potoczny wydźwięk i jest powszechnie uznawane za błąd, np. ыжра Лешет Мес 'niedźwiedź je mięso'. Jeśli w zdaniu z biernikiem zerowym oznaczy się podmiot łżeergatywem, powstaje zdanie łżeergatywne, które uznaje się za bardzo kunsztowne i wysublimowane stylistycznie, np. ыжра мЛешет Мес 'niedźwiedź je mięso'.
Zdanie imienne
Jest to podtyp zdania czasownikowego. W zdaniu imiennym rolę podmiotu pełni czasownik ыра ~ ыса 'być' lub inne, podobne czasowniki. Podmiot zawsze stoi w mianowniku (może być dodatkowo uwidoczniony przez łże-ergatyw), zaś orzecznik stoi w bierniku lub mianowniku. Konstrukcja z orzecznikiem w bierniku odpowiada znaczeniowo polskiej 'jest kimś, czymś, jakimś' np. ыра Кренет іаКрен тарыкане 'ten kraj to Tarykania', ыра Трыхет іашшареде 'ten użytkownik jest [tym] zmęczonym'. Odpowiednikiem polskiej konstrukcji 'jest jakiś' jest konstrukcja z mianownikowym orzecznikiem (w gramatykach tarykańskich uznaje się go za okolicznik sposobu), np. ыра Трыхет пшареде 'ten użytkownik jest zmęczony'. Na szczególną uwagę zasługują zdania imienne z imiesłowami przymiotnikowymi, np. ыра Іазенет іаіазене 'ten tekst jest [tym] [na]pisanym', ыра Іазенет іазене 'ten tekst jest [na]pisany', ыра Һерангет іазаіе 'ten człowiek jest piszący', ыра Һерангет іазауе 'ten człowiek jest pisawszy, jest tym, który [na]pisał'.
Zdanie współrzędne
Łączy się spójnikami (mogą być domyślne), np. німалпа жеһ ніра 'myślę więc jestem', ыңерцы кыі ыглады 'przyszedł i powiedział', ніңерцы, ніжжелцыы, нілацы 'przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem'.
Zdanie podrzędne
Łączy się spójnikami, łącznikiem lub zaimkami pytającymi, np. мнапра слі мнагладар 'powiedz, jeśli chcesz', ніпра һамнанерца 'chcę, żebyś [teraz] przyszedł', ніжжелца іаҺеранг, іач ніхачыда 'widzę człowieka, którego nie lubię', ніжжелца іаҺеранг, кы ыглады һаніса бжепете 'widzę człowieka, który powiedział, że jestem głupi'. Zamiast zdań z zaimkami pytającymi można czasem użyć imiesłowów czasownikowych lub przymiotnikowych, tworząc zdania o identycznym lub podobnym znaczeniu, przy czym ze składniowego punktu widzenia są to zdania proste np. ніжжелца іаҺеранг ніхачыда та 'widzę człowieka, którego nie lubię', ніжжелца іаҺеранг гладауе һаніса бжепете 'widzę człowieka powiedziawszego, że jestem głupi; widzę człowieka, który powiedział, że jestem głupi'.
Słowotwórstwo
Złożenia
Jest to najczęstsza metoda w słowotwórstwie tarykańskim. W złożeniach zwykle drugi człon dominuje, np. Кукмаі 'żaba' + ыжра 'jeść' = КумкаіЖраі 'Francuz'; ыжра 'jeść' + Ынах 'dziecko' = ЖраіЫнах 'głodomór'. Osobnym typem złożenia jest inkorporacja dopełnienia lub okolicznika do czasownika - patrz rozdział o czasowniku.
Formanty słowotwórcze
Jest to druga najpopularniejsza metoda słowotwórcza.
- -ен tworzy od tematu czasownika nazwy czynności, efektów i narzędzi, np. ыіаза 'pisać', Іазен 'pisanie; tekst, praca pisemna';
- -аі tworzy od tematu czasownika nazwy wykonawców czynności, np. ыуурыха 'piać', Уурыхаі 'kogut';
- -трар tworzy od tematów imiennych lub czasownikowych nazwy wykonawców czynności, maszyn, narzędzi, pojęć, np. ыжжежжелца 'rozglądać się, szukać (wzrokiem)', Бжежжелцартрар 'radar';
- ыті- /ɨc/ dodany do tematu imiennego lub czasownikowego tworzy jego antonim, np. ҩ 'dobry', ытҩ 'zły, niewłaściwy';
- ыр- dodany do tematu imiennego lub czasownikowego tworzy zdrobnienie lub zmniejsza intensywność czynności, np. Бжелц 'spojrzenie, patrzenie; widok', ЫрБжелц 'krótkie spojrzenie, rzucenie okiem; widoczek'; Ынах 'dziecko', ЫрЫнах 'dzieciątko';
- -ет rzadki sufiks tworzący rzeczowniki, np. Лачауен 'łączenie' Лачауенет 'wtyczka';
- -ніх tworzy od tematów imiennych nazwy pojęć, miejsc, stworzeń, maszyn, np. Іетеш 'ściółka', Іетешніх 'żuk';
- -еж tworzy od tematów imiennych rzeczowniki abstrakcyjne, nazwy miejsc i instytucji, np. Нірт 'magnes', Ніртеж 'magnetyzm';
- -е tworzy od tematów imiennych przymiotniki, np. Дерт 'alfabet', дерте 'alfabetyczny';
- -те tworzy od tematów imiennych przymiotniki, np. Һыы 'król', һыыте 'królewski';
- са- tworzy od tematów imiennych wyrazy o znaczeniu braku, np. Клід 'ubranie', сакліде 'nagi';
- -че- pierwotnie tworzył od tematów imiennych zdrobnienia, z czasem nabrał wydźwięku pogardliwego, np. Петл 'światło', Петчел 'światełko, nikłe światło (arch.)'; Лах 'mężczyzna', Лачех 'facecik';
- -ах, obocznie też -х i -ех tworzy od tematów imiennych zdrobnienia, np. Ледіб 'biedronka', Ледібах 'biedroneczka';
- -ау tworzy od tematów czasownikowych lub imiennych czasowniki, czasem jest opcjonalnym dodatkiem niezmieniającym znaczenia, np. Кат 'słowo', ыкатауа 'oświadczać'; ыженса 'bronić', ыженсауа 'bronić'.
Przedrostki rozszerzające rdzeń czasownika również są de facto formantami słowotwórczymi - ich lista znajduje się w rozdziale poświęconym czasownikowi. Przedrostki ыті- i ыр- są zarówno rozszerzaczami rdzenia czasownikowego jak i przedrostkami słowotwórczymi imion, stąd zostały uwzględnione na powyższej liście.
Jeśli przedrostek са-, ыті- bądź ыр- wchodzi w skład rzeczownika, to taki rzeczownik kapitalizuje się niczym złożenie, np. СаГнеш 'policjant'.
Reduplikacja
Jest to historyczny, obecnie nieproduktywny sposób tworzenia słów. Polegał na podwojeniu pierwszej sylaby rdzenia czasownikowego. Nowy czasownik miał znaczenie czynności zintensyfikowanej, dokonanej lub bardziej dynamicznej. Do słów stworzonych tą metodą należą m. in.: ыжжелца 'patrzeć, widzieć', ыжжежжелца 'rozglądać się, szukać wzrokiem'; ыуетта 'łapać, zdobywać', ыуеуетта 'posiadać, mieć'; ыра 'być' ырара 'stawać się'; ыглада 'mówić', ыглаглада 'rozmawiać'; ычапыта 'wałęsać się', ычачапыта 'odnaleźć, znaleźć, odkryć'; ыбера 'brać', ыбербера 'wybrać'; ымалпа 'myśleć', ымамалпа 'zastanawiać się, rozmyślać'.
Pożyczki
Obce słowa są dostosowywane do fonologii języka tarykańskiego. W najświeższych pożyczkach występują m.in. takie procesy jak [o]->у, ы (starsze уе, е), początkowe [a]->е (starsze ы, е), końcowe [k]->х, a dawniej też [v]-> б, бж, жж), [f]->п, шш, ш.
Klasyczne
Do tej grupy należą zapożyczenia ze starożytnych języków basenu Morza Trzcin, tj. z krakirskiego i hiundajskiego. Obejmują one słowa z licznych dziedzin życia, w tym pojęcia abstrakcyjne i związane z liczeniem czasu, w tym nazwy miesięcy i dni tygodnia. Mianownikowe końcówki z języków pierwotnych były albo odrzucane, albo włączane do rdzenia. Przykłady słów a) z hiundajskiego: Бехсет 'dewastacja' <- біучсесат 'zniszczenie', куіме 'dokładny' <- чөімаун, Һедбаі 'adwokat' <- өудбеід; b) z krakirskiego: Біарсет 'środa' <- b'gëarsternëa, БжеллыЗат 'niebyt' <- bëlluzata, Темал 'matematyk' <- tåmale.
Zaimkowe
Do tej grupy należą niemal wyłącznie zapożyczenia tamteńskie z okresu formowania się Tarykanii, wiele słów z tej grupy związanych jest z melioracją i uprawą roślin. Przykłady: Есдерт 'krużganek' <-*ezdortə 'podwórko', Снахл 'starorzecze' <- *zennaklani, ніалве 'stromy' <- *diləvəs. Również wiele nazw geograficznych w Tarykanii jest pochodzenia tamteńskiego, np. Сбыпх 'dopływ Gangreny' <- *zbepoki, Тінтр 'nazwa stolicy Tarykanii do XXVIII wieku' <- *tinitəra. Jednym z nielicznych słów pochodzenia ówskiego jest Тбыч 'twos, rodzaj słodkawego napoju' <- твос.
Pratyckie
Są to zapożyczenia z języków bliskich tarykańskiemu, stąd często trudno wskazać je spośród leksyki rodzimej. Najstarsze z nich pochodzą z czasów przed opuszczeniem Puszczy Poziomkowej, większość jednak pochodzi z czasów późniejszych. Warto też zauważyć, że wpływ tarykańskiego na inne języki pratyckie był silniejszy, niż wpływ odwrotny. Do ewidentnych pożyczek pratyckich należą m. in. a) niwskie: Чыжры 'rodzaj dzidy' <- чізара, Децы 'hańba' <- децон b) hojskie: Нігад 'czerwona tkanina' <- тегада, Быбытіш 'bękart' <- биби атиш 'bękart, dosł. ojcowski chwast' b/c) hojskie lub koszylijskie: Бакеті 'imię męskie' <- Бакит 'imię męskie, dosł. góra' c) koszylijskie: Тіецшыд 'przydupas' <- теджунт d) aerieńskie: Ҩгц 'imię żeńskie' <- Југец 'imię żeńskie, dosł. krokus', Ніцшы 'mistyk aeriański' <- тіджо e) jasyrskie: Паҩд 'pogoda' <- пығонт 'powietrze', Бычтех 'robota, męcząca praca' <- бычток 'praca'.
Kuńskie i nowohiundajskie
Wśród zapożyczeń kuńskich dominują wyrazy pochodzenia karskiego, mrosjkiego i korsaryjskiego, wynika to z intensywnych kontaktów handlowych jak i (za wyjątkiem Korsarii) z bliskości geograficznej. Najczęstsze obszary zapożyczeń to handel oraz żegluga morska. Do słów pochodzenia kuńskiego należą m. in. a) mrojskie Шабаі 'latarnia morska' <- Шабја, Ырнг 'srebrna moneta' <- арген 'srebrny', Һыфытіеп 'tawerna portowa' <- Ошьтеф b) korsaryjskie Ыхштух 'bójka' <- өчешточ, Шенш 'pałac' <- шонш, Іаншлес 'handlarz' <- яншлес c) karskie Сеірах 'kapitan' <- сарах, Выбыцш 'nocnik' <- Зюбехе, Елбжыпатіеж 'bunt marynarzy' <- елвӀіпарт. Języki kuńskie, zwłaszcza korsaryjski, często służą za pośredników przy zapożyczaniu słów z dalszych stron, np. Прыхн 'handlarz niewolników' pochodzi od kors. прохен, które pochodzi ze wschodniej Gluristy. Wyrazy nowohiundajskie są w języku tarykańskim dość rzadkie, a ich tematyką również jest często handel i żegluga. Nowohiundajskiego pochodzenia są m. in. Пызы 'żagiel' <- пюзи, Евы 'łapówka [potocznie]' <- ьжу, Засх 'balast' <- засах.
Śniekrickie
Do tej grupy należą głównie zapożyczenia z języka honkiskiego. Dotyczą one głównie terminów związanych z magią, jak np. Ліпсын, Ліпс 'magia' <- Липисин, Жыбых 'peleryna' <- Жүнбүқ, Пніжб 'uczeń czarnoksiężnika' <- пәниӝънб, Цеп 'zły omen' <- тӧнсьп, Ыбыніх 'amulet ochronny' <- абу, Пазг 'chochlik' <- пъзга; przykłady niemagiczne: Чажжет 'ser kozi' <- чаҙиҙь, Ыш 'chata' <- ыфа 'dom'. Pożyczki z innych języków sniekrickich zdarzają się rzadko, np. Хысыж 'różowa muszla znad zatoki Brezji' <- snobeckie хућўш, Вадіз 'watażka' <- gażachskie гвъђүз 'wódz'.
Uwaga! Zapis Vн oznacza w ortografii honkiskiej samogłoskę nosową, w pozostałych językach śniekrickich uprościł się on do diakrytyki.
Wajtulskie
Wyrazy z języka wajtulskiego to głównie pojęcia religijne. Upowszechniły się one dopiero w XVIII wieku wraz z rozpowszechnianiem się seumuchstwa, wcześniej były znane przez nieliczne kręgi - głównie religioznawców i osoby mające styczność z Wajtułami. Przykłady pojęć religijnych: Ві 'Wach, bóg ognia' <- Вахй, Чеҩмыі, Чеҩмыіеж 'seumucha, seumuchstwo, religia ognia, dosł. droga płomienia' <- Сеҩҩ Муха, Дышеіп 'Deszejbi, mitologiczny skrzydlaty żółw o pięciu skorupach' <- Деӑѕеӑібй, Ныпеі, Непеі 'nopej, kapłan seumuchski' <- ноӑпеі.
Dialekty
Tarykański obszar dialektyczny dzieli się na trzy główne pasma - wschodnie, centralne i zachodnie. Osobne miejsce zajmuje żargon naukowy z Nowych Wysp (dawniej pod nazwą Nowa Tarykania). Język literacki opiera się głównie na stołecznej odmianie języka, która reprezentuje pasmo centralne.
Samogłoski
Systemy samogłoskowe
W dialektach tarykańskich występują trzy podstawowe systemy samogłosek nazywane od kształtów liter systemami I, У i Т oraz czwarty system К będący pochodną systemu Т.
- System samogłosek Т (inaczej zwany systemem pełnym) zachowuje pięć historycznych fonemów samogłoskowych: /ɨ/ /ə/ /a/ /i/ /u/. Występuje w zachodnich dialektach. Niektóre gwary (głównie na południowym zachodzie) uzupełniają ten system o dodatkowy fonem /e/ bądź /ɛ/, który zasadniczo odpowiada literackiemu /ə/. Taki rozszerzony system Т to system К (system przepełniony). Przykłady: wieś Сылау /risaj/ [risæj] 'beksa' wobec lit. Рычаі /rɨsaj/ [rɨsæj]; wieś БыБыкыт /bubukit/ [bubucit] 'Bybykit, nazwa wioski, dosł. Dwa Wzgórza' wobec lit. БыБыкыт /bɨbɨkɨt/ [bɨbɨkɨt]; wieś Ліуахха карле /kʷel/ [kʷeʎ] 'śmierć' wobec lit. Куелм /kʷəlm/ [kʷɵlm̩].
- System samogłosek I (inaczej zwany systemem pionowym) posiada trzy fonemy różniące się jedynie wysokością: /ɨ/ /ə/ /a/, przy czym fonemy te mają liczne alofony. System ten powstał przez zmieszanie się historycznych fonemów /ɨ/, /i/ i /u/. Występuje w centralnych i wschodnich dialektach, a także w języku literackim. Towarzyszy mu obecność licznych spółgłosek labializowanych powstałych z desynchronizacji /u/ (tzw. druga labializacja). Przykłady: przedmieścia stołecznego miasta Tintra /ədʷɨn/ [ɘdʷʊn] lub /nədʷɨn/ [nɘdʷʊn], wieś Пыпшаііа /nəntʷɨ/ [nɛntʷʊ], wieś Уркышен /nəntʷɨn/ [nentʷʉn], wieś Дунажет /jəntɨn/ [jəntɨn] 'kaczka' wobec lit. Ентун /əntʷɨn/ [ɘntʷʊn].
- System samogłosek У posiada cztery fonemy samogłoskowe: /ə/ /a/ /i/ /u/. Występuje jedynie na Nowych Wyspach. System ten powstał przez przejście historycznego fonemu /ɨ/ w /i/. Przykłady: му /mu/ [mu] 'jeden' wobec lit. мы /mɨ/ [mɨ]; Таріканна /tarikanna/ [tarikanna] 'Tarykańczycy' wobec lit. Тарыканна /tarɨkanna/ [tarɨkanna].
Długie samogłoski
- W dialektach centralnych i północno-wschodnich zdarzają się długie samogłoski powstałe na drodze zlania krótkich samogłosek i spółgłosek płynnych; zwykle pojawiają się dwie kontrastujące samogłoski długie /e:/ i /o:/, np. wieś Пыпшаііа /dro:/ [dro:] 'drzewo' wobec lit. Дреу /drəw/ [drəw]; /e:x/ [e:x] 'płetwa' wobec lit. Ыіх /ɨjɨχ/ [ijiχ].
- W dialektach wschodnich istnieje tendencja do wydłużania samogłoski /a/, głównie w otoczeniu fonemów /r/ i /l/; jest to proces czysto fonetyczny, nie różnicujący wyrazów. Przykłady: miasto Кдансх /wɨlaʒə/ [wʊla:ʒə] 'właśnie' wobec lit. улаже /wɨlaʒə/ [wʊlaʒə]; /pratrar/ [pratra:r] 'polityk' wobec lit. Пратрар /pratrar/ [pratrar].
Labializacja samogłosek po /b/ i /p/
W dużej części gwar o systemie samogłosek I w pozycji po /b/ i /p/ pojawiają się zaokrąglone alofony samogłosek. Te same warianty w standardzie literackim występują tylko po spółgłoskach labializowanych oraz /ɥ/ i /w/. Przykłady: wieś Пыпшаііа /spɨʃʃə/ [spuʃ:ə] 'mały' wobec lit. чпышыхе /spɨʃɨχə/ [spɨʃɯχɤ], wieś Уркышен /ba:bɨn/ [bɒɔ͡bʉn] 'foka' wobec lit. Балбын /balbɨn/ [balbɨn].
Samogłoski nosowe
Występują w niektórych zachodnich dialektach. Prawdopodobnie wytworzyły się pod wpływem honkiskim. Przykłady: wsie Сылау i Гуегуеніх /ə̃tũ/ [ə̃tũ], wieś Ліуахха карле /nẽtũ/ [nẽtũ] 'kaczka' wobec lit. Ентун /əntʷɨn/ [ɘntʷʊn].
Spółgłoski
Spółgłoski labializowane
Zasób spółgłosek labializowanych jest bardzo zróżnicowany w dialektach tarykańskich.
- Na objętych drugą labializacją (desynchronizacja /u/) obszarach centralnych i wschodnich występują rozbudowane systemy spółgłosek labializowanych. Przykłady: przedmieścia stołecznej Tintry /tʷ/ /dʷ/ /cʷ/ /ɟʷ/ /kʷ/ /gʷ/ /ŋʷ/ /ʦʷ/ /ʧʷ/ /sʷ/ /zʷ/ /ʃʷ/ /ʒʷ/ /χʷ/ /rʷ/ /ɥ/ (nie wszystkie z powyższych są obecne w każdym idiolekcie), wieś Пыпшаііа /tʷ/ /dʷ/ /kʷ/ /gʷ/ /ŋʷ/ /ʦʷ/ /ʧʷ/ /ɥ/, wieś Дунажет /kʷ/ /gʷ/ /ʦʷ/ /θʷ/ /sʷ/ /xʷ/ wobec lit. /tʷ/ /dʷ/ /cʷ/ /kʷ/ /gʷ/ /ʦʷ/ /ʧʷ/ /sʷ/ /zʷ/ /ʃʷ/ /ʒʷ/ /ɥ/.
- Na nieobjętych drugą labializacją (desynchronizacja /u/) obszarach zachodnich występują jedynie spółgłoski labializowane pochodzące z pierwszej labializacji (desynchronizacja /o/) lub z zapożyczeń śniekrickich - /kʷ/, /gʷ/ i /xʷ/. Przykłady: wieś Сылау /ə̃tũ/ [ə̃tũ] 'kaczka' wobec lit. Ентун /əntʷɨn/ [ɘntʷʊn], wieś Ліуахха карле /kʷel/ [kʷeʎ] 'śmierć' wobec lit. Куелм /kʷəlm/ [kʷɵlm̩], ta sama wieś /livaxʷəʒə/ [ʎivaxʷəʒə] 'komary, robactwo' wobec lit. Ліуахеж /ʎɨwaχəʒ/ [ʎiwɑχɤʒ] 'robak, owad, robactwo', wieś Гуегуеніх /gʷəgʷən(ix)/ [gʷɞgʷɞn(ɪx)] 'Gwegwenich, nazwa wsi' wobec lit. Гуегуеніх /gʷəgʷəɲɨχ/ [gʷɵgʷɵɲiχ], ta sama wieś /gʷadu/ [gʷɑdu] 'bohater, wódz' z gaż. гвъђүз 'wódz' wobec lit. Уадіз /waɟɨz/ [wɑɟiz] 'watażka' z tego samego źródła.
- W żargonie nowowyspiarskim spółgłoski labializowane nie występują - nie zaszła tam druga labializacja, a pochodzące z pierwszej labializacji /kʷ/ i /gʷ/ przeszły w /k/ i /g/. Przykłady: ду /du/ [du] 'trzy' wobec lit. ду /dʷɨ/ [dʷʊ], Келм /kəlm/ [kəlm̩] 'śmierć' wobec lit. Куелм /kʷəlm/ [kʷɵlm̩].
Prejotacja
Polega na poprzedzeniu wyrazu zaczynającego się od /ə/ dodatkowym /j/. Występuje sporadycznie na całym tarykańskim obszarze dialektycznym, stosunkowo najczęściej w dialektach wschodznich. Przykład: wieś Дунажет /jəntɨn/ [jəntɨn] 'kaczka' wobec lit. Ентун /əntʷɨn/ [ɘntʷʊn]
Prenazalizacja
Jest częstym zjawiskiem na całym tarykańskim obszarze dialektycznym. Polega na dodawaniu /n/ do słów zaczynających się od samogłosek w wyniku włączania do tematu o protetycznego -ң-. Przykłady: przedmieścia stołecznego miasta Tintra /nədʷɨn/ [nɘdʷʊn] obok /ədʷɨn/ [ɘdʷʊn], wieś Пыпшаііа /nəntʷɨ/ [nɛntʷʊ], wieś Уркышен /nəntʷɨn/ [nentʷʉn], wieś Ліуахха карле /nẽtũ/ [nẽtũ] 'kaczka' wobec lit. Ентун /əntʷɨn/ [ɘntʷʊn].
Gramatyka
Biernik ң
Jest to nowowyspiarska innowacja polegająca na redukcji literackiej przedsamogłoskowej postaci biernika іаң- do ң-. Zmiana ta została wprowadzona przez nowowyspiarskich naukowców umyślnie i miała na celu zwiększenie ekonomii języka. Przykład: ңЕнтун /nəntun/ [nɘntun] 'kaczkę' wobec lit. іаңЕнтун /janəntʷɨn/ [jænɘntʷʊn ~ jænəntʷʊn].
Dzierżawczość
- Na części obszarów peryferyjnych - głównie na północy i południowym wschodzie - zachowały się archaiczne przedrostki dzierżawcze. Przykład: wieś Ракшул /ɲɨ, ɲɨn, ɲɨɲ, ɲ/ 'mój', /mɨ, mɨn, mɨɲ/ 'nasz, ale nie twój', /tʷɨ, tʷɨn, tʷɨɲ, tʷ/ 'nasz i twój też', /da, dan, daɲ/ 'twój, wasz', /ə, ən, əɲ/ 'jej, jego, ich'; w użyciu: /əkaʣ/ [ɘkaʣ] 'jego dom' wobec lit. Каз гуегуеттене меін /kaz gʷəgʷəttənə məjn/ [kaz gʷɵgʷɵttənə mɛjn̩], /ɲɨb/ [ɲib] 'mój ojciec' wobec lit. Ыб перпре іех /ɨb pərprə jəχ/ [ɨb pərprə jɛχ].
Teksty
ЕрцКат дары РеХаы - Motto zespołu R
¡ыра бы га...
...іаТрыбл ланда!
¡міженсауер іаПрат ытас Бехсет!
¡ырер Һеранга куенны һыдер БарбжЛапс мы!
¡ырер Себалеж ытас Чыд кыі Ҩ!
¡мыжжелцер іаСеід бже Ынтумет!
¡Мычачы!
¡Куедіры!
¡мыса іаРеХаы іертіхе кыі һыуепше!
¡мнахалаце ытас камы, мнажжелце!
¡ніачы, куе һылаже!
Ҩдіт - Judyta
діызеба Һакабы зангареңет Ҩдіт. һантыра Ніалла зангаре, жаніуе даде ҩн іаЦшыхыж кубе, іаЦшыхыж ыіде куе, һаыдаінабр іаНыі ытас Прат. ыра Харц даде Ҩдіт себале, хажжера ҩн прыДыр.
Ікатрын - Katiusza (zwrotki I i II)
ша һапрыцы Ылмапша кыі Перра,
ша ыапрыны Нініаңет мбеРен;
кыылізы лаБерег Ікатрын,
лаБерег магаше кыі ніалве.
кыылізы, ыңеінехлы іаңЕінех
прымбеСтепТурылет сызауе,
прымыңет, іач ҩн берычыды,
прымыңет, мбеч іаЛеіла ыженсы.
Клепан ыдыстрахе - Litania przeciw strachowi
ніхачауагр іаСтрах, мСтрах берымердауа іаДеш.
ыра мСтрах іаКуелм чпышыхе кыі іаХапанДеіен кубе.
ніжжелце лаСтрах ытас іех.
кыыңерцар меңытас іех кыі меңынпра іех.
кыі ндеСкрабет берылізе та ніжжелце меНіал бжыіжете лаЖжыі ыҩ та.
ылізы лаСтранеч мСтрах, ыре ндетрыһ мХапан.
іех ыре берніре.