Tjèvāngō

Wstęp

Tjèvāngō (lub po prostu Dragnibuvl Kvanluvi - język człowieczy) jest językiem, którym posługiwał się lud Tjèvāngonō. Obecnie, w świecie (beznazwy) jest językiem wymarłym, ale jego znajomość przetrwała (głównie w piśmie) i stosowany jest wciąż w dyplomacji, poezji i pieśniach.

Podstawy

Do zapisu języka używa się alfabetu łacińskiego. Jest to język fleksyjny, noszący również cechy analityczności. Jego cechą charakterystyczną jest brak trzeciej osoby wyrażanej przez standardową fleksję oraz występowanie tzw. klauzul, które modyfikują treść semantyczną (dodanie jednego przysłówka może zmienić diametralnie znacznenie). Standardowa budowa sylaby to C+C+V+C. Akcent jest dynamiczny, iloczasowy (jeśli pozwala na to budowa sylaby) oraz oksytoniczny lub paroksytoniczny, w niektórych przypadkach proparoksytoniczny (jednak to zdarza stosunkowo rzadko i jest wymuszone budową i iloczasem sylaby)

Alfabet

Alfabet języka składa się z XX liter:

Alfabet

Litera	Wymowa	Opis
Āā		Długie [a]
Aa		Krótkie [a]
Àà		Tzw. "a pochylone" [
Ââ		Oznaczenie poprzedzonej palatalizacji dla à; <ìà>
Bb
Dd
Ēē
ee
Ḕḕ
Èè
Êê		Oznaczenie poprzedzonej palatalizacji dla ḕ lub è; <ìè>
Ff
Gg
Īī		Długie [i]
Ii		Krótkie [i]
Îî		Długie [i] wynikające z palatalizacji głoski, <ìi>
ì		Znak palatalizacji [j]
Jj
Ĵĵ
Kk
Ll
Mm
Nn
Ōō
Oo
Pp
Rr
Ss
Tt
Ūū
Vv
Ȳȳ
Yy

Fonetyka

Fonetyka języka nie jest bardzo skomplikowana. Charakterystyczne jest użycie pewnych zjawisk takich jak palatalizacja w celu zmiany gramatycznej funkcji wyrazu.

Samogłoski

Samogłoski

	Przednie		Centralne		Tylne
	długie	krótkie	długie	krótkie	długie	krótkie
Przymkięte	[iː] ī	[i] i	[ɨː] ȳ	[ɨ] ŷ	[uː] ū	[u] u
Prawie przymknięte		[ɪ] y
Półprzymknięte	[eː] ḕ	[e] è			[oː] ō	[o] o
Półotwarte	[ɛː] ē	[ɛ] e			[ɔː] o	[ʌ] à [ɔ] o
Otwarte			[aː] ā	[a] a

W Tjèvāngō występuje 17 fonemów samogłoskowych. Nie licząc iloczasu, barwowo rozróżnianych jest do dziesięciu głosek (ich liczba może się wahać w zależności od dialektu). Samogłoski mogą zmieniać swoją barwę w zależności od miejsca padania akcentu, palatalizacji i zmian iloczasu

Spółgłoski

Tjèvāngō posiada następujący system samogłoskowy

Spółgłoski

		Bilabialne	Wargowo-zębowe	Zębowe	Dziąsłowe	Podniebienne	Miękkopodniebienne
Nosowe	twarde	[m] m			[n] n		[ŋ] n
	miękkie	[mʲ] mì				ɲ [nì]
Zwarte	twarde	[p] p [b] b			[t] t [d] d		[k] k [g] g
	miękkie	[pʲ] pì [bʲ] bì			[tʲ] tì [dʲ] dì		[kʲ] kì [gʲ] gì [j~ʝ] ĵ
Szczelinowe	twarde		[f] f [v] v	[θ~ð] tl			[x] <'> [ɣ] j
	miękkie		[fʲ] fì [vʲ] vì, vlì	[θʲ] tlì			[xʲ] î [ɣ] llì, nlì
Aproksymanty	twarde		[ʋ] vl
	miękkie
Drżące	twarde				[r] r
	miękkie				[rʲ] rì
Boczne	twarde				[l] l	[ʎ] nl, ll
	miękkie					[ʎ] lì

Głoska [x] (przydech) pojawia się, kiedy wyraz zaczyna się od samogłoski. Jeśli zachodzi konieczność, jest oznaczana apostrofem ' .

Ponadto, istnieje podział na samogłoski lekkie (C) i ciężkie (C'). Samogłoski ciężkie są często zapisywane dwuznakami i traktowane są jako jedna głoska przy podziale na sylaby. Wpływają one na iloczas sylaby i często ją skracają, gdyż same są traktowane są jako głoski długie.

Spółgłoski ciężkie

Znak graficzny	IPA
ng	ŋg
kv	kf(~gv)
tl	θ(~ð)
j	ɣ(~x)
tj	dɣ(~tx)
tj	dɣ
vl	ʋ
ll, nl	ʎ

Kursywą podano allofoniczną wymowę, która w przyszłości zdominuje język standardowy na północy (tzw. dialekt północny).

Palatalizacja

Są dwa rodzaje palatalizacji: standardowa (zmiękczenie) i niestandardowa

Palatalizacja standardowa (zmiękczenie)

Podlegają jej spółgłoski: [m], [p], [b], [t], [d], [k], [g], [f], [v], [x], [r]. Polega ona na zmiękczeniu ostatniej głoski przed samogłoską w sylabie.

Palatalizacja niestandardowa

Zmienia barwę spółgłoski.

• n [n] => nì [ɲ]
• vl [ʋ] => vlì [vʲ]
• l [l] => lì [ʎ]
• ll, nl [ʎ] => llj, nlj [ɣ]
• j [ɣ] => ĵ [ʝ~j]

Iloczas

W języku występuje iloczas. Zwykle nie modyfikuje on znaczenia wyrazu i wynika z budowy sylaby.

Przyjęto oznaczenia: V - samogłoska, C - spółgłoska lekka, C' - spółgłoska ciężka

Sylaba, która nie jest ostatnia, jest długa z natury, jeśli:

• ma budowę V np. āgravō - szaleć, zachowywać się nietaktownie.
• ma budowę C+V np. nȳntō - przyjaciel

Sylaba, która jest ostatnią w wyrazie, jest długa z natury, jeśli:

• ma budowę C+V (patrz wyżej)
• ma budowę C+V+C lub C+V+C' np. kālēj - nauczyciel
• ma budowę C'+V - ljellē - latać
• ma budowę C+C+V - frènrō -iść

Sylaba w środnu wyrazu nie może być długa, jeśli

• ma budowę C+C+V lub C'+V np. jallàn - ogień
• ma budowę C+C+V+C lub C'+V+C np. llartlanlō

W skutek otrzymania akcentu, sylaby w środku wyrazu o następującej budowie mogą ulec wydłużeniu:

• C+V+C np. dálguvl => dālguvl - owoc

Zmiany iloczasu wskutek działania akcentu (augumentacja)

Samogłoska krótka	zmiana iloczasu z akcentu
a	ā
à	ā
e	ē
è	ḕ
i	ī
o	ō
u	ū
y	ȳ

Jeżeli na sylabę krótką, która nie jest długa z natury lecz jej krótkość nie jest obligatoryjna, pada akcent, staje się długa. Samogłoski przechodzą przemiany zaprezentowane w powyższej tabeli.

Wydłużenie <a> i <à> powoduje powstanie barwowo samej głoski <ā>, lecz w rozwoju języka ta cecha ulegnie zmianie.

Zmiany iloczasu wskutek działania palatalizacji (dyminucja)

Samogłoska	zmiana iloczasu z palatalizacji
ā	ìa
a	ìa
à	â (ìà)
ē	ê (ìè)
e	ê
ḕ	ê
ī	î (ìi)
i	î
ō	ìo
o	ìo
ū	ìu
u	ìu
ȳ	ŷ [jɨ]
y [ɪ]	ŷ [jɨ]

Jeżeli spółgłoska przed samogłoską w sylabie się palatalizuje, sylaba traci iloczas. Wyjątkiem jest /ī/, gdzie iloczas pozostaje (choć grafem zmienia się w <î>), oraz /i/, które się wydłuża do /ī/ (czyli zachodzi proces odwrotny, również ze zmianą grafemu na <î>). Circumflex jest skrótową pisownią ì + samogłoska z diaktrykiem. Jeżeli spalatalizowana spółgłoska ma zmienić swój znak graficzny, pierwszeństwo w oznaczaniu tego procesu ma zawsze samogłoska, a grafem spółgłoski pozostaje bez zmian. Np. ljellèj (ptak) => ljêllèj, nie *lĵèllèj (e>ê jest ważniejsze niż j>ĵ). Circumflex oznacza oczywiście palatalizację owego /j/, więc owo <j> czyta się jako /ĵ/.

Spalatalizowana sylaba z /y/ redukuje się do /y/ czytanego jako krótkie [ɨ], nie [ɪ].

UWAGA: należy pomiętać, że <î> może oznaczać również [xʲ] jeśli palatalizuje się początkowa sylaba wyrazu rozpoczynająca się od samogłoski np ōrvēj [.xoːrvɛːɣ] => îorvej [xʲor.vɛːɣ]

Akcent

Położenie akcenu wynika z budowy sylab w wyrazie i ich iloczasu. Może w niektórych przypadkach wydłużyć akcentowaną samogłoskę. Przy badaniu położenia akcentu, nie uwzględnia się sylab długich powstałych w wyniku położenia akcentów (czyli tych, które nie są długie z natury).

Przyjęto następujące oznaczenia: — to sylaba długa (ciężka), a U to sylaba krótka (lekka)

• Akcent jest paroksytoniczny (tzw. standardowy) jeśli wyraz ma strukturę:

'— — np. vȳtō - kochać

'— U np. gāntàn - dom

U 'U U np. kvanlur - człowiek

• Akcent jest oksytoniczny jeśli wyraz ma strukturę:

U '— np. frènrō - iść

• Akcent jest preparoksytoniczny, jeśli wyraz ma strukturę:

'— U U np. mējenrèj - opiekun

[o] vs [ɔ]

Wymowa <o>:

• jeżeli jest krótkie z natury, wymawia się [ɔ]
• jeżeli jest krótkie wkutek palatalizacji <ō> nieakcentowanego wymawia się [ɔ]
• jeżeli jest krótkie akcentowane wymawia się [o]

Wymowa <ō>

• jeżeli jest długie z natury, wymawia się [ɔː]
• jeżeli jest długie z akcentu (lub akcentu i natury) wymawia się [oː]

Rzeczownik

W Dragnibuvl rzeczownik odmienia się przez przypadki, liczby i czasami rodzaje. Przymiotnik jest jedynie jednym z przypadków, nie tworzy związku zgody (choć uzgadnia się rodzajem, jeśli jest taka możliwość) z rzeczownikiem, uczestniczy aktywnie w konstruowaniu zdań.

Rodzaj

Są trzy rodzaje: męski, żeński i mnogi.

O rodzaju decyduje końcówka fleksyjna.

Zdrobnienia są zawsze rodzaju żeńskiego.

Rodzaj mnogi posiadają rzeczowniki, które wyrażają często mnogość, choć traktowane są jako posiadające liczbę pojedynczą.

Deklinacja

Język posiada sześć deklinacji z podtypami. Z uwagi na różny iloczas ostatniej sylaby, która jest końcówką deklinacji, uwzględnia się również dodatkowy podział na typ długi i krótki. Nie generuje to większych konsekwencji, jednakże w przyszłości ta cecha przyczyni się do powstania zmian fonetycznych.

Deklinacja I

Deklinacja I

	m
	Długa	Krótka
Nominativus	-ūr	-ur
Genetivus	-ēn	-èn
Adiectivus	-ūvī	-uvī
Accusativus	-ūv	-uv
Ablativus	-ūn	-un
Possesivus	-or	-or
Vocativus	-urn

Do deklinacji I -ur należą wyrazy rdzenne rodzaju męskiego i niektóre imiona.

Deklinacja II

Deklinacja II

	f
	Długa	Krótka
Nominativus	-ēj	-èj
Genetivus	-ēn	-èn
Adiectivus	-ē	-ī
Accusativus	-ètl
Ablativus	-ēn	-èn
Possesivus	-ēr	-ir
Vocativus	-ēn	-ī

Do deklinacji II -ej należą wyrazy rdzenne rodzaju żeńskiego i niektóre imiona.

Deklinacja III

Deklinacja III

	m		f
	Długa	Krótka	Długa	Krótka
Nominativus	-ān	-àn	-ḕn	-èn
Genetivus	-ān	-àn	-ḕn	-èn
Adiectivus	-ānī	-ànī	-ḕnī	-ī
Accusativus	-ànj		-ènj
Ablativus	-ān	-àn	-ḕn	-èn
Possesivus	-ār	-àr	-ḕr	-ir
Vocativus	-ān	-àr	-ḕn	-èn

Do deklinacji III -àn/-èn należą wyrazy rdzenne, które mogą być i rodzaju męskiego i żeńskiego (np. nazwy zawodów, imiona, niektóre wyrazy funkcjonujące bardzo często jako przymiotniki). Niektórym wyrazom można wymieniać końcówkę w zależności od rodzaju, jakiego chcemy użyć. Jeśli rzeczownik ma tylko rodzaj męski, zmiana na rodzaj żeński oznacza zdrobnienie, a niekiedy zmienia znaczenie wyrazu.

Ze względu na tworzenie liczby mnogiej przez przegłos, jedynymi samogłoskami mogącymi tworzyć pierwszą sylabę wyrazów w tych trzech deklinacjach są <a, u , o, y>

Deklinacja IV

Deklinacja II

	f
	Długa	Krótka
Nominativus	-ōnō	-onō
Genetivus	-ōn	-on
Adiectivus	-ōnī	-ī
Accusativus	-ōvō	-ovō
Ablativus	-ōnō	-onō
Possesivus	-ōnrō	-onrō
Vocativus	-ōnō	-onō

Do deklinacji IV -ono należą wyrazy rdzenne rodzaju mnogiego i nazwiska.

Deklinacja V

Deklinacja V

	m		f		p
	Długa	Krótka	Długa	Krótka	Długa	Krótka
Nominativus	-uvl		-atl		-ovl
Genetivus	-ēn	-èn	-ān	-an	-ōn	-on
Adiectivus	-ūnī	-unī	-ānī	-anī	-ōnī	-onī
Accusativus	-ūv	-uv	-āv	-av	-ōv	-ov
Ablativus	-ūn	-un	-ān	-an	-ōn	-on
Possesivus	-ōr	-or	-ār	-ar	-ōr	-or
Vocativus	-urn		-arn		-orn

Do deklinacji V -uvl/atl/ovl należą wyrazy rdzenne, obcego pochodzenia rodzaju męskiego, żeńskiego i mnogiego. Końcówki rodzajów męskiego i żeńskiego nie są wymienne, kiedy chce się zmienić rodzaj, natomiast w języku nieformalnym wymiana końcówki męskiej lub mnogiej na żeńską traktowana jest jako dyminucja.

Deklinacja VI

Deklinacja VI

	m		f
	Długa	Krótka	Długa	Krótka
Nominativus	-ō		-ē
Genetivus	-ōn	-on	-ēn	-èn
Adiectivus	-ī
Accusativus	-otl		-ètl
Ablativus	-ōn	-on	-ēn	-èn
Possesivus	-ōr	-or	-ēr	-ir
Vocativus	-orn		-èrn

Do deklinacji VI -o/e należą wyrazy rodzaju męskiego i żeńskiego wyrażające byty abstrakcyjne, idee, imponderabilia. Bezokoliczniki traktowane jako gerundia również należą do tej deklinacji.

Liczba

W jaki sposób tworzy się liczbę mnogą zależy od deklinacji, w której znajduje się rzeczownik.

W deklinacji I, II i III liczba mnoga jest tworzona przez przegłos samogłoski w pierwszej sylabie:

a>e lub a>è (w zależności od akcentuacji)

u>à

o>à

y>i

W deklinacji V, kiedy rzeczownik jest rodzaju męskiego lub żeńskiego, liczbę mnogą tworzy się poprzez zamianę końcówki na końcówkę rodzaju mnogiego. Nie następuje jednak zmiana rodzaju pod względem gramatycznym.

W deklinacji IV, rzeczownikach rodzaju mnogiego deklinacji V i VI nie tworzy się liczby mnogiej.

Aktywność

Każdy rzeczownik, niezależnie od deklinacji i przypadku może być aktywny lub pasywny.

Rzeczownik aktywny jest agensem.

Rzeczownik pasywny jest pasjensem.

Hierarchia uzgadnia aktywności rzeczownika:

• Funkcja w zdaniu,
• Konstrukcja, w jakiej się znajduje,
• Konstrukcja przyimkową,

Sytuacje, w których rzeczownik pasywny jest agensem:

• W szyku SVO podmiot może być uzgodniony z imiesłowem przymiotnikowym indukującym pasywność i jednocześnie zachować charakter agensa wtedy i tylko wtedy, kiedy dopełnienie bliższe jest wyrażane przez rzeczownik pasywny.

Jeśli imiesłów przymiotnikowy jest aktywny, to rzeczownik który opisuje jest agensem niezależnie od aktywności.

Jeśli imiesłów przymiotnikowy jest pasywny, to rzeczownik który opisuje (jeśli jest aktywny) jest agensem względem zdania a pacjensem względem imiesłowu.

"Spalony człowiek biegnie"

Czasownik

Czasowniki odmieniają się przez osoby, liczby, czasy, tryby i przypadki.