Tjèvāngō

Tjèvāngō (Tjèvāngō Vānardī lub po prostu Dragnibuvl Kvanluvi - język człowieczy) jest językiem, którym posługiwał się lud Tjèvāngonō. Obecnie, w świecie (beznazwy) jest językiem wymarłym, ale jego znajomość przetrwała (głównie w piśmie) i stosowany jest wciąż w dyplomacji, poezji i pieśniach.

Wstęp

Opisywany tutaj jest język Tjèvāngō archaiczny (Tjèvāngō Vānardī). Pod koniec tej ery coraz widoczniejsze była alofonia oraz diglosja. Wymowa standardowa ostała się na południu kraju, na północy natomiast rzadziej używane warianty wymowy stały się normą, tworząc dialekt północny (Thèvāngō Hēkrē). Mowa południowa, mimo że dłużej trzymała się standardu Vānardī również została poddana odkształceniom dając dialekt południowy (Tjḕvangō Djangū) Wkrótce obie wymowy odbiegły od standardu, aż pojawiły się poważniejsze problemy w komunikacji poprzez zmany fonetyczne, semantyczne i syntaktyczne.

Podstawy

Do zapisu języka używa się alfabetu łacińskiego. Jest to język fleksyjny, noszący również cechy analityczności. Jego cechą charakterystyczną jest brak trzeciej osoby wyrażanej przez standardową fleksję oraz występowanie tzw. klauzul, które modyfikują treść semantyczną (dodanie jednego przysłówka może zmienić diametralnie znacznenie). Standardowa budowa sylaby to C+C+V+C. Akcent jest dynamiczny, iloczasowy (jeśli pozwala na to budowa sylaby) oraz oksytoniczny lub paroksytoniczny, w niektórych przypadkach proparoksytoniczny (jednak to zdarza się stosunkowo rzadko i jest wymuszone budową i iloczasem sylaby)

Przyjęto następujące oznaczenia:

• C oznacza spółgłoskę lekką
• C' oznacza spółgłoskę ciężką lub spalatalizowaną
• V oznacza samogłoskę

Alfabet

Do zapisu języka stosuje się alfabet łaciński. Są dwa typu zapisu: kwantytyczny i niekwantytyczny. Kwantytyczny oddaje w pełni iloczas, wraz z jego zmianami wskutek redukcji; stosowany jest, gdy chce się dokładnie określić wymowę i melodykę wypowiedzi oraz w pracach na temat samego języka Tjèvāngō. Natomiast zapis niekwatytyczny jest standardowym zapisem historycznym i stosowany jest na codzień.

Alfabet

Niekwantytyczny	Kwantytyczny	Wymowa standardowa	Opis
Aa	Āā	[aː]	Długie "a"
	Aa	[a]	Krótkie "a"
Àà	Àà	[ʌ]	Tzw. krótkie "a pochylone"
Ââ	Ââ	[ʌ]	Oznaczenie poprzedzonej palatalizacji dla <à>; <ìà>
Bb	Bb	[b]
Dd	Dd	[d]
Ee	Ēē	[ɛː]	Długie "e otwarte"
	Ee	[ɛ]	Krótkie "e otwarte"
Èè	Ḕḕ	[eː]	Długie "e przymknięte"
	Èè	[e]	Krótkie "e przymknięte"
Êê	Êê	[e]	Oznaczenie poprzedzonej palatalizacji dla <ḕ>, <è> lub <e>; <ìè>
Ff	Ff	[f]
Gg	Gg	[g]
Ii	Īī	[iː]	Długie "i"
	Ii	[i]	Krótkie "i"
Îî	Îî	[iː]	Długie "i" wynikające z palatalizacji głoski, <ìi>
ì	ì	[ʲ]	Znak palatalizacji
Jj	Jj	[ɣ]	Kiedy pojawia się na końcu wyrazu po spółgłosce, nie jest czytane, lecz wpływa na iloczas samogłoski w sylabie
Ĵĵ	Ĵĵ	[j]	palatalizowane <j>, wymawiane ciężej od [ì]
Kk	Kk	[k]
Ll	[l]
Mn	Mm	[m]
Nn	Nn	[n]
Oo	Ōō	[ɔː] / [oː]	Długie "o"
	Oo	[ɔ] / [oː]	Krótkie "o"
Pp	Pp	[p]
Rr	Rr	[r]
Tt	Tt	[t]
Uu	Ūū	[uː]	Długie "u"
	Uu	[u]	Krótkie "u"
Vv	Vv	[v]
Yy	Ȳȳ	[ɨː]	Długie "y"
	Yy	[ɪ]	Krótkie "y"
Ŷŷ	Ŷŷ	[ɨ]	Skrócone i spalatalizowane <ȳ>

Zasada jednego diaktryku

W zapisie nie mogą pojawić się obok siebie dwa diaktryki. Dotyczy to również występowania apostrofu <'> oznaczającego palatalizację przydechu. Wyjątkiem są kropki nad <i> oraz <j>, które tej zasadzie nie podlegają. Zapisy długości makronami w ortografii niekwantytycznej również nie są brane pod uwagę.

Sylaby

Większość sylab jest otwarta: C+V, C+C+V, C'+V. Dzielą się na:

• lekkie, zaczynające się jedną spółgłoską
• ciężkie, zaczynające się dwoma lekkimi spółgłoskami lub ciężką spółgłoską
• krótkie, posiadające krótką samogłoskę
• długie, posiadające długą samogłoskę lub spalatalizowaną spółgłoskę i krótką samogłoskę

Fonetyka

Fonetyka języka nie jest bardzo skomplikowana. Charakterystyczne jest użycie pewnych zjawisk takich jak palatalizacja w celu zmiany gramatycznej funkcji wyrazu.

Samogłoski

Samogłoski

	Przednie		Centralne		Tylne
	długie	krótkie	długie	krótkie	długie	krótkie
Przymkięte	[iː] ī	[i] i	[ɨː] ȳ	[ɨ] ŷ	[uː] ū	[u] u
Prawie przymknięte		[ɪ] y
Półprzymknięte	[eː] ḕ	[e] è			[oː] ō	[o] o
Półotwarte	[ɛː] ē	[ɛ] e			[ɔː] o	[ʌ] à [ɔ] o
Otwarte			[aː] ā	[a] a

W Tjèvāngō występuje 17 fonemów samogłoskowych. Nie licząc iloczasu, barwowo rozróżnianych jest do dziesięciu głosek (ich liczba może się wahać w zależności od dialektu). Samogłoski mogą zmieniać swoją barwę w zależności od miejsca padania akcentu, palatalizacji i zmian iloczasu

Spółgłoski

Tjèvāngō posiada następujący system spółgłoskowy:

Spółgłoski

		Bilabialne	Wargowo-zębowe	Zębowe	Dziąsłowe	Podniebienne	Miękkopodniebienne
Nosowe	twarde	[m] m			[n] n		[ŋ] n
	miękkie	[mʲ] mì				ɲ [nì]
Zwarte	twarde	[p] p [b] b			[t] t [d] d		[k] k [g] g
	miękkie	[pʲ] pì [bʲ] bì			[tʲ] tì [dʲ] dì		[kʲ] kì [gʲ] gì [j~ʝ] ĵ
Szczelinowe	twarde		[f] f [v] v	[θ~ð] tl			[x] [ɣ] j
	miękkie		[fʲ] fì [vʲ] vì, vlì	[θʲ] tlì			[xʲ] <'>, <^> [ɣ] llì, nlì
Aproksymanty	twarde		[ʋ] vl
	miękkie
Drżące	twarde				[r] r
	miękkie				[rʲ] rì
Boczne	twarde				[l] l	[ʎ] nl, ll
	miękkie					[ʎ] lì

Głoska [x] (przydech) pojawia się, kiedy wyraz zaczyna się od samogłoski. Jej palatalizacja oznaczana jest apostrofem <'> [xʲ]

Ponadto, istnieje podział na samogłoski lekkie (C) i ciężkie (C'). Samogłoski ciężkie są często zapisywane dwuznakami i traktowane są jako jedna głoska przy podziale na sylaby. Wpływają one na iloczas sylaby i często ją skracają, gdyż same są traktowane są jako głoski długie.

Spółgłoski ciężkie

Znak graficzny	IPA
ng	ŋg
kv	kf(~gv)
tl	θ(~ð)
j	ɣ(~x)
tj	dɣ(~tx)
vl	ʋ
ll, nl	ʎ
C+r	["C"r]

Kursywą podano allofoniczną wymowę, która w przyszłości zdominuje język standardowy na północy (tzw. dialekt północny).

Spółgłoskę ciężką [ʎ] można zapisać na dwa sposoby: <nl> lub <ll>; pierwszy wariant nigdy nie występuje na początku wyrazu.

Palatalizacja

Są dwa rodzaje palatalizacji: standardowa (zmiękczenie) i niestandardowa

Palatalizacja standardowa (zmiękczenie)

Podlegają jej spółgłoski: [m], [p], [b], [t], [d], [k], [g], [f], [v], [x], [r]. Polega ona na zmiękczeniu ostatniej głoski przed samogłoską w sylabie.

Palatalizacja niestandardowa

Zmienia barwę spółgłoski.

• n [n] => nì [ɲ]
• vl [ʋ] => vlì [vʲ]
• l [l] => lì [ʎ]
• ll, nl [ʎ] => llj, nlj [ɣ]
• j [ɣ] => ĵ [j~ʝ]

Iloczas

W języku występuje iloczas. Zwykle nie jest fonemiczny i wynika z budowy sylaby.

Sylaba, która nie jest ostatnia, jest długa z natury, jeśli sylaba ma budowę:

• V np. āgravō - szaleć, zachowywać się nietaktownie.
• C+V np. nȳntō - przyjaciel

Sylaba, która jest ostatnią w wyrazie, jest długa z natury, jeśli sylaba ma budowę:

• C+V (patrz wyżej)
• C+V+C
• C+V+C' np. kālēj - nauczyciel
• C'+V - ljellē - latać
• C+C+V -

Sylaba w środku wyrazu nie może być długa, jeśli sylaba ma budowę:

• C+C+V
• C'+V np. jallàn - ogień
• C+C+V+C
• C'+V+C np. llartlanlō

Sylaba na końcu wyrazu nie może być długa, jeśli sylaba ma budowę:

• C+C+V+C
• C'+V+C'
• C+V+C+C' (dotyczy to głównie zapisów typu CVnj, gdzie <j> jest znakiem skracającym długość sylaby)

W skutek otrzymania akcentu, sylaby w środku wyrazu o następującej budowie mogą ulec wydłużeniu:

• C+V+C np. dálguvl => dālguvl - owoc

Zmiany iloczasu wskutek działania akcentu (augumentacja)

Samogłoska krótka	zmiana iloczasu z akcentu
a	ā
à	ā
e	ē
è	ḕ
i	ī
o	ō
u	ū
y	ȳ

Jeżeli na sylabę krótką, która nie jest długa z natury lecz jej krótkość nie jest obligatoryjna, pada akcent, staje się długa. Samogłoski przechodzą przemiany zaprezentowane w powyższej tabeli.

Wydłużenie <a> i <à> powoduje powstanie barwowo samej głoski <ā>, lecz w rozwoju języka ta cecha ulegnie zmianie.

Zmiany iloczasu wskutek działania palatalizacji (dyminucja)

Samogłoska	zmiana iloczasu z palatalizacji
ā	ìa
a	ìa
à	â (ìà)
ē	ê (ìè)
e	ê
ḕ	ê
ī	î (ìi)
i	î
ō	ìo
o	ìo
ū	ìu
u	ìu
ȳ	ŷ [jɨ]
y [ɪ]	ŷ [jɨ]

Jeżeli spółgłoska przed samogłoską w sylabie się palatalizuje, samogłoska w tej sylabie traci iloczas. Wyjątkiem jest /ī/, gdzie iloczas pozostaje (choć grafem zmienia się w <î>), oraz /i/, które się wydłuża do /ī/ (czyli zachodzi proces odwrotny, również ze zmianą grafemu na <î>). Circumflex jest skrótową pisownią ì + samogłoska z diaktrykiem. Jeżeli spalatalizowana spółgłoska ma zmienić swój znak graficzny, pierwszeństwo w oznaczaniu tego procesu ma zawsze samogłoska, a grafem spółgłoski pozostaje bez zmian. Np. ljellèj (ptak) => ljêllèj, nie *lĵèllèj (e>ê jest ważniejsze niż j>ĵ). Circumflex oznacza oczywiście palatalizację owego /j/, więc owo <j> czyta się jako /ĵ/.

Spalatalizowana sylaba z krótkim i długim /y/ redukuje się do /y/ czytanego jako krótkie [ɨ], nie [ɪ].

UWAGA: mimo, że samogłoska traci długość, sylaba dalej jest długa, chyba, że w wyniku palatalizacji zmienia się barwa palatalizowanej spółgłoski. Sylaba krótka może więc zyskać na tym procesie długość - sama krótka samogłoska się nie zmienia.

Redukcja

Redukcja jest odmianą dyminucji, która wynika z położenia wyrazu w zdaniu. W zależności od kontekstu, skróceniu mogą ulegać każdorazowo różne sylaby w tym samym wyrazie.

W mowie oraz w piśmie, może zdażyć się sytuacja, że w jednym wyrazie lub na styku dwóch lub więcej wyrazów mamy obok siebie trzy sylaby długie. Wówczas następuje skrócenie jednej z nich. Proces ten nazwany został "redukcją", np.:

• Kàn ōrvēj fōnrotl - głowa pamięta.

W takiej sytuacji, jedna z sylab się redukuje do krótkiego iloczasu. Najczęściej będzie to ostatnia sylaba z któregoś wyrazu:

• Kàn ōrvej fōnrotl

lub:

• Kàn ōrvēj fonrotl

Może się również zdarzyć, iż mimo, że wyraz normalnie poddany jest deklinacji z samogłoską długą (adiectivus dla ōrvēj - ōrvēnī), ta staje w zależności od położenia w zdaniu (jak w przykładzie) krótka: (adiectivus: ōrvī) Taka forma jednak nigdy nie pojawi się przy podawaniu deklinacji słowa, gdyż zmiana typu deklinacji może ujawnić się jedynie w kontekście, np wyrażenie dranāvūr ōrvēnī ("dom głów" - ratusz) bardziej zmieni swoje iloczasy na dranāvūr orvēnī, natomiast w szyku przestawnym ōrvēnī dranāvūr stanie się już ōrvī dranāvūr.

W powyższym przykładzie mamy koło siebie jednak już w jednym wyrazie trzy sylaby długie i w przypadku adiectivusa, zdaża się to dość często. Taką formę, poprawną z punktu widzenia leksykalnego lecz błędną fonologicznie, podaje się jako przykład słownikowy - w zdaniu pierwsza lub ostatnia sylaba zwykle straci długość.

W przypadku, gdy w wyniku wydłużenia sylaby C+V+C z akcentu doszłoby do sytuacji, w której pojawiłyby się 3 długie sylaby obok siebie, wydłużenie nie zachodzi i akcent się przesuwa.

Należy pamiętać, że zmiana iloczasu wpłynie na położenie akcentu. Nie ma ustalonych reguł dotyczących tego, która sylaba - ostania pierwszego wyrazu czy pierwsza drugiego - ma ulec dyminucji przez redukcję. Przyjmuje się zasadę, że wyraz, w którym przesuwa się w skutek tego akcent, staje się wyeksponowany, przy czym:

• zmiana z oksytonicznego na paroksytoniczny odbiera akcentowi moc
• zmiana z paroksytonicznego na oksytoniczny dodaje akcentowi moc
• zmiana z paroksytonicznego na proparoksytoniczny dodaje akcentowi moc, ale słabiej niż zmiana z paroksytonicznego na oksytoniczny
• zmiana z proparoksytonicznego odbiera akcentowi moc

• zmiana z oksytonicznego na proparoksytoniczny jest nienaturalna i unikana; wyraz taki jest wtedy za silnie wyeksponowany.
• zmiana z proparoksytonicznego na oksytoniczny również jest traktowana jako zbyt silna zmiana (choć nie musi być unikana, jeśli ton wypowiedzi jest ofensywny/ekspresyjny)

Są jednak pewne wyjątki wynikające z możliwego fonemicznego zaburzenia:

• Sylaba spalatalizowana jest zawsze długa i nie może ulec dyminucji (ale zawiera zawsze samogłoskę krótką, długi jest sam kompleks [jV])
• Sylaba, która ma samogłoskę długą fonemiczną (np. e - przyimek vs. ē - zaimek "ty" w wołaczu) nie może ulec dyminucji

Akcent

Położenie akcenu wynika z budowy sylab w wyrazie i jej iloczasu. Może w niektórych przypadkach wydłużyć akcentowaną samogłoskę.

Akcent jest ruchomy, jego położenie może się zmienić w wyniku deklinacji, koniugacji, alteracji głosek lub redukcji.

Przyjęto następujące oznaczenia: "—" to sylaba z samogłoską długą, a "U" to sylaba z samogłoską krótką.

• Akcent jest paroksytoniczny (tzw. standardowy) jeśli wyraz ma strukturę:

'— — np. vȳtō - kochać

'— U np. gāntàn - dom

U 'U U np. kvanlur - człowiek

• Akcent jest oksytoniczny jeśli wyraz ma strukturę:

U '— np. frènrō - iść

• Akcent jest preparoksytoniczny, jeśli wyraz ma strukturę:

'— U U np. mējenrèj - opiekun

[o] vs [ɔ]

Wymowa <o>:

• jeżeli jest krótkie z natury, wymawia się [ɔ]
• jeżeli jest krótkie wkutek palatalizacji <ō> nieakcentowanego wymawia się [ɔ]
• jeżeli jest krótkie akcentowane wymawia się [o]

Wymowa <ō>

• jeżeli jest długie z natury, wymawia się [ɔː]
• jeżeli jest długie z akcentu (lub akcentu i natury) wymawia się [oː]

Ustalanie akcentu

Przy ustalaniu akcentu, należy najpierw założyć, że jest on paroksytoniczny. Oznacza to, że jeśli przedostatnia sylaba może ulec wydłużeniu i otrzymaniu akcentu, to tak się dzieje. Kiedy ta jest krótka i nie może ulec augumentacji, sprawdza się długość ostatniej sylaby. Jeśli jest ona również krótka, sprawdza się długość sylaby preparoksytonicznej. Jeżeli ta również jest krótka, akcent pada w ostateczności na przedostatniej sylabie. W praktyce ten algorytm nie jest oczywiście taki skomplikowany.

Rzeczownik

W Dragnibuvl rzeczownik odmienia się przez przypadki, liczby i czasami rodzaje. Przymiotnik jest jedynie jednym z przypadków, nie tworzy związku zgody (choć uzgadnia się rodzajem, jeśli jest taka możliwość) z rzeczownikiem, uczestniczy aktywnie w konstruowaniu zdań.

Rodzaj

Są trzy rodzaje: silny(s), słaby(sł) i mnogi(mn).

Rodzaj silny i słaby wynika z kultury ludu Tjèvāngōnō, w którym panuje ściśle określona hierarchia i przynależność do danej klasy urodzenia jest ważniejsza od płci.

O rodzaju decyduje końcówka fleksyjna.

Zdrobnienia są zawsze rodzaju słabego.

Rodzaj mnogi posiadają rzeczowniki, które wyrażają często mnogość, choć traktowane są jako posiadające liczbę pojedynczą.

Deklinacja

Język posiada sześć deklinacji z podtypami. Z uwagi na różny iloczas ostatniej sylaby, która jest końcówką deklinacji, uwzględnia się również dodatkowy podział na typ długi i krótki. Nie generuje to większych konsekwencji, jednakże w przyszłości ta cecha przyczyni się do powstania zmian fonetycznych.

Deklinacja I

Deklinacja I

	s
	Długa	Krótka
Nullativus	-ū
Nominativus	-ūr	-ur
Locativus	-ēn	-èn
Allativus	-ūvī	-uvī
Possesivus	-ōr	-or
Vocativus	-urn

Do deklinacji I -ū- należą wyrazy rdzenne rodzaju męskiego i niektóre imiona.

Deklinacja II

Deklinacja II

	sł
	Długa	Krótka
Nullativus	-ē
Nominativus	-ēj	-èj
Locativus	-ēn	-èn
Allativus	-ē	-ī
Possesivus	-ēr	-ir
Vocativus	-ern

Do deklinacji II -ē- należą wyrazy rdzenne rodzaju żeńskiego i niektóre imiona.

Deklinacja III

Deklinacja III

	s		sł
	Długa	Krótka	Długa	Krótka
Nullativus	-ànj		-ènj
Nominativus	-ān	-àn	-ḕn	-èn
Locativus	-ān	-àn	-ḕn	-èn
Allativus	-ānī	-ànī	-ḕnī	-ī
Possesivus	-ār	-àr	-ḕr	-ir
Vocativus	-àrn		-èrn

Do deklinacji III -à-/-è- należą wyrazy rdzenne, które mogą być i rodzaju męskiego i żeńskiego (np. nazwy zawodów, imiona, niektóre wyrazy funkcjonujące bardzo często jako przymiotniki). Niektórym wyrazom można wymieniać końcówkę w zależności od rodzaju, jakiego chcemy użyć. Jeśli rzeczownik ma tylko rodzaj męski, zmiana na rodzaj żeński oznacza zdrobnienie, a niekiedy zmienia znaczenie wyrazu.

Ze względu na tworzenie liczby mnogiej przez przegłos, jedynymi samogłoskami mogącymi tworzyć pierwszą sylabę wyrazów w tych trzech deklinacjach są <a, u , o, y>

Deklinacja IV

Deklinacja II

	sł
	Długa	Krótka
Nullativus	-(ō)n	-(o)n
Nominativus	-ōnō	-onō
Locativus	-ōn	-on
Allativus	-ōnī	-ī
Possesivus	-ōnrō	-onrō
Vocativus	-onj

Do deklinacji IV -n- należą wyrazy rdzenne rodzaju mnogiego i nazwiska.

Deklinacja V

Deklinacja V

	s		sł		mn
	Długa	Krótka	Długa	Krótka	Długa	Krótka
Nullativus	-uvl		-atl		-ovl
Nominativus	-uvl		-atl		-ovl
Locativus	-ēn	-èn	-ān	-an	-ōn	-on
Allativus	-ūnī	-unī	-ānī	-anī	-ōnī	-onī
Possesivus	-ōr	-or	-ār	-ar	-ōr	-or
Vocativus	-urn		-arn		-orn

Do deklinacji V -u-/-a-/-o- należą wyrazy rdzenne, obcego pochodzenia rodzaju męskiego, żeńskiego i mnogiego. Końcówki rodzajów męskiego i żeńskiego nie są wymienne, kiedy chce się zmienić rodzaj, natomiast w języku nieformalnym wymiana końcówki męskiej lub mnogiej na żeńską traktowana jest jako dyminucja.

Deklinacja VI

Deklinacja VI

	s		sł
	Długa	Krótka	Długa	Krótka
Nullativus	-ō		-ē
Nominativus	-ō		-ē
Locativus	-ōn	-on	-ēn	-èn
Allativus	-ī
Possesivus	-ōr	-or	-ēr	-ir
Vocativus	-orn		-èrn

Do deklinacji VI -o-/-e- należą wyrazy rodzaju męskiego i żeńskiego wyrażające byty abstrakcyjne, idee, imponderabilia. Bezokoliczniki traktowane jako gerundia również należą do tej deklinacji.

Liczba

W jaki sposób tworzy się liczbę mnogą zależy od deklinacji, w której znajduje się rzeczownik.

W deklinacji I, II i III liczba mnoga jest tworzona przez przegłos samogłoski w pierwszej sylabie:

Przegłos

sing	plur	sing	plur
ā	ē	a	è
ō	ā	o	à
ū	ā	u	à
ȳ	ī	y	i

W deklinacji V, kiedy rzeczownik jest rodzaju męskiego lub żeńskiego, liczbę mnogą tworzy się poprzez zamianę końcówki na końcówkę rodzaju mnogiego. Nie następuje jednak zmiana rodzaju pod względem gramatycznym.

W deklinacji IV, rzeczownikach rodzaju mnogiego deklinacji V i VI nie tworzy się liczby mnogiej.

Aktywność

Każdy rzeczownik, niezależnie od deklinacji i przypadku może być aktywny lub pasywny.

Rzeczownik aktywny jest agensem.

Rzeczownik pasywny jest pasjensem.

Hierarchia uzgadnia aktywności rzeczownika:

• Funkcja w zdaniu,
• Konstrukcja, w jakiej się znajduje,
• Konstrukcja przyimkową,

Sytuacje, w których rzeczownik pasywny jest agensem (zwykle się ich jednak unika):

• W szyku SVO podmiot może być uzgodniony z imiesłowem przymiotnikowym indukującym pasywność i jednocześnie zachować charakter agensa wtedy i tylko wtedy, kiedy czasownik jest przechodni i dopełnienie bliższe jest pasywne.

Jeśli imiesłów przymiotnikowy jest aktywny, to rzeczownik który opisuje jest agensem niezależnie od aktywności.

Jeśli imiesłów przymiotnikowy jest pasywny, to rzeczownik który opisuje (jeśli jest aktywny) jest agensem względem zdania a pacjensem względem imiesłowu.

Pasywność oznacza się przez spalatalizowanie pierwszej sylaby np. gāntān -> gìantān. Należy zauważyć, że zmienił się też akcent (z paroksytonicznego na oksytoniczny).

"Spalony człowiek biegnie"

Czasownik

Czasowniki odmieniają się przez osoby, liczby, czasy, tryby i przypadki.

Przypadki

W języku występuje 5 przypadków wyrażanych przez odpowiednią końcówkę. Ponadto, pojawia się jeszcze nullativus, który nie jest przypadkiem samym w sobie, a raczej nieodmienionym rzeczownikiem.

Nominativus

Rzeczowniki w nominativie pełnią trojaką funkcję i mogą wyrażać:

• Podmiot zdania
• Dopełnienie bliższe
• Okolicznik przestrzeni poziomej (z przyimkiem "e")

Locativus

Rzeczowniki w locativie pełnią mogą wyrażać:

• okolicznik miejsca, przyczyny lub innych okoliczności towarzyszących wydarzeniu, które istnieją równocześnie z czasem orzeczenia.
  • luźną relację przestrzenną między podmiotem, a okolicznikem. Jeśli okolicznik wyraża jakiś konkretny obiekt (budynek, człowiek, pomnik), to podmiot znajduje się obok niego. Natomiast jeśli okolicznik wyraża jakąś nieukonkretyzowaną przestrzeń, podmiot znajduje się w tej przestrzeni (świat, kosmos, pole, miasto)
• podmiot-sprawcę, lecz nie wykonawcę czynności.

Allativus

Rzeczowniki w allativie wyrażają:

• Cel materialny lub niematerialny jakiejś czynności
• Dopełnienie infinitivu
• Okoliczniki ruchu (z przyimkiem "e")

Possesivus

Rzeczowniki w possesivie wyrażają:

• Przedmiot posiadany
• Elemenent zbioru (funkcja tzw. "ujemnego genetivu")

Vocativus

Rzeczowniki w vocativie wyrażają:

• Eksklamacje
• Niektóre wyrażenia z przyimkiem "e"
• Podmiot-wykonawcę, lecz nie sprawcę, który ma wykonać jakąś czynność przez sprawcę w przyszłości.

Nullativus

Rzeczownik nieodmieniony przez żaden przypadek przedstawia formę, która nie spełnia samodzielnej gramatycznej funkcji. Używany jest:

• Przy konstrukcjach przyimkowych;
• W niektórych wyliczeniach w kontekście zdania lub listach, spisach;
• W ogólnych jednowyrazowych wyrażeniach nie mających odwołania gramatycznego do treści jakiegokolwiek zdania.

Klauzule

W wyniku nałożenia tzw. klauzul, można zmienić wartość gramatyczną danej konstrukcji. Ich istnienie nadaje językowi charakter analityczny. Klauzulę tworzą słowa, które są poddane jej działaniu, oraz tzw. inicjator, czyli słowo, które wprowadza klauzulę.

Klauzula osoby III

Postrzeganie osoby trzeciej

Tjèvango nie posiada wyrażanej przez fleksję osoby trzeciej, również mentalnie lud Tjèvangono nie jest w stanie pojąć "językowo" osoby trzeciej takiej, z którą podmiot nigdy nie wchodzi w interakcję. Używając naszego języka polskiego jako reprezentanta indoeuropejskich przedstawmy następującą sytuację opisaną z pierwszej osoby, która jest w trakcie dialogu z np. królem. Będzie to przeżycie wewnętrzne, indywidualne dla osoby, w tym przypadku o imieniu Artur:

• A: Chwalę króla!
• K: Dobrze czynisz.
• A: Co mi każesz?
• K: Pójdź do miasta i napij się wina.

Teraz, za pomocą naszego języka polskiego przedstawmy sytuację w narracji pierwszoosobowej jako relację:

• Chwalę króla. Król mówi, że dobrze czynię. Spytałem się, co mi każe. Król kazał mi pójść do miasta i napić się wina.

Zaznaczone czasowniki uległy zmianie w osobie. Najbardziej reprezentatywną i charakterystyczną zmianą jest "każesz (królu)" na "(król) każe". Użytkownicy tjèvango nazwali by to "następstwem osób". Sami nie posiadają takiego mechanizmu!

W tjèvango panują więc dwie zasady relacjonowania wydarzeń: przeniesienie osoby, przeniesienie w czasie i przeniesienie w przestrzeni. Przeniesienie osoby polega na tym, że sprawozdawca opisuje i nazywa osoby bezpośrednio i tak samo, jakby znajdował się w opisywanej sytuacji. Zasada przeniesienia w czasie polega z grubsza na tym samym - wszystkie czasowniki znajdują się w czasie teraźniejszym, gdyż w chwili, gdy relacjonowana opowieść miała miejsce, była dla sprawozdawcy teraźniejszością. Analogicznie działa zasada przeniesienia w przestrzeni.

Dla języka tjèvango ważne jest, kto relacjonowałby tę historię; czy ten, kto ją widział, czy ktoś inny ("relacja relacji"). Najpierw załóżmy, że sam Artur opisuje w języku tjèvango swoje przeżycia i mówi:

• "Jestem u króla. {Chwalę cię, królu. "Dobrze czynisz" usłyszałem. Co mi każesz? "Pójdź do miasta i napij się wina"}. Jadę więc do miasta."

Oczywiście, powyższa wypowiedź brzmi po polsku niezwykle nieskładnie i służy jedynie do przedstawienia stylistyki języka na "chłopski rozum". Ważna jest jednak treść podana w klamrze {}. Działa na nią tzw. klauzula osoby trzeciej. W tym wypadku, jest ona domyślna - sprawozdawca nie przerywa historii w połowie zwracając się do słuchaczy, ale cytuje słowa króla i sam je do niego kieruje.

Klauzula negacji składni

Klauzula ta powoduje, że fraza zbudowana w szyku powodującym nadanie jakiejś wartości gramatycznej (np. kauzatywność), traci ją nie pozbywając się tego szyku. Jej inicjatorem jest "gè". Może ona powodować, że utrata wartości gramatycznej następuje dla całej frazy lub dla jej części. Przyjmuje się, że zwykłe zdanie oznajmujące nie ma szczególnej wartości gramatycznej

• Jeżeli inicjator znajduje się przed całym zdaniem i posiada własny akcent, następuje negacja wartości gramatycznej całej frazy.
• Jeżeli inicjator znajduje się przed określonym wyrazem należącym do frazy posiadającej jakąś wartość gramatyczną jako bezakcentowa enklityka, to wartość gramatyczną traci tylko ten wyraz i w międzyczasie może spełniać bardziej właściwą sobie funkcję. Np. w konstrukcji rozkazującej...

Przyimki

W języku występuje jedynie jeden przyimek "e", nazywany dalej po prostu "przyimkiem"

Odmiana przyimka

Nominativus	e
Locativus	en
Allativus	ī
Possesivus	er
Vocativus	ern

Wyrażeniem przyimkowym nazywa się następującą konstrukcję:

wstępnik(W) + przyimek(E) + następnik(N) lub poprzednik(P) + następnik(N)

• Wstępnik to rzeczownik w nominativie i ustalonej aktywności, do którego odnosi się zaimek. Zwykle jest to podmiot zdania.
• Wstępnik wraz z przyimkiem tworzy Poprzednik
• Następnik to rzeczownik o ustalonym przypadku i aktywności przez przyimek.

Aby najlepiej opisać, jak funkcjonuje przyimek, można się posłużyć następującymi zmiennymi (x,y), gdzie:

• zmienna "x" to przypadek, x należy do zbioru {0,n,l,a,p,v} odpowiadającym kolejno nullativowi, nominativowi, locativowi, allativowi, possesivowi i vocativowi
• zmienna "y" to aktywność, y należy do zbioru {1,-1} odpowiadającym kolejno aktywności aktywnej i pasywnej

A więc wyrażenie przyimkowe można zdefiniować jako: W(x,y_w)+E(x,y_e)+N(x_n,y), gdzie W(x,y_w)+E(x, y_e)=P(x,y_wy_e)

Zauważmy, że:

• wartości "x" P i E są równe - x_w=x_e=x_p
• wartości "y" P i E są sprzężone - y_p=y_wy_e

Oznacza to, że w (przykład)

Ruch

Wyrażenia przyimkowe opisujące ruch wyrażane są przez posiadanie następnika w allativie. Ten rzeczownik, który porusza się, jest aktywny, zaś ten, który stoi, jest pasywny.

• Za, [iść] za czymś

rzecz. aktywny + e + rzecz. w allativie aktywnym

Człowiek idzie do domu

• Do, w stronę (okolicznika)

rzecz. aktywny + e + rzecz. w allativie pasywnym

Człowiek idzie od domu (nie po polskiemu, ale trudno)

• Do, w stronę (podmiotu)

rzecz. pasywny + e + rzecz. w allativie aktywnym

• W, w środku (brak ruchu, dotarcie do celu)

rzecz. pasywny + e + rzecz. w allativie pasywnym

Człowiek idzie w domu (~człowiek doszedł do domu, jest już w domu)

Położenie

Ta kategoria wykorzystuje nominativus i locativus. Wyrażenia te określają, jak względem podmiotu położony jest wyraz określany przez okolicznik. Różni się to od określania położenia w językach indoeuropejskich: Człowiek chodzi po ziemi (na ziemi) - przyimek "po" ("na") określa relację podmiotu (człowieka) względem okolicznika (ziemi). (zdanie w tjevango) - Człowiek chodzi [a ziemia jest pod nim] - zdanie to określa relację okolicznika (ziemi) względem podmiotu (człowiek)

Warto zwrócić uwagę na zasadę, że jeśli okolicznik jest dalej w stosunku do podmiotu, staje się aktywnym. Właściwość ta odnosi się nie tylko do wyrażeń przyimkowych (patrz: ...)

Położenie wysokości (pionowe)

Wyrażenia przyimkowe opisujące położenie w wymiarze wysokości okolicznika względem podmiotu wyrażane są przez posiadanie następnika w nominativie.

• Nad

rzecz. aktywny + e + rzecz. w nominativie aktywnym

(przykład)

• Na

rzecz. aktywny + e + rzeczownik w nominativie pasywnym

(przykład)

• Pod (odwrotność "na", coś jakby przyklejone do spodu, np. położenie piwnicy względem domu lub krzesła względem nauczyciela)

rzecz. pasywny + e + rzeczownik w nominativie pasywnym

(przykład)

• Pod (nie mające fizycznie styku z tym, czym się jest pod)

rzecz. pasywny + e + rzecz. w nominativie aktywny,

(przykład)

Położenie szerokości (poziome)

Wyrażenia przyimkowe opisujące położenie w wymiarze szerokości i długościokolicznika względem podmiotu wyrażane są przez posiadanie następnika w locativie.

• Za/przed

rzecz. aktywny + e + rzecz. w locativie aktywnym/pasywnym

(przykład)

• Dookoła (z ograniczeniem)

rzecz. pasywny + e + rzecz. w locativie pasywnym

Jest to odwrotność indoeuropejskiego "w", wynikające z relacji podmiot-okolicznik. Stosowane, gdy podmiot znajduje się w przestrzeni, która jest ograniczona ścianami, niekoniecznie fizycznymi (np. dom, namiot, stragan).

(przykład)

• Dookoła (bez ograniczenia)

rzecz. pasywny + e + rzecz. w locativie pasywnym

Jest to odwrotność indoeuropejskiego "w", wynikające z relacji podmiot-okolicznik. Stosowane, gdy podmiot znajduje się w konkretnej przestrzeni, która nie jest ograniczona ścianami, (np. kraj, polana, posiadłość).

(przykład)

• Luźna relacja przestrzenna ("obok") - patrz: zastosowania locativu.

Porównania

• Coś jak coś (robiący, opisany imiesłowem przymiotnikowym, czyli bezokolicznikiem w przymiotniku)

rzeczownik aktywny + e + rzeczownik w przymiotniku (-choćby ta konstrukcja dowodzi, dlaczego tutaj przymiotnik to przypadek)

Człowiek biegnie jak biegnący koń Kàn kvanlur gvantōtl e batjanī gvantī

• Robić coś jak coś/ktoś inny coś robi (Biegnę tak, jak biegnie koń)

rzeczownik + e + rzeczownik w mianowniku (+ czasownik w trybie łączącym, więcej o konstrukcjach logicznych później)

Człowiek pije tak jak pije koń (Przetłumaczę jak dopracuję tryb łączący)

Konstrukcja celownikowa

• Wskazanie odbiorcy czynności (konstrukcja celownikowa)

rzeczownik + e + rzeczownik w wołaczu

Człowiek mówi do konia Kàn kvanlur djagrotl bātjatl

Wołacz występuje tutaj w roli celownika, którego ten język nie posiada.

Konstrukcja źródła (pochodzenia)

• Z czegoś, skądś

rzeczownik pasywny + e + rzeczownik w przymiotniku

Człowiek z miasta Kvìanlur e dranāvūvī ['kfʲaʎur xɛ dranaː'vuːvi]

Inne

• Z kimś, z czymś

rzeczownik + e + rzeczownik w wołaczu pasywnym

Człowiek z koniem Kvanlur e bātjarn ['kfʲaʎur xɛ 'badɣarn]

Konstrukcje składniowe

Konstrukcje składniowe są to specyficznie złożone zwroty składające się z określonego szyku, wyrazów w określonych przypadkach oraz czasownika w określonym trybie bądź czasie. Jako, że Tjèvango nie rozróżnia przypadków oddających funkcję podmiotu, dopełnienia oraz kauzatywu, ważne znaczenie ma tutaj położenie i fleksja czasownika.

Oznaczenia

Przyjęto następujące oznaczenia:

• S - podmiot-sprawca i wykonawca, lub tylko sprawca (w nominativie)
• s - podmiot-wykonawca, lecz nie sprawca (w locativie lub vocativie)
• O - dopełnienie bliższe
• o - dopełnienie dalsze

Dla każdej konstrukcji podano dwa schematy: podstawowy szyku podkreślający miejsce czasownika oraz dokładniejszy, wyrażający aktywności i ewentualne położenie klauzulii III osoby. Jeśli aktywność jest nie podana, może być dowolna.

Kauzatywność

Vs(S)O

(kàn) V s^LOC.PAS (S^AC) O

Konstrukcja kauzatywna służy do wyrażania kauzatywności. Podmiot jest wykonawcą czynności, ale nie jej sprawcą, który często jest jedynie domyślny

Konstrukcja rozkazująca

V s^VOC (O)

Jest to odmiana konstrukcji kauzatywnej.

Konstrukcja narzędnikowa

SoV(O)

(kàn) So^PAS V O

Narzędnikowa konstrukcja kauzatywna

(kàn) S O V o.O ???

Słowotwórstwo

Większość słów nie będących zaimkami ma trójdzielną budowę:

• [prefiks] + temat + [wstawka] + końcówka (deklinacyjna bądź koniugacyjna)

W Tjèvango Vanardi, jako języku archaicznym, nie zaszły jeszcze znaczące procesy prowadzące do zlania się poszczególych członów, wskutek czego poszczególne człony wyrazu są łatwo odróżnialne. Prefisk i wstawka nie są obowiązkowymi elementami budowy słowa, jednak pełnią ważną rolę i mogą zmieniać znaczenie słowa regularnie (wg. jakiejś reguły lub odpowiedniego nacechowania semantycznego), lub nieregularnie.

Temat

Tematem jest jedno-, dwu- lub trzy- i więcej -sylabowa struktura, która nadaje zasadniczego znaczenia semantycznego wyrazowi. Wyraz o danym temacie przynależy więc do określonej rodziny wyrazów i dokładniejsze jego znaczenie określane jest przez to, do której deklinacji należy, jego prefiksu i wstawki.

Iloczas tematu jest ściśle określony i zwykle nie ulega zmianie.

Końcówka

Wyraz o tym samym temacie może należeć do wielu deklinacji, jednak w każdej otrzyma inne znaczenie.

Prefiks

Prefiks konkretyzuje wyraz.

Prefiks pochodzący od przyimka

Przyimek "e" odmieniony przez dowolny przypadek może dodawać wyrazowi informację dotyczącą kierunku działania, skierowania.

Wstawka

Obecność wstawki wpływa na iloczas końcówki deklinacyjnej. Definiuje ona dokładniej właściwości idei/bytu/przedmiotu, jaki określa wyraz. Oto pełna lista wstawek:

(lista)

Tabele i Ściągi

Tabele Deklinacji

Deklinacje

	I(s)		II(sł)		III(s)		III(sł)		IV(mn)		V(s)		V(sł)		V(mn)		VI(s)		VI(sł)
	-ū-		-ē-		-à-		-è-		-n-		-u-		-a-		-o-		-ō-		-ē-
Nullativus	-ū		-ē		-ànj		-ènj		-(ō)n	-(o)n	-uvlj		-atlj		-ovlj		-ō		-ē
Nominativus	-ūr	-ur	-ēj	-èj	-ān	-àn	-ḕn	-èn	-ōnō	-onō	-uvl		-atl		-ovl		-ō		-ē
Locativus	-ēn	-èn	-ēn	-èn	-ān	-àn	-ḕn	-èn	-ōn	-on	-ēn	-èn	-ān	-an	-ōn	-on	-ōn	-on	-ēn	-èn
Allativus	-ūvī	-uvī	-ē	-ī	-ānī	-ànī	-ḕnī	-ī	-ōnī	-ī	-ūnī	-unī	-ānī	-anī	-ōnī	-onī	-ī
Possesivus	-ōr	-or	-ēr	-ir	-ār	-àr	-ḕr	-ir	-ōnrō	-onrō	-ōr	-or	-ār	-ar	-ōr	-or	-ōr	-or	-ēr	-ir
Vocativus	-urn		-ern		-àrn		-èrn		-onj		-urn		-arn		-orn		-orn		-èrn