Tekst źródłowy strony Inskrypcja z Nisary

{{Kyon aktywny}}
{{AjniadIntro}}
{{Region
|Nazwa regionu = Inskrypcja z Nisary
|Grafika = [[Plik:Mountain cliff with gigantic bronze age hittite.jpg|320px]]<br/><small>''Prócz głównej inskrypcji w okolicy znajdują się także liczne ruiny oraz kilkanaście mniejszych reliefów naskalnych''</small><br><br/>[[Plik:Inskrypcja2.png|330px]]<br/><small>''Położenie Inskrypcji z Nisary na mapie [[Kyon|Kyonu]]''</small>
|Lokalizacja = [[Kyon Wschodni]]
|Krainy = [[Arewia]]
|Państwa = [[Kaganat Kauradzki]]
}}
'''Inskrypcja z Nisary''' — królewska inskrypcja naskalna, wykuta na rozkaz starożytnego ajniadzkiego króla Mindujaty (ajn. ''Minduyâta'' [{{IPA|mindujɐta}}]) około roku X. Składa się z 26 linijek tekstu w [[Język ajniadzki|klasycznym języku ajniadzkim]], podzielonych na 3 części. Po lewej stronie wyryta jest podobizna samego Mindujaty, w pozie zwycięzcy, z łukiem i włócznią, depczącego swymi stopami pokonane i płonące miasto. Z tego powodu Inskrypcja z Nisary znana jest także jako '''inskrypcja o zniszczeniu [miasta] Qiźuvatni'''. Pomimo tego, że w [[Rok wspólny Kyonu|roku wspólnym]] inskrypcja znajduje się z w oddaleniu od wody, w czasach [[Wschód Starożytny|Wschodu Starożytnego]] znajdowała się ona tuż nad brzegiem dużej rzeki, w klasycznym języku ajniadzkim zwanej ''Ŝovariyaṣê'' (najprawdopodobniej na wpół mityczna [[Ŝvaeryazhi]] z późniejszych tekstów ajdyniriańskich).

==Nazwa==
===Etymologia===
Nazwa inskrypcji bierze się od starożytnego ajniadzkiego miasta [[Nisara]], położonego w odległości niecałych 2 kilometrów na południe od niej. Pomimo tego, że w [[Rok wspólny Kyonu|roku wspólnym]] po Nisarze pozostają zaledwie ruiny, jest to w istocie jedno z niewielu miast ajniadzkich, które przetrwały upadek [[Imperium Świtu]] oraz koniec [[Wschód Starożytny|Wschodu Starożytnego]]. Miasto znane było kejreńskim, szomemskim oraz olseskim handlarzom. Pobliska monumentalna inskrypcja, której znaczenie zostało zapomniane wraz z końcem epoki brązu, była zaś silnie z nim utożsamiana.

W niektórych językach [[Kyon|Kyonu]] obiekt ten nosi jednak inne nazwy. W starożytnym [[Język ajniadzki|języku ajniadzkim]] określano go najprawdopodobniej mianem '''Raqsanu Minduyâtaze''' [{{IPA|raqsanu mindujɐtat͡se}}], czyli "Zemsta Mindujaty". Nazwa ta jest jawnym nawiązaniem do samej treści oraz tematyki inskrypcji. Pojawia się na kilku różnych zachowanych fragmentarycznie tabliczkach ajniadzkich, datowanych na czasy po wykuciu Inskrypcji z Nisary i opisujący miejsce znajdujące się w pobliżu tego miasta. Analogiczna nazwa pojawia się w jednym tekście [[Język cherynejski|cherynejskim]].

===Nazwy w językach obcych===
{| class=wikitable border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;"
|-
!Język
!Nazwa
|-
!colspan=4|Języki ziemskie
|-
|polski
|Inskrypcja z Nisary
|-
|angielski
|The Nisara Inscription
|-
!colspan=4|Języki kyońskie
|-
|[[Język ajniadzki|ajniadzki klasyczny]]
|[[Plik:Raqsanu.png|center|120px]]
Raqsanu Minduyâtaze<br>/{{IPA|raqsanu mindujɐtat͡se}}/
|-
|[[Język cherynejski|cherynejski]]
|
|-
|[[Język ajdyniriański|ajdyniriański]]
| 
|-
|[[Język kejreński|kejreński]]
| 
|-
|[[Język kauradzki|kauradzki]]
|
|-
|[[Język szyszeński|szyszeński]]
|
|-
|[[Język olseski|olseski]]
|
|}

==Położenie==
{{Główny artykuł|Nisara}}
[[Plik:InskNisara.png|thumb|right|340px|Lokalizacja Inskrypcji z Nisary na tle innych wartych uwagi obiektów w najbliższej okolicy.]]

Inskrypcja wykuta została na niemalże pionowym klifie, wznoszącym się na wysokości 67 metrów ponad otaczający go teren. Klif ten jest częścią niskiego pasma wzgórz, które wyznaczają granicę równiny rozciągającej się na południe od nich. Teren opada z zachodu na wschód, klif znajduje się zaś zaledwie kilka kilometrów na wschód od miejsca otwarcia się doliny. W [[Rok wspólny Kyonu|roku wspólnym]] obszar ten jest pokryty w większości suchym, lekko piaszczystym stepem. W czasach [[Wschód Starożytny|Wschodu Starożytnego]] była to jednak rozległa dolina rzeczna. Wody rzeki [[Ŝvaeryazhi|Ŝovariyaṣê]] płynęły w odległości zaledwie 100 metrów na południe od klifu. Rzeka w tym miejscu miała zaś szerokość co najmniej 500 metrów.

Inskrypcja wykuta została na wysokości 30 metrów nad ziemią. Ma wymiary 15 metrów wysokości oraz 9 metrów szerokości. Otoczona jest dodatkową wygładzoną niszą wykutą w klifie, przykuwającą wzrok podróżnych w stronę inskrypcji. Obiekt zaprojektowany został tak, by był wyraźnie widoczny dla każdego, kto płynął antycznym korytem rzeki. Inskrypcja przetrwała wieki w bardzo dobrej kondycji, widoczna jest więc również w czasach nowożytnych.

U stóp klifu, tuż pod inskrypcją, znajdowały się dawniej stopnie oraz niska kamienna konstrukcja o nieznanym przeznaczeniu. Została jednak zniszczona, najprawdopodobniej jeszcze w czasach [[Wielka Wschodnia Wędrówka Ludów|Wędrówki Ludów]]. Nigdy nie została odbudowana. W roku wspólnym [[Kauradowie]] uznają ją za miejsce mocy, składając na zrujnowanych stopniach pod inskrypcją ofiary duchowi klifu. 

Na południe od inskrypcji, dokładnie na przeciwnym brzegu dawnej rzeki, znajdują się ruiny historycznego miasta [[Nisara]]. Oba miejsca dzieli odległość nieco ponad kilometra. Na zachód od inskrypcji, w odległości około 2 kilometrów, znajdują się jeszcze starsze ruiny, całkowicie ukryte pod powierzchnią ziemi. Było to miasto '''Qiźuvatni''', o zniszczeniu którego opowiada inskrypcja. Zajmowało ono obszar pomiędzy brzegiem rzeki oraz wzgórzem, które w tym miejscu ma o wiele bardziej łagodne zbocza.

Na szczycie wzgórza, na północ od inskrypcji, wznoszą się ruiny starożytnej ajniadzkiej świątyni. Była ona prawdopodobnie główną świątynią miasta Qiźuvatni, nie ma jednak pewności co do bóstwa, któremu była poświęcona. Przetrwała zniszczenie jej macierzystego miasta, a także koniec Wschodu Starożytnego. W czasach historycznych pełniła naprzemiennie rolę miejsca kultu, punktu obserwacyjnego oraz garnizonu dla kilku różnych frakcji. Została jednak zniszczona podczas ostatecznego złupienia Nisary przez wojska kauradzkie w roku X. Ruiny świątyni składają się przede wszystkim z jej dolnych, wciąż stojących, kondygnacji oraz dużej liczby połamanych fragmentów ścian i fasady porozrzucanych dookoła.

Na zachodnich stokach wzgórza, w kierunku Qiźuvatni, wyryto także kilkanaście innych mniejszych reliefów naskalnych. Są one starsze niż główna Inskrypcja z Nisary. Większość z nich opatrzona była krótkimi inskrypcjami. Wszystkie znajdują się jednak w stanie znacznego uszkodzenia. Nie można więc odczytać żadnych tekstów, nieczytelne są również reliefy. Jest to najprawdopodobniej efekt celowego wandalizmu. Inskrypcje zostały zatarte a reliefy uszkodzone w czasie zdobycia Qiźuvatni przez wojska Mindujaty, w celowym akcie wymazania pamięci o jego mieszkańcach<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Damnatio_memoriae.</ref>.

==Historia==
[[File:Destruction of the Elamite city of Hamanu 645-635 BCE.jpg|thumb|right|300px|Scena zdobycia, złupienia i zniszczenia Qiźuvatni z płaskorzeźb w jednym z pałaców królewskich w [[Taŝvetis]].]]

W czasach świetności [[Cywilizacja ajniadzka|cywilizacji ajniadzkiej]] jedną z siedmiu głównych krain wchodzących w skład [[Imperium Świty]] była [[Bihusêna]], położona w regionie środkowego biegu rzeki [[Ŝvaeryazhi|Ŝovariyaṣê]]. Była to jedna z bogatszych i bardziej wpływowych politycznie dzielnic Imperium. Mniej więcej od połowy okresu klasycznego głównym miastem regionu stało się Qiźuvatni [{{IPA|qit͡sʼuwatni}}], położone w zakolu rzeki, co więcej zaś na skrzyżowaniu szlaków handlowych z [[Ŝorlis]], [[Firâsa|Firâsą]], [[Tarkia|Tarkią]] oraz górskimi obszarami Ṣîyaru. Z nie do końca zrozumiałych powodów po śmierci króla Ṕetḫanny, prawdopodobnie w roku X lub X, doszło do zakrojonego na szeroką skalę powstania przeciwko jego synowi i następny o imieniu Minduyâta. Przeciwko władzy centralnej wystąpiły [[Bihusêna]], [[Tallatâri]] i [[Suvarinda]], a więc wszystkie krainy położone nad rzeką [[Ŝvaeryazhi|Ŝovariyaṣê]] oraz położona w górnym i środkowym biegu rzeki [[Korana|Yitrazhi]] prowincja [[Ťarva]]. Razem obszary te stanowiły najprawdopodobniej ponad połowę całego terytorium ajniadzkiego państwa. Późniejsze teksty ajniadzkie odnotowują to wydarzenie pod nazwą '''Wielka Rebelia'''<ref>Niektóre teksty używają także określenia '''Wielka Zdrada'''.</ref>. Qiźuvatni było zaś albo miejscem w którym rebelia ta rozpoczęła się albo miejscem z którego była zarządzana, być może pełniąc rolę stolicy równoległego państwa.

Lokalizacja terenów zbuntowanych oraz tych wiernych nowemu władcy sugeruje polityczne, kulturowe lub religijne różnice między obszarami nad Yitrazhi, a więc położonym na północy centrum państwa, oraz prowincjami położonymi nad Ŝvaeryazhi, czyli na południu. Do naszych czasów nie dochowały się jednak absolutnie żadne rzetelne informacje na temat politycznych motywów tego przedsięwzięcia lub głównych aktorów biorących w nim udział. Nie ma pewności co do dokładnej chronologii. Nie istnieją żadne dokumenty spisane z perspektywy rebeliantów. Powodem takiego stanu rzeczy jest celowa polityka niszczenia jakichkolwiek śladów po wrogach Mindujaty, usunięcia dokumentów, pomników, imion i wizerunków. Wydarzenia skazane zostały na zapomnienie. Jedyne co wiadomo to to, że Wielka Rebelia wybuchła w tym samym roku w którym umarł król Ṕetḫanna. Według inskrypcji samego Mindujaty została zmiażdżona jeszcze w tym samym roku, prawdopodobnie trwała jednak przez co najmniej 3 lata, do roku X.

W wyniku Wielkiej Rebelii miasto Qiźuvatni zostało zdobyte i zrównane z ziemią przez wojska ajniadzkie. W jego pobliżu wykuto monumentalną płaskorzeźbę przedstawiającą los pokonanego miasta wraz z inskrypcją opisującą wydarzenia Wielkiej Rebelii z punktu widzenia samego Mindujaty. Inskrypcja ta stanowi jeden z najlepszych przykładów ajniadzkiej propagandy królewskiej. Z uwagi na niezwykle istotne, strategiczne położenie Qiźuvatni oraz jego rolę jako główne miasto regionu, król Mindujata osiedlił część ze swych żołnierzy kilka kilometrów dalej, po przeciwnej stronie rzeki. Początkowo był to garnizon wojskowy, mający zapewnić kontrolę nad okolicą. Z czasem jednak garnizon ten przekształcił się w nowe miasto i nową stolicę prowincji. Tak narodziła się [[Nisara]]. Wielka Rebelia i zniszczenie Qiźuvatni stały się zaś mitem założycielskim nowego miasta.

==Zawartość==
[[Plik:MindujataRelief.png|thumb|left|450px|Inskrypcja z Nisary oraz kolorowa płaskorzeźba króla Mindujaty ze zrekonstruowanymi oryginalnymi pigmentami.]]
===Płaskorzeźba===
Monumentalna, mierząca niemalże 12 metrów wysokości płaskorzeźba przedstawia króla Mindujatę stojącego zgodnie z dominującą w okresie klasycznym konwencją, a więc torsem do przodu, głową i kończynami zaś bokiem. Ubrany jest on nie w zbroję, lecz w lekką tunikę zapinaną szerokim pasem, która pełniła najprawdopodobniej rolę stroju polowego (niektóre ajniadzkie artefakty sugerują, że był to także ubiór używany na łowach i polowaniach). Król nosi także wysokie spiczaste buty sięgające pod kolana, wzmacniane dodatkowo nagolennikami z brązu. Na jego głowie nosi wysoki hełm-koronę, zdobiony dodatkowo dwoma parami zakrzywionych do góry rogów. Bizonie rogi w kulturze [[Wschód Starożytny|Wschodu Starożytnego]] były uniwersalnym symbolem boskości. Niekiedy wyrażały także autorytet i władzę monarszą (szczególnie w ikonografii ajniadzkiej), lub też siłę, potęgę i zwycięstwo. W jednej ręce król niesie łuk, w drugiej zaś włócznię.

Pod stopami Mindujaty wyrzeźbiono przedstawienie zniszczonego i płonącego miasta, deptanego przez zwycięskiego władcę. Jest to miasto Qiźuvatni, o losie którego opowiada tekst inskrypcji. Przedstawienie Qiźuvatni jest raczej minimalistyczne i symboliczne, prócz pięciu niewielkich budynków i zniszczonego muru nie widać na nim żadnych cech charakterystycznych. Płomienie są jednak wyraźnie zaznaczone, górują nad budynkami. Podobnie jak cała reszta płaskorzeźby, były one pierwotnie pomalowane farbą na jaskrawe kolory. Miały one być widoczne z daleka i przykuwać uwagę wszelkich podróżnych w stronę inskrypcji.  

===Inskrypcja===
Inskrypcja składa się z 26 linijek tekstu i 17 zdań. Podzielone są one na 3 wyraźnie od siebie odrębne części. Pierwszą jest inwokacja, przedstawiająca Mindujatę jako autora dalszej treści tekstu. Drugą jest krótki opis rządów ojca Mindujaty, jego samego oraz buntu, któremu musiał stawić czoło, wraz ze zniszczeniem niepokornego miasta Qiźuvatni. Na trzecią część składa się zaś klątwa Mindujaty. 

<div style="width:590px; height:auto; margin:0px auto; float:left;">
====Tekst ajniadzki====
Minduyâta, bastiri Ṕetḫannaze, Yihhânqudrara, ṕadravifta:

Yihhânqudra Lurvagarnaze, Ṕetḫanna, ḱaraḱon Ḫasporojəs biviṣkaqomma
hiva jîdalleḫisselli ka Ceçəḥassete santḥaqomma. Ceçəḥânqudrapâ ḫbastutur
darinqomma sakkayn sayarassete Ceçəḥânneyiruzu kâhi vasrəpâ patṣineqomma.
Hevpuro ṣra sayfeno ḥtate bicelqomma. Jərri ḥolinaçe Yeniyatasseze pagêqondu.

Leya qushakṣe, Ṕetḫanna, taŝiyarasselli befənqo birinqomma, ḫəqe, Minduyâta,
Yihhânqudra Lurvagarnaze, naŝoḥrutu hev ḫurṣoroyun ḥeyenyun bizigurvir.
Bihusêna, Tallatâri, Suvarinda hiva Ťarva, yersâsseťenilli, ka Dîrenara
zandutu biṣinevirna. Handasjêve neyitisse ka ḫəqete ćefvâqorsa, ḫəqe
siyekâhpâ taruni karəyenarassepâ fiyeṣvir.

Qiźuvatni gretaraçe gâtayorozu nissundaq. Dəran leya kṣabinnupə
biveḱaqondu, taŝavekṣe, Qoyânnafi, ḫəqete qapâ cəllivifta.
Hiva têrləsuyun ḱaraçe qapâ dîrenvir. Han seffânjəlsuru
bidehnərəturvir, purorusyun vindrossepâ manaçirvir.

Siyejêve leya ḫəqeçe qudraraçe ṣineṣfamma hiva yeḱa Qiźuvatnupə
sâgravaṣfamma: Hiṣere Nâyhânvakṣêyorozu ṣrapâ ćenheftiya! Kâhi vuraya,
sarn zindrânḫamresse, ti Qiźuvatnuyun patnivetaftiya. Kagməsserus dîroyun
birəvarumiya. Duro sayarusviyarṣelçuyun birəvarumiya.
Duro hanzu ḫaspozu cəla dene raqsanukṣepə harurniya.
</div>
<div style="width:540px; height:auto; margin:0px auto; float:right;">
====Tekst polski====
Rzekł Minduyâta, syn Ṕetḫanny, Wielki Król:

Wielki Król Obu Rzek, Ṕetḫanna, wyszedł z mocą z Miasta i ze swymi
legionami pomaszerował przeciw Szyszenom. Wziął w niewolę Króla
Szyszenów, lecz nie wyrządzał żadnego zła mieszkańcom Krainy Szyszenów.
Zamiast tego, zapewnił im dobrobyt. Morze radowało się chwałą Ajniadów.

Po tym jak mój ojciec, Ṕetḫanna, udał się ucztować z Bogami, ja, Minduyâta,
Wielki Król Obu Rzek, stłumiłem bunt w tym samym roku. Bihusêna,
Tallatâri, Suvarinda i Ťarva, wraz ze swoimi pomocnikami, zawiązały spisek
przeciwko Imperium. Jakiekolwiek krainy powstały przeciw mnie,
pokonałem każdą z wyżej wymienionych.

Miasto Qiźuvatni było sercem tej zdrady. Lecz potem, gdy zaznało głodu,
moja bogini, Qoyânnafi, przekazała mi je. I nocą wziąłem je siłą.
Zrównałem z ziemią to gniazdo żmij, na jego miejscu zasiałem chwasty.

Ktokolwiek zostanie po mnie królem i ponownie zasiedli Qiźuvatni:
oby raził go Pan Niebiańskiej Burzy! Oby żadna dusza, prócz dzikich
zwierząt, nie zamieszkiwała więcej Qiźuvatni. Oby jego ruiny pozostały
przeklęte. Oby imię jego ludu pozostało zapomniane. Oby imię tego miasta
pamiętano jedynie poprzez moją zemstę.
</div>
<br clear="all" />
<!--- EDYTUJ PONIŻEJ TEJ LINII --->

==Kulturowe znaczenie Inskrypcji==
W wiekach po [[Wielka Wschodnia Wędrówka Ludów|Wielkiej Wędrówce Ludów]], gdy wiedza historyczna o ajniadzkiej cywilizacji zanikła, a pamięć o [[Imperium Świtu]] przetrwała jedynie poprzez zniekształcone legendy i mity, Inskrypcja z Nisary stała się jednym z najbardziej tajemniczych obiektów [[Kyon Wschodni|Kyonu Wschodniego]]. Gigantyczna, wykuta w litej skale płaskorzeźba oraz towarzysząca jej inskrypcja w nieznanym języku zadziwiały i fascynowały podróżników, kupców, pisarzy i poetów. Na temat tego miejsca zaczęto więc snuć liczne, mniej lub bardziej bliskie prawdzie, spekulacje oraz opowieści. Inskrypcja została w oczach podróżnych praktycznie zjednana ze stojącym nieopodal niej miastem, które samo w sobie również znane było jako miejsce starożytne.

Nie było tak bez powodu. Inskrypcja przerodziła się w centralny punkt kultury, religii oraz tożsamości [[Nisara|Nisary]]. Miasto to przetrwało koniec epoki brązu, a potomkowie żołnierzy króla Mindujaty czcili go jako mitycznego herosa, półboga, legendarnego założyciela miasta i bohatera narodowego. Kapłanki z Nisary przez tysiąclecia odśpiewywały tekst inskrypcji jako modlitwę, z prawdziwym religijnym ferworem, nawet po tym jak wszyscy zapomnieli zarówno znaczenia słów jak i samego języka w którym śpiewają. Z czasem dało to początek charakterystycznej dla Nisary tradycji ''lizonè''.

[[Plik:Nisaran Chant - Minduyâta2.mp3|thumb|right|Nisarskie wykonanie treści Inskrypcji w formie pieśni ''lizonè''<ref>Nazwa ta jest prawdopodobnie kognatem [[Język ajniadzki|klasycznego ajniadzkiego]] terminu ''leçuyn'' [{{IPA|leθujn}}] oznaczającego "rozkaz". Takie pochodzenie ''lizonè'' jest kolejnym elementem wskazującym na militarystyczne pochodzenie Nisary oraz jej tradycji.</ref>.]]
{{Termin|{{Unicode|LIÇONƏ|Kherinean}}|[[Język tarszyjski|tarszyjski]]|rodzaj tradycyjnej pieśni nisarskiej ''‹Lizonè›'' /lizɔ̃nə/~/lizɔ̃n/}}

''Lizonè'' to unikalna, silnie zrytualizowana nisarska tradycja muzyczna. Była to specjalna modlitwa, której forma zbudowana była wokół świętej w Nisarze liczby cztery. Według popularnej legendy ludowej świętość tej liczby również wywodziła się z Inskrypcji, dokładniej zaś z czterech jej części: płaskorzeźby oraz podzielonego na trzy tekstu. Prawdopodobnie ma jednak głębsze korzenie, sięgające ajniadzkiej mitologii. Struktura ''lizonè'' wyglądała w następujący sposób:

* Jedno zdanie inwokacji, zwykle do bóstwa, powtarzane cztery razy.
* Cztery zwrotki tekstu, mniej więcej równej długości.
* Przerywnik muzyczny, składający się z czterokrotnego powtórzenia krótkiego motywu, sekwencja powtórzona cztery razy.
* Ten sam przerywnik powtórzony cztery razy, pomiędzy zwrotkami 1-3 oraz na samym końcu pieśni, po ostatniej zwrotce.

Śpiew wykonywany był w akompaniamencie bębnów oraz fletów. Co więcej, każdą kolejną zwrotkę należało zaśpiewać szybciej niż poprzednią, najlepiej wręcz całą zwrotkę na jednym oddechu. Za każdym razem szybszy był też motyw muzyczny, co nadawało formie ''lizonè'' bardzo ekstatycznego charakteru. Z tego powodu ze śpiewów ''lizonè'' znany był zwłaszcza specjalny rodzaj nisarskich kapłanek, które specjalnie w celu wyrobienia w sobie umiejętności śpiewania jak najwięcej i jak najszybciej na jednym oddechu poddawane były rygorystycznemu i wieloletniemu treningowi.

==Przypisy==
<references/>
[[Kategoria:Cywilizacja ajniadzka]]